Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinə, beynəlxalq münasibətlərə dair analitik jurnal

Nəticə
Cəmiyyət  qanunvericilik  yolu  ilə  insan  həyatı  və  ailə  üçün  zəruri  olan 
minimum nemətlərə zəmanət verir. Bu minimumun səviyyəsi zaman və ölkəyə 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
131
görə  dəyişir.  Bu,  hər  hansı  bir  ölkənin  özünəməxsus  xüsusiyyətləri  -  ərazi, 
iqlim, əhalinin sayı, ictimai sistemin xüsusiyyəti, ideologiya və hakim qrupların 
praktiki fəaliyyəti, siyasi vəziyyət, iqtisadi inkişaf səviyyəsi, milli xüsusiyyətlər, 
davranışla  bağlı  mövcud  mədəni  stereotiplər  əsasında  müəyyənləşir.  Sosial 
siyasət  əhalinin  pul  gəlirlərinə,  həmçinin  nemət  və  xidmətlərin  lazımi  sayda 
istehsalına, əhalinin tələbatlarının həcmi və strukturuna təsir göstərir. Aparıcı 
istiqamətlər  əmək  haqqının,  gəlirlərin,  məşğulluğun  tənzimlənməsi,  işçilərin 
əmək keyfiyyətlərinin yüksəldilməsi, sağlamlıq, mədəni və təhsil səviyyələrinin 
dəstəklənməsi, sosial infrastrukturun inkişafı, sosial təminatla bağlıdır. Sosial 
siyasətin  reallaşdığı  institusional  mühitin  səmərəliliyini  müəyyən  edən 
kəmiyyət  göstəriciləri  bilavasitə  iqtisadiyyat,  siyasət,  mədəniyyət,  səhiyyə 
mühitilə bağlıdır. Məlum olduğu kimi, iqtisadi vəziyyət məşğulluq və işsizlik 
məsələlərinə böyük təsir göstərir. Sosial iqtisadi siyasət iş yerlərinin yaradılması 
yolu ilə həyata keçirildiyi halda işçi qüvvənin təklifinə uyğun olar və bu zaman 
əmək bazarı daha yaxşı funksiyalaşar, işsizlik azalar [17].
Bəzi  müəlliflər  dövlətin  sosial  siyasətinin  aşağıdakı  aparıcı  istiqamətlərini 
fərqləndirirlər:
-  gənclərlə bağlı sosial siyasət;
-  veteranlarla bağlı sosial siyasət;
-  yaşlı adamlarla bağlı sosial siyasət;
-  analıq və uşaqlarla bağlı sosial siyasət;
-  əlillərə münasibətdə sosial siyasət;
-  əhalinin sağlam həyat tərzi ilə bağlı biliklərinin formalaşdırılması;
-  əhalinin mədəniyyətinin və təhsil səviyyəsinin inkişaf etdirilməsi;
-  sahibkarlar  və  innovasion  yönümlü  mütəxəssislər  üçün  inzibati 
məhdudiyyətlərin azaldılması.
Son  illərdə  sosial-iqtisadi  inkişafın  əsas  vəzifələrindən  biri  regionların 
rolunun  genişləndirilməsi  hesab  edilir.  Əhalinin  sosial  vəziyyəti,  dövlətə  və 
onun  institutlarına  inam  bilavasitə  yerlərdə  dövlət  orqanlarının  səmərəli 
funksiyalaşması  ilə  bağlıdır.  Regionların  sosial-iqtisadi  vəziyyətinin 
yaxşılaşdırılması  məqsədilə  sərmayə  qoyuluşu  fəaliyyətinin  genişləndirilməsi 
zəruridir. Sərmayələrin cəlb edilməsi üçün ölkədə və regionda əlverişli şəraitin 
yaradılması  tələb  olunur.  Bu  prosesdə  dövlətin  fəaliyyəti  iqtisadi,  siyasi  və 
sosial xüsusiyyətli ölçülərin götürülməsi ilə bağlıdır [17].

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
132 
İstifadə edilmiş ədəbiyyat:
1.  İmanov Q., Əkpərov R. Sosial sistemlərin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinin qeyri-
səlis modelləri. Sosial sistemlərin modelləşdirilməsi. LAP LAMBERT Academic Pub-
lishing, Saarbrücken, Deutschland, 2013, -60s.
2.  Hacızadə E.M. Sosiallaşan iqtisadiyyat. Bakı: “Elm”, 2006, -509s.
3.  Meryem Koray. Sosyal  politikanın anlamı ve işlevini tartışmak // Çalışma ve Toplum, 
2007/4, s.19-55
4.  Jane Jenson “Diffusing Ideas for After Neoliberalism. The Social Investment Pers-
pective  in  Europe  and  Latin  America”.    2010,  Global  Social  Policy.  Published  by 
SAGE, http://www.sagepublications.com
5.  John Baldock “Social policy, social welfare,and the welfare state”. “The origins, cha-
racter, and politics of modern social welfare systems”. p. 8-20, www.oxfordtextbo-
oks.co.uk/orc/baldock4e/.
6.  Ortiz, Isabel. Social Policy. Unatied Nations.  DEPARTMENT FOR ECONOMIC AND 
SOCIAL AFFAIRS (UNDESA). 2007, -69p.
7.  Richard M. Titmuss “Welfare States: Construction, Deconstruction, Reconstruction 
I”, 1974,- 236p.
8.  Ахинов Г.А., Калашников С.В. Социальная политика. Теория и практика. Москва, 
2008,  -342c.
9.  Бастина А.Ю., Ахмеева В.И. Направления и приоритеты социальной политики 
в россии на современном этапе. IV Международная студенческая электронная 
научная конференция. «Студенческий научный форум». 15 февраля – 31 марта 
2012 года,  -215c.
10.  Волгин Н.А. Социальная политика. Москва:  Изд. “Экзамен”, 2003, -736c.
11.   Гонтмахер  Е.Ш.  Принципы  и  основные  элементы  социальной  стратегии  // 
Территориальные проблемы социальной политики. - М., 2008, c.16-18.
12.   Гринберг,  Р.  О  социальной  политике  современной  России  /  Р.  Гринберг, 
А.Рубинштейн // Экономические стратегии. – 2004, № 1, c. 64–67.
13.   Григорьева  И.А.  Модели  социальной  политики  в  современном  обществе: 
одна, две или больше?//Управленческое консультирование.1998, №1, c.24-36
14.   Дина  О’Брайен.  Краткий  обзор  эволюции  социальной  политики.  //  Центр 
Экономического  Анализа  “Ракурс.  ”Обзоры  литературы  и  статистики,  №  6.2,  
19 ноября 2009г., c.1-2 
15.   Денисов,  П.  В.  Бюджетно-страховой  механизм  регулирования  рынка 
социальных услуг / П. В. Денисов // Экономические науки. – 2009, – № 4, c. 
39–42.
16.   Ивин  А.  А.    Основы  социальной  философии:  Учеб.  пособие  для  вузов/ 
А.А.Ивин.–М.: Высш. шк., 2005, –440с.; Социальные институты. http://www.polit-
logia.narod.ru/s/SANZ_SOC/g-062.htm
17.  Институты реализации социальной политики и услуг на макро и микроуровне. 
©  Электронный  научный  журнал  «Инженерный  вестник  Дона»,  2007–2013.  
http://www.ivdon.ru/magazine/archive/n4p2y2012/1464
18.   Изабель  Ортиз  “Cоциальная  политика.  Организация  Объединeнных  Наций. 
Департамент экономических и социальных вопросов. Нью-Йорк, 2007, -87c.
19.   Кравченко  Ю.В.,  Панкратов  С.А.  Представление  концепции  социального 
конструирования  реальности  в  рамках  институционального  подхода  // 
Социокультурные исследования: Межвуз. сб. науч. тр. / Редкол.: Н. В. Дулина 
(отв. ред.) и др. / Волгоград. гос. техн. ун-т. - Волгоград, 2004, вып. 9, - c.128-133.
20.   Куликов,  В.  Социальная  политика  как  приоритет  и  приоритеты  социальной 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
133
политики / В. Куликов, В. Роик // Российский экономический журнал. – 2005, № 
1, c. 3–17.
21.   Полтавский  П.  А.  Институциональный  подход  к  государственному 
регулированию деятельности в инновационной сфере. // Вестник Челябинского 
государственного университета. 2010. № 5 (186). Экономика. Вып. 25, c. 13–17.
22.   Понятие  социального  института.  Признаки,  роль  и  значение  социальных 
институтов./ 
http://www.e-reading.mobi/chapter.php/99772/40/Davydov_-
Sociologiya__konspekt_lekciii.html
23.  Олейникова Е.Г. Модели социальной политики государства: проблемы теории 
и практики. // Философия социальных коммуникаций. 2012. № 1 (18), c.11-14
24.   Ракитский  Б.В.  Социальная  политика,  социальная  защита,  самозащита 
трудящихся в обществе. Ч. 1. М., 1998, c.25-26.
25.   Социальные  институты.  http://www.grandars.ru/college/sociologiya/socialnye-
instituty.html
26.  Социальная политика / под общ. ред. Н.А. Волгина. 4-е изд., перераб. и доп. М.: 
Издательство «Экзамен», 2008, -943 с. 
27.  Социальная политика и социальная работа в изменяющейся России / Под ред. 
Ярской – Смирновой Е., Романова П. – М.: ИНИОН-РАН, 2002, c.12-32
28.  Тимофеева Г.В. Государственная социальная политика в РФ на современном 
этапе:  опыт  рыночных  трансформаций  перспективы  развития.  //  Вестн. 
Волгогр. гос. ун-та. Сер. 7, Филос. 2012, № 1 (16), с.74-82.
29.  Товма Н.А. Социальная политика и благосостояние общества // “Вестник” - 
КазНУ, Серия Экономика, 2007, 1- Том, №2, c.185–188.
30.  Чикалова И.Р. “У истоков социальной политики государств Западной Европы”. 
http://www.socpolitika.ru/rus/social_policy_research/applied_research/docu-
ment469.shtml
31.   Шевяков  А.Ю.  Социальная  политика  и  распределительные  отношения: 
проблемы  и  пути  реформирования  /  Экономическая  наука  современной 
России. – 2005, – № 3,c. 52–67.
32. Шумеев В.Г. Механизмы формирования и реализации социальной политики 
в  регионе  в  условиях  современных  российских  реформ  (Политологический 
аспект) : Дис... канд. полит. наук: 23.00.02: Ростов н/Д, 2004 138 c. РГБ ОД, 61:05-
23/64
33.  Экономикс: принципы, проблемы и политика: Учебник. Под ред. Кэмпбелла Р., 
Макконнелла, Стэнли Л., М.: Республика, 1995, -400c.
Saadat Mammadova
The role of social institutions in realization of social policy of a state
The success of social policy of a state is connected with the functioning of 
social institutions that, on the basis of existent legislation, realize purposeful 
activity. The main objective of social policy is to maintain relations with various 
(social, professional, and territorial) groups of population, to develop welfare 
social services and to, provide social guarantees. Social policy is identified with 
services such as education, employment and social security. Social policy is 
connected with distribution of social services, protection of citizens and social 
justice. Social policy tries to influence active participation in political life among 
the potential voters. In order to achieve political support and effective results 

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
134 
in the economy, governments seek to increase the role of human capital and 
productive employment in social policy.     
Social institutions exercise social control, it not only control of behavior 
of  people,  but  also  control  of  acceptance  of  concrete  forms  of  activity  by 
members of society. 
Саадет  Мамедова
Роль социальных институтов в реализации социальной 
политики государства
Успех социальной политики государства связан с функционированием 
социальных институтов, которые на основе законодательства реализуют 
целенаправленную  деятельность. Основная цель социальной политики 
государства – поддержание отношений с социально-профессиональны-
ми и социально-территориальными группами, развитие благосостояния 
населения,  повышение  уровня  жизни,  обеспечение  социальной  гаран-
тии.  Социальную  политику  связывают  с  такими  социальными  услугами, 
как образование, занятость и  социальное обеспечение. Социальная по-
литика  связана  с  распределением  социального  обслуживания,  защитой 
граждан и социальной справедливостью. Социальная политика пытается 
влиять на активное участие и выбор политического режима избирателя-
ми. Чтобы добиться политической поддержки и эффективных результатов 
в экономике, правительства стараются увеличивать роль человеческого 
капитала и продуктивной занятости в социальной политике.     
Социальные институты осуществляют социальный контроль не только 
над поведением людей, но и над принятием конкретных форм деятель-
ности членами общества. 
Turizmin inkişafı 
Azərbaycan xalqının 
sosial rifahının 
yüksəlməsi 
aspektində 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
135
Açar  sözlər:  turizm,  Azərbaycan,  iqtisadi  inkişaf,  dövlətin  sosial  siyasəti, 
sosial rifah,  milli turizm infrastrukturu,  sosial turizm 
Key words: tourism, Azerbaijan, economic development, the state’s social 
policy, social well-being,  the national tourism infrastructure,  social tourism 
Ключевые  слова:  туризм,  Азербайджан,  экономическое  развитие, 
социальная  политика  государства,  социальное  благополучие,  нацио-
нальная инфраструктура туризма,   социальный туризм
Turizmin inkişafı 
Azərbaycan xalqının 
sosial rifahının 
yüksəlməsi 
aspektində 
Anar 
FƏRMAYILOV 
Azərbaycan Turizm və Menecment  
Universitetinin dissertantı
[e-mail]

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
136 
“Azərbaycanın  turizm  potensialı  artıq  ölkəmizin  inkişafı-
na, xalqımızın rifah halının yaxşılaşmasına xidmət göstərir. 
Azərbaycanda  yaradılan  imkanlar  dünya  səviyyəsindədir. 
Qeyri-neft  sektorunun  inkişafı  ilə  bağlı  olan  bu  istiqamət 
çox önəmlidir” [1].
İlham  ƏLİYEV 
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
Giriş 
Turizm  həm  iqtisadiyyatın  güclü  amili,  həm  təsirli  sosial  institut,  həm 
də  cəmiyyətdə  ictimai  rifah  və  mədəniyyətin  göstəricisi  kimi  insanın  həyat 
səviyyəsinin yüksəlməsinə, mənəvi zənginləşməsinə kömək edir. Azərbaycan 
dövləti milli turizm sahəsinin inkişaf etdirilməsini iqtisadiyyatın qeyri-neft sek-
toru üzrə prioritet istiqaməti elan etmişdir. Son illər turizmin təşviqi ilə bağ-
lı  görülən  işlər,  qəbul  edilən  dövlət  proqramları,  normativ-hüquqi  bazanın 
təkmilləşdirilməsi bunu bir daha sübut edir. Dövlət və regional səviyyələrdə 
həyata keçirilən sosial siyasətdə turizm strateji əhəmiyyətli məsələ kimi çıxış 
edir.
Sosial-iqtisadi  inkişaf  sahəsində  də  şaxələndirmə  siyasətini  yürüdən 
Azərbaycan XXI yüzilliyin əvvəllərində dinamik inkişafla səciyyələnən proseslər 
kontekstində dünyaya yeni dövlətçilik modelini tanıtdırmağa nail oldu. Daha 
dəqiq  deyilsə,  bu  nailiyyət  ölkənin  ümumdaxili  məhsulun  artım  tempinə 
görə 2005-ci ildən başlayaraq sıçrayışlı dövr yaşaması, bir neçə il ərzində isə 
ÜDM-in artım tempinə görə dünyada lider dövlətə çevrilməsi oldu. Son on 
ildə  Azərbaycanda  adambaşına  düşən  ümumdaxili  məhsul  7.5  dəfə,  dövlət 
büdcəsinin xərclər hissəsi isə 21 dəfə artmışdır. Bu illər ərzində ölkədə orta 
illik iqtisadi artım tempi 15.6 faiz təşkil etmişdir. Məhz sosial rifaha ünvanlan-
mış islahat və balanslaşdırılmış inkişaf kursu nəticəsində Azərbaycan postso-
vet ölkələri arasında ilk olaraq bir ictimai-iqtisadi formasiyadan digərinə keçid 
dövrünü uğurla başa çatdırmış oldu.
1.  Turizmin təkamülü və perspektivlərinə qısa baxış
XVIII – XIX əsrlərdə turizm elitar xarakter daşıyırdı və yalnız kübar təbəqələrə   
xas olan əyləncə forması idi. Bu zaman səyahətlər elitar submədəniyyətin ayrıl-
maz hissəsi kimi çıxış edir və təhsil almaq, müalicə olunmaq məqsədilə həyata 
keçirilirdi. XIX əsrdə kütləvi mədəniyyətin inkişafı kütləvi turizmin də inkişafına 
səbəb oldu.  
Turizm  əsasən  XIX  əsrin  ortalarından  inkişaf  etməyə  başlamışdır.  Bu 
dövrə  qədər  isə  turizm  fərdi  gəzinti  və  səyahət  xarakteri  daşımış,  qeydiy-
yata  düşməyən  müxtəlif  əraziləri,  ölkələri  gəzən  adamlara  “turist”  deyilmiş-
dir.  1954-cü  ildə  Birləşmiş  Millətlər  Təşkilatının  yığıncağında  “turizm”  sözü 
müzakirə olunmuş, onun beynəlxalq mahiyyəti, sosial-kulturoloji əhəmiyyəti 
müəyyənləşdirilmişdir.

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
137
“Turizm” fransız sözü olan “tur” sözündən yaranıb, mənası “gəzinti, istirahət 
və əyləncə” deməkdir. Tədqiqatçıların fikrinə görə, ilk dəfə “turist” sözü  1772-
ci ildə, “ tourism” sözü isə 1811-ci ildə tətbiq edilmişdir [2, s.65-67].  
Kütləvi turizmin ilk təşkilatçısı ingilis Tomas Kuk adlı şəxs hesab olunur. O, 
1841-ci ildə 570 nəfərin kütləvi gəzintisini təşkil etmişdir. Bu hadisə ilə Tomas 
Kuk müasir turizmin əsasını qoymuşdur [3].
Müasir  dövrdə  turizm  beynəlxalq  mədəni  əlaqələrin  inkişafında  va-
cib  amillərdən  birinə  çevrilmişdir.  Belə  ki,  turizmin  təşkili  işi  ölkələrarası 
münasibətlərin düzgün istiqamətdə aparılmasına, dünya əhalisinin bir-birinə 
yaxınlaşmasına  təminat  yaradan  bir  sahə  olmaqla  yanaşı,  həm  də  insanla-
rın sosial və iqtisadi problemlərinin aradan qaldırılmasına yönələn böyük bir 
fəaliyyət sahəsinə çevrilmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu gün turizm fenomenini sosial rifah mövzusun-
dan və iqtisadi inkişaf proseslərindən ayrı təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. 
Çünki turizmin təşkili əslində hər bir insanın həyat səviyyəsinin təşkili və  asudə 
vaxtının mədəni keçirmək forması kimi nəzərə çarpır. İnsanlar yalnız özlərinin 
asudə vaxtlarında turist səfərlərinə çıxır, bu və ya digər formada istirahət və 
əyləncənin əsas iştirakçıları olurlar.
XX əsrin ikinci yarısı – XXI əsrin əvvəllərində turizmin intensiv inkişaf dövrü 
hesab edilir.  Qlobal təzahürə çevrilən turizmin dinamikası daim yüksələn xətt 
üzrə inkişaf edir. XX əsrdə kütləvi mədəniyyətin başlıca təzahürlərindən olan 
sosial (kütləvi) turizm II Dünya müharibəsindən sonra daha da genişlənmişdir. 
Belə ki, əgər 1950-ci ildə dünyada 25 milyon, 1970-ci ildə 165 milyon nəfər 
turist var idisə, onların sayı 1985-ci ildə 327,1 milyon, 1990-cı ildə 457,2 milyon, 
1995-ci ildə 565,4 milyon, 2000-ci ildə 667,7 milyon, 2002-ci ildə 715 milyon, 
2010-cu ildə 1006,4 milyon nəfər olmuşdur [4, s.65-67].  
Bu gün turizm sənayesi ən gəlirli sahələrdən birinə çevrilib. Beynəlxalq Tu-
rizm Təşkilatının məlumatına görə, digər sənaye sahələri ilə müqayisədə turizm 
sənayesi inkişaf tempinə görə ilk yerlərdən birini tutur. Turizm DMM-in 12%-
ni verir, 2002-ci ildə turizmdən əldə edilən gəlir 474 milyard dollara çatmış-
dır. Məhz turizm bir çox ölkələrə iqtisadi böhranı yumşaltmağa, iqtisadiyyatın 
digər sahələrini inkişaf etdirməyə imkan vermişdir [21, s.45-57]. Turizm zəruri 
ictimai funksiyanı yerinə yetirir, əhalinin məşğulluğunu təmin edir. Beynəlxalq 
Turizm Təşkilatının qiymətləndirməsinə görə, hazırda dünyada 260 milyon in-
san turizm işi ilə məşğuldur [5, s.75-82].
Proqnozlara görə, 2020-ci ildə turistlərin sayı 1561,1 milyon nəfərə çatacaq. 
XXI əsrdə kütləvi, yaxud sosial turizm müasir cəmiyyətin ayrılmaz hissəsi 
hesab  edilir.  Turizm  yalnız  maraq  və  dəb  olmayıb,  son  onilliklərdə  getdikcə 
daha çox insanın vərdiş etdiyi həyati tələbatdır.
Ümumdünya  Turizm  Təşkilatı  (ÜTT)  mütəxəssislərinin  proqnozlarına  görə, 
2020-ci ildə 2000-ci ilə nisbətən səyahət edən turistlərin sayı 1,6 milyard nəfərə, 
turizmdən əldə olunan gəlirlərin miqdarı isə 481 milyard ABŞ dollarından 2 tril-
yon dollara qədər artacaqdır. 2020-ci ildə ən çox turist axını olan ölkə Çin, dina-
mik inkişaf edən turizm ölkəsi isə Türkiyə olacaqdır.
Kütləvi turizm xidmətləri insanların dünyagörüşünə təsir edir. Turizm kütləvi 
mədəniyyətlə bənzər funksiyaları yerinə yetirir, daimi stress şəraitində insanla-

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
138 
rın sağlam həyat (rekreasiya və relaksasiya) ilə bağlı tələbatlarını təmin edir. Tu-
rizmin real nümunələri yüksələn sürətlə dəyişərək müasir insanın tələbatlarını 
ifadə edir. Turistlər çox zaman iştirakçı deyil, müşahidəçi, tamaşaçı olurlar. Bu 
zaman onlar başqa mədəniyyəti qavramağa, onu qəbul etməyə hazır olmalı-
dırlar. Əmtəəyə çevrilən kütləvi, yaxud sosial turizm qlobal dünya nizamının 
formalaşmasında ümumdünya əhəmiyyəti kəsb edir. Nəticədə insanların şüu-
runda fərqli mədəniyyətlərin xüsusiyyətləri əks olunur. Turizm mədəniyyətlərin 
mövcudluğunu qəbul edir, insanların qarşılıqlı fəaliyyətə və mədəni plüralizmə 
rəğbətini şərtləndirir [6, s.13-22].    
2.  Dövlətin sosial siyasətinin həlledici  mexanizmi kimi 
turizmin əhəmiyyəti
XIX  əsrin  ikinci  yarısında  Almaniyada  ortaya  çıxan  “sosial  siyasət”  an-
layışı  müasir  mənada  cəmiyyətdəki  bütün  sosial  sinif  və  qrupların  sosial 
müdafiə,  sağlamlıq,  təhsil,  məşğulluq  və  s.  kimi  problemlərini  həll  etməyə 
istiqamətlənmiş,  qruplar  və  siniflər  arasın-
da yaranan mübarizə və münaqişələri sosial 
ədalət  prinsiplərinə  görə  həll  etməyə  çalı-
şan və cəmiyyətin sosial rifahı üçün həyata 
keçirilən bütün tədbirlərin cəmidir. 
Sosial siyasət dövlətin cəmiyyətdə sosi-
al sahənin idarə edilməsi ilə bağlı fəaliyyəti 
olub,  kütlələrin  əmək  və  ictimai-siyasi 
fəaliyyətinin  səmərələşdirilməsi  ilə  bağ-
lıdır.  Müasir  dövrdə  sosial  siyasətin  əsas 
göstəriciləri aşağıdakılar hesab edilir:
     - əhalinin sabit məşğulluğu üçün şəraitin 
yaradılması,  kütləvi  və  durğun  işsizlik 
meyilləri ilə mübarizə;
    -  ehtiyacı  olan  təbəqələrin    sosial 
müdafiə sisteminin möhkəmləndirilməsi və 
təkmilləşdirilməsi;
     -  müxtəlif peşə və sosial qruplar arasın-
da sosial uçurumun dəf edilməsinə yönələn 
gəlirlərin tənzimlənməsi siyasəti [7, s.98]. 
Hazırda öz xalqına yüksək rifah şəraiti yaratmış bir çox Avropa dövləti sosi-
al dövlət sisteminə üstünlük verir və sosial siyasət mexanizmlərindən istifadə 
edərək cəmiyyətin rifahını yüksəltməyə çalışır. Sosial siyasət cəmiyyətdəki so-
sial  prosesləri  nizamlamaq  üçün  dövlətin  əlində  olan  əsas  vasitələrdən  biri-
dir. Dövlətin sosial-iqtisadi həyatı tənzimləmək üçün istifadə etdiyi və dövlət 
siyasəti çərçivəsində yer alan mexanizmlərindən biri də turizmdir. 
Milli turizm siyasətini reallaşdırmaqla dövlət cəmiyyətin rifah halını yaxşı-
laşdırmaq, mövcud resurslardan səmərəli istifadə etmək və mərkəzlə regionlar 
arasında tarazlığı davamlı olaraq təmin etmək üçün müəyyən tədbirlər hazırla-
yır, proqramlar həyata keçirir. İqtisadi inkişafın təmin olunması, dövlətin iqtisa-
Ümumdünya Turizm 
Təşkilatı mütəxəssislərinin 
proqnozlarına görə, 2020-
ci ildə 2000-ci ilə nisbətən 
səyahət edən turistlərin sayı  
1,6 milyard nəfərə, turizmdən 
əldə olunan gəlirlərin 
miqdarı isə  481 milyard ABŞ 
dollarından 2 trilyon dollara 
qədər artacaqdır. 2020-ci ildə 
ən çox turist axını olan ölkə 
Çin, dinamik inkişaf edən 
turizm ölkəsi isə Türkiyə 
olacaqdır.

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
139
di inkişafı üçün investisiyalara münbit şərait yaradır. Əmək qabiliyyətli əhalinin 
fəaliyyətində tam məşğulluğu təmin etmək üçün müvafiq sosial siyasət həyata 
keçirir, cəmiyyətdə müxtəlif tip insanların barış içərisində yaşamalarını təmin 
edir.
 
 
3. Müstəqil Azərbaycanda turizm və  sosial rifah: 
qarşılıqlı təsir və nəticələr
Azərbaycanda milli turizm sektorunu inkişaf etdirmək və turizm ehtiyatla-
rından əhalinin sosial rifahı yönündə səmərəli istifadə etmək siyasətinin əsası, 
bütün sahələrdə olduğu kimi, ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən qo-
yulmuşdur. Hələ sovet dövründə, Azərbaycana rəhbərliyinin ilk mərhələsində 
Dağlıq  Qarabağda  (Xankəndidə,  Şuşada),  Mingəçevirdə,  Naxçıvanda,  Nafta-
landa və Bakının Mərdəkan qəsəbəsində ekskursiya büroları, daha sonra isə 
Qəbələdə “Qafqaz” və Xaçmaz rayonunun Nabran bölgəsində “Dostluq” adlı 
turizm bazaları (1969-cu ildə) yaradılmışdır. 1983-cü ildə SSRİ Nazirlər Sove-
ti  sədrinin  birinci  müavini  işləmiş  Heydər 
Əliyevin birbaşa təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə 
Xəzərin Azərbaycan sahillərində Ümumitti-
faq əhəmiyyətli kurort zonasının yaradılma-
sı barədə müvafiq qərar qəbul olunmuşdu.
Ulu  Öndərin  1993-cü  ilin  yayında  siya-
si  hakimiyyətə  qayıdışından  sonra  onun 
turizmə    göstərdiyi  qayğının  miqyasını 
ifadə edəcək faktların statistikası isə ayrıca 
tədqiqatın mövzusudur.
Ümummilli  lider  Heydər  Əliyevin 
müəllifi  olduğu    Azərbaycan  Respublika-
sının  1995-ci  ildə    qəbul  edilmiş  Konstitu-
siyasının  “İstirahət  hüququ”  ilə  bağlı  37-ci 
maddəsində  qeyd  edilir  ki:  “I.  Hər  kəsin 
istirahət hüququ vardır.  II. Əmək müqaviləsi 
ilə işləyənlərə qanunla müəyyən edilmiş iş günü, istirahət və bayram günləri, 
ildə azı bir dəfə 21 təqvim günündən az olmayan ödənişli məzuniyyət verilməsi 
təmin edilir” [8].
Göründüyü  kimi,  Azərbaycan  Respublikasının  ali  qanunlar  toplusunda 
“istirahət hüququ” əsas insan hüquq və azadlığı kimi qəbul edilir və büdcədən 
maliyyələşdirilən  məzuniyyət  imkanı  mövcuddur.  Bu,  əhalinin  aztəminatlı 
təbəqələri  üçün  həm  də  turizm  səyahətləri  ilə  bağlı  imkanların  yaradılması 
deməkdir.    
Azərbaycanda  turizmin  inkişaf  tendensiyası  yalnız  90-cı  illərin  sonlarında 
ölkənin  ali  qanunvericilik  aktlarında  öz  əksini  tapmışdır.  Belə  ki,  1999-cu  il 
iyulun 27-də ümummilli lider  Heydər Əliyev “Turizm haqqında” Azərbaycan 
Respublikası  Qanununun  tətbiq  edilməsi  haqqında”  fərman  imzalamışdır. 
Bu  qanun  Azərbaycan  Respublikasında  turizm  bazarının  hüquqi  əsaslarının 
bərqərar  edilməsinə  yönəlmiş  dövlət  siyasətinin  prinsiplərini,  turizm