Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinə, beynəlxalq münasibətlərə dair analitik jurnal

99
təqdim  etmişdi.  V.Tonyan  Mehmanı  7  iyul  2004-cü  ildə  Ermənistanla 
Gürcüstanın  sərhədinə gətirərək, uzaq məsafədən göstərmiş, lakin son 
anda  naməlum  səbəbdən  girovun  qaytarılmasından  imtina  etmişdir. 
Əsir və itkin düşmüş, girov götürülmüş vətəndaşlarla əlaqədar Dövlət 
Komissiyasının İşçi Qrupu tərəfindən Beynəlxalq Qızıl Xaç Komitəsinə, 
itkinlərin axtarışı məqsədilə yaradılmış, lakin sonradan etimadı doğrult-
madığı üçün fəaliyyəti dayandırılmış Beynəlxalq İşçi Qrupuna müraciət 
etsə də, Mehmanı qaytarmaq mümkün olmayıb [6, s.220-221].
Ailəliklə  Hüseynov  Hüseyn  İsmayıl  oğlu  (1930),  həyat  yoldaşı  Hü-
seynova Əziz Alış qızı (1956), qızları - Hüseynova Xoşbəxt (1963), Hü-
seynova  Süsən  (1971),  Hüseynova  Nəsibə  (1982)  və  oğlu  Hüseynov 
Zöhrabla (1973) birlikdə girov götürülüb. Sonradan Moskva şəhərində 
Hüseynin  kürəkəni  Əliyev  Vidadi  Şirastan  oğluna  milliyyətcə  erməni 
olan,  Əsgəran  rayonunun    Daşbulaq  kənd  sakini  Şahverənov  Şuqan 
Hüseynovların Daşbulaq kəndində ailəliklə saxlanılıb, təsərrüfat işlərinə 
cəlb  olunduqlarını  bildirib.  Hüseynovların  girov  götürüldükləri  faktını 
hazırda Azərbaycan Respublikasının Şabran rayonunun Udulu kəndində 
məskunlaşmış, girovluqdan azad edilmiş, milliyyətcə Ahıska türkü olan 
Binaliyev Gülalı Binali oğlu və  əsirlikdən azad edilmiş Ucar şəhəri, 28 
May  küçəsi  7-də  yaşayan  Məmmədov  Mayıl  Məhəmmədəli  oğlu  da 
təsdiq ediblər [6, s.295, 308, 309, 311, 313, 315]. Lakin qarşı tərəfin faktı 
inkar etdiyinə görə onları bu günə kimi azad etmək mümkün olmayıb.
 
Nəticə
Xocalıda yalnız dinc əhaliyə deyil, bəşəriyyətə qarşı törədilmiş cinayətlər 
beynəlxalq hüquqi sənədlərə uyğun olaraq soyqırımı kimi tövsif olunur.  
Qeyd  dək  ki,  AMEA-nın  İnsan  Hüquqları  İnstitunun  Ekspert  Şurası 
tərəfindən “Xocalı faciəsi beynəlxalq cinayət olaraq  Ermənistan Respubli-
kasının Azərbaycan xalqına qarşı məqsədyönlü siyasətinin tərkib hissəsidir” 
adlı  sənəd    qəbul  edilmişdir.  Bu  sənəd  Azərbaycan  Respublikasının  Milli 
Məclisinə, Türkiyə, Gürcüstan, Rusiya və digər dövlətlərin parlamentlərinə, 
BMT-nin İnsan Haqları üzrə Ali Komissarlığı, Avropa Şurasının Baş Direktora-
tı, ATƏT-in Parlament Assambleyası, ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan 
Haqları Bürosu,  eləcə də insan haqları üzrə milli və beynəlxalq təşkilatlara, 
xarici ölkələrdəki Azərbaycan diasporu mərkəzlərinə göndərilmişdir [2, s. 
45-46].
Biz Azərbaycan xalqına qarşı cinayət törətmiş konkret insanların gec-
tez ədalət məhkəməsi qarşısında cavab verəcəyinə inanırıq. Bunun üçün 
Azərbaycan Respublikasının hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən müvafiq 
işlər aparılır və cinayət törətmiş şəxslər barədə müfəssəl məlumatlar top-
lanılmışdır. İstintaq araşdırması zamanı 286 nəfər barədə təqsirləndirilən 
şəxs qismində axtarış elan edilmişdir. Onlardan 31 nəfəri bilavasitə Xocalı 
şəhərində törədilmiş soyqırımı aktına görə təqsirləndirilmişdir.

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
100 
Hesab  edirik  ki,  soyqırımı,  insanlıq  və  bəşəriyyətə  qarşı  cinayətlər 
törətmiş şəxslər cəzasız qalmamalıdır
İstifadə edilmiş ədəbiyyat:
1.  Martin J. Raphael Lemkin and the Invention of “Genocide”, The Journal of Historical
Review, Spring 1981 (Vol. 2, No. 1), pp. 19-34. www.ihr.org/jhr/v02/v02p-19_Martin.html.
2.  Soyqırımı və terror erməni ideologiyasının əsas amilləri kimi. / Beynəlxalq konfransın
tezislər toplusu / AMEA İnsan Hüquqları İnstitutu, Bakı, 2013, -185s.
3.  Novruzoğlu R. Genosid, I cild. Bakı, 2006, -345 s.
4.  BMT Baş Məclisinin 10 dekabr 1948-ci il tarixli İnsan Hüquqları haqqında Bəyannaməsi,
-12 s. http://www.ombudsman.gov.az/view.php?lang=az&menu=91
5.  12 avqust 1949-cu il tarixli Cenevrə Konvensiyaları və onlara əlavə protokollar. Bakı, 1999,
-391 s./ www.elibrary.az/.../cgiirbis_64.exe?
6.  Orucova E. Bizi əsirlikdən qurtarın. Bakı: “Qismət”, 2006, -678 s.
7.  Quigley  J.  The  genoсide  Convention:  international  law  analysis,  Aldershot,    Ashgate
2006, at pp. 22-23.
8.  Musatafayev R. Erməni terrorçu və quldur birləşmələrinin bəşəriyyətə qarşı cinayətləri.
Bakı: “Elm”, 2003, -367s.
9.  Гассер Х.П. Международное Гуманитарное Право. Введение. Москва: МККК, 1995,
-125 с.
10.   Hüseynov L. Beynəlxalq hüquq. Bakı: “Hüquq ədəbiyyatı”, 2000, -408s.
11.  BMT-nin  9  dekabr  1948-ci  il  tarixli  “Genosid  cinayətinin  qarşısının  alınması  və
cəzalandırılması haqqında” Konvensiyası. -6 s.
https://treaties.un.org/doc/Publication/UNTS/Volume%2078/volume-78-I-1021-English.
pdf.
12.  Haaqa Konvensiyasının 1899-cu və 1907-ci il “Müharibə cinayətləri” və “Bəşəriyyətə qarşı
cinayətlər” məcəllələrindən ibarət olan beynəlxalq cinayət Məhkəməsinin Roma Statusu,
-72 s. / http://www.un.org/ru/law/icc/rome_statute(r).pdf.
13.  Müharibə  cinayətkarlarının  və  ya  bəşəriyyətə  qarşı  cinayət  törədənlərin  həbsi,  təqibi
və  ya  ekstradisiyasında  əməkdaşlıq  etmədiyinə  görə  dövlətin  beynəlxalq  hüququn
pozulmasını  şərh  edən  “müharibə  cinayətkarlarının  və  bəşəriyyətə  qarşı  cinayətkar
fərdlərin”cəzalandıılmasını əks etdirən 2840 (XXVI) saylı 18 dekabr 1971-ci il Qətnaməsi.  
http://un.by/documents/humrights/milcrimes/miltx3.html.
Esmira Orujova
Khojaly Genocide: prisoners of war, hostages and missing persons
The article deals with the issue of prisoners of war, hostages and missing 
persons  as  a  result  of  Armenian  terrorism  during  one  of  the  most  heinous 
crimes of the twentieth century - the Khojaly genocide. The author analyzes 
the  problem  on  the  basis  of  international  humanitarian  law.  The  violations 
of  the  Geneva  Convention  and  other  normsof  international  humanitarian 
law  by  the  Armenians  have  beenfound  as  a  result  ofnumerous  eyewitness 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
101
testimonies.  According  to  those  testimonies,  Armenia  mustanswer  for  the 
committed crimes before the International Criminal Court.
Эсмира Оруджова
Ходжалинский геноцид: пленные, заложники и пропавшие 
без вести
Статья  посвящена  проблеме  пленных,  заложников,  пропавших  без 
вести, как результату армянского терроризма в период одного из самых 
чудовищных  преступлений  ХХ  века  –    Ходжалинского  геноцида.  Автор 
анализирует случаи взятия армянами в плен жителей Ходжалы, проблему 
заложников  и  пропажу  людей  без  вести  на  основании  норм  междуна-
родного гуманитарного права. Случаи нарушения Арменией Женевской 
Конвенции  и  других  гуманитарных  правовых  актов  нашли  фактическое 
подтверждение в результате свидетельских показаний. В заключении от-
мечается, что согласно свидетельским показаниям Армения обязана от-
ветить перед международным судом за совершенные преступления.

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
102 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
103
XARİCİ  SİYASƏT 
VƏ BEYNƏLXALQ 
MÜNASİBƏTLƏRİN 
APARICI  MEYİLLƏRİ

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
104 
Qara dəniz 
regionu: 
müasir geosiyasi 
vəziyyət

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
105
Açar sözlər: Qara dəniz regionu, Xəzər regionu, geosiyasət, təhlükəsizlik, 
münaqişə, enerji ehtiyatları, boru kəməri, regional əməkdaşlıq  
Key  words:  The  Black  Sea  region,  the  Caspian  Sea  region,  geopolitics, 
security, conflict, energy resources, pipeline, regional partnership        
  
Ключевые  слова:  Черноморский  регион,  Каспийский  регион, 
геополитика,  безопасность,  конфликт,  энергетические  ресурсы, 
трубопровод, региональное партнерство
 
Qara dəniz 
regionu: 
müasir geosiyasi 
vəziyyət
Nurlan 
ƏLİYEV
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti 
yanında Strateji Araşdırmalar 
Mərkəzinin məsləhətçi-eksperti
[e-mail]

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
106 
Giriş
Qara dəniz regionunun yerləşdiyi coğrafi ərazi tarixən siyasi, iqtisadi, hərbi 
maraqlardan  irəli  gələn  qarşıdurmalar  və  ya  ümumi  maraqlardan  doğan 
əməkdaşlıq  məkanı  olmuşdur.  XVIII  əsrdən  başlayaraq  tarixin  müxtəlif  fazala-
rında Qara dəniz müxtəif imperiyaların və dövlətlərin, beynəlxalq koalisiya və 
birliklərin (Osmanlı, Rusiya və Böyük Britaniya imperiyaları, SSRİ, Rusiya Fede-
rasiyası, Türkiyə Cümhuriyyəti, ABŞ, Aİ, NATO) bir-birinə zidd təsir və ya maraq 
dairəsində olmuşdur.  Qara dənizin strateji əhəmiyyətinin əmsalı son dövrlər daha 
da artmaqdadır. SSRİ-nin süqutundan sonra Avrasiyada müstəqil dövlətlərin ya-
ranması nəticəsində geosiyasi və iqtisadi baxımdan Qara dəniz regionu ilə Xəzər 
regionu sıx əlaqələndirilməyə başlanılmışdır. Hətta son zamanlar daha çox “Xəzər 
və Qara dəniz regionu” termini işlədilir. Həqiqətən də, müasir dövrdə geosiyasi 
baxımdan bu iki region arasında sərhədlər nisbi xarakter daşıyır. Bu ərazilərdə 
yerləşən dövlətləri istər iqtisadi cəhətdən, istərsə də qlobal güclərin regionda 
maraqları baxımından eyni məsələlər, problemlər əhatə edir. Qara dəniz regionu 
üzrə aparılan bu təhlil zamanı da iki regiona əlaqəli baxış həyata keçirilir. Təhlil 
zamanı müxtəlif informasiya mənbələrindən (siyasi, iqtisadi, hərbi təhlil sahələri 
üzrə ixtisaslaşmış, rus və ingilis dilində mövcud olan resurslardan) istifadə olun-
muş, iqtisadi və hərbi sahələrdə statistik göstəricilər nəzərdən keçirilmişdir.
1. Ümumi mənzərə
Hazırda Qara dəniz və Xəzər regionu həm zəngin təbii ehtiyatlar, həm də 
strateji dəhliz olması baxımından olduqca vacib geosiyasi ərazilər kimi şərtlənir.
SSRİ-nin  süqutundan  sonra  region  dövlətlərinin  iştirakı  və  qlobal  güc 
mərkəzlərinin dəstəyi ilə bir sıra əməkdaşlıq təşkilatları yaradıldı. Bunlardan Qara 
Dəniz  İqtisadi  Əməkdaşlıq  Təşkilatı  (Organization  of  the  Black  Sea  Economic 
Cooperation - BSEC) və “Blackseafor”u göstərmək olar. 1992-ci ildə 11 dövlət 
tərəfindən (1999-cu ildə Serbiyanın təşkilata qoşulması ilə 12 dövlət oldu) yara-
dılan Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının (QDİƏT) başlıca məqsədi re-
gion dövlətləri arasında qarşılıqlı iqtisadi, siyasi əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi 
və  bölgədə  birgə  səylər  nəticəsində  təhlükəsizliyin  qorunmasından  ibarətdir. 
Lakin  yaradıldığı  gündən  təşkilata  daxil  olan  bir  sıra  dövlətlər  arasında  hərbi 
münaqişələr mövcud idi və yaxud sonradan baş verdi. Ermənistan-Azərbaycan 
Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, 2008-ci ilin avqustunda Rusiya ilə Gürcüstan arasın-
da baş vermiş müharibə və 2014-cü ildə başlayan Ukrayna böhranı bu təşkilatda 
əməkdaşlığın inkişafına (xüsusilə təhlükəsizlik üzrə) mənfi təsir edir. Eyni zaman-
da təşkilata üzv olan digər dövlətlər arasında mövcud olan münaqişələr QDİƏT-
in  tam potensialı ilə işləməsinə mane olur. 
2001-ci  ildə  Türkiyənin  təşəbbüsü  ilə  yaradılan  “Blackseafor”  təşkilatına 
6  dövlət  daxildir:  Türkiyə,  Rusiya,  Ukrayna,  Gürcüstan,  Rumıniya  və  Bolqarıs-

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
107
tan.  Təşkilatın  əsas  məqsədi  Qara  dəniz  regionu  dövlətlərinin  Hərbi  Dəniz 
Qüvvələri  arasında  əməkdaşlığı  inkişaf  etdirməklə  hövzədə  təhlükəsizliyin 
birgə səylər ilə qorunmasından ibarətdir. Yarandığı vaxtdan bəri bir neçə hərbi 
təlimin  keçirilməsinə  baxmayaraq,  QDİƏT-in    inkişafına  mane  olan  amillər 
“Blackseafor”un da güclənməsinə mənfi təsir edir. Belə ki,  Rusiya və Gürcüstan 
arasında 2008-ci ilin avqustunda baş vermiş  müharibədən sonra rəsmi Tbilisi öz 
hərbi qüvvələrini “Blackseafor”dan geri çağırıb [1]. 2014-cü ildə başlayan Ukray-
na böhranından sonra təşkilatın gələcək fəaliyyəti  suallar doğurur.   
Regionun  geosiyasi  mənzərəsini  daha  aydın  əks  etdirmək,  mövcud  və 
gözlənilən  meyilləri  aydınlaşdırmaq  üçün    bu  mənzərənin  bir-biri  ilə  sıx  bağ-
lı olan ayrı-ayrı hissələrinin - iqtisadi, siyasi, təhlükəsizlik və hərbi aspektlərinin  
təhlili vacibdir. 
2. İqtisadi meyillər – enerji təhlükəsizliyi 
Qara dəniz və onunla sıx bağlı olan Xəzər regionları üçün geosiyasi anlam-
da əsas iqtisadi məqam formasında enerji ehtiyatları və onların nəqli çıxış edir. 
Dünya  iqtisadiyyatında  əsas  təbii  enerji  növü  kimi  qaza  keçilməsindən  son-
ra  regionun  enerji  ehtiyatlarına  və  onun  nəqli  yollarına  beynəlxalq  səviyyədə 
maraqların  artması  enerji  təhlükəsizliyi  ilə  bağlı  qərarlara  qlobal  güclərin 
təsirinin möhkəmlənməsi ilə səciyyələnir. Təbii qazdan istifadə ilə bağlı enerji 
təhlükəsizliyi artıq ancaq region dövlətlərinin suveren qərarları ilə deyil, eyni za-
manda regionda mövcud olan böyük qaz ehtiyatlarında maraqları olan qlobal 
güc  mərkəzlərinin  təsiri  ilə  formalaşır.  Əgər 
XX  əsrin  ortalarında  yanacaq  bazarın-
da  kömürdən  neftə  keçid  iqtisadi  və  siyasi 
sistemlərdə  inqilabi  yeniliklərə  gətirib  çı-
xartdısa, neftdən təbii qaza keçid gələcəkdə 
ekoloji  təmiz  enerjiyə  transformasiya  üçün 
keçid dövrü kimi nəzərdə tutulur. Buna görə 
də təbii qaza keçid indiyədək tarixdə baş ver-
miş ən sürətli faza kimi qiymətləndirilir. Dün-
ya  iqtisadiyyatında  təbii  qaza  sürətli  keçid 
dövrü isə öz növbəsində regionda geosiyasi 
hadisələrin sürətlənməsinə birbaşa təsir edir. 
Təbii  qaz  ehtiyatları,  istehsalı,  nəqli  və 
istifadəsi  Xəzər  və  Qara  dəniz  regionu  ilə 
Aralıq  dənizi  hövzəsini  geosiyasi  maraq-
lar  baxımından  daha  da  yaxınlaşdırır.  Təbii 
qaz  ehtiyatları  ilə  bağlı  enerji  təhlükəsizliyi 
məsələsində məsafə əsas rol oynayır. Xəzər 
regionunda  mövcud  olan  qaz  ehtiyatlarının 
Təbii qaz ehtiyatları, istehsalı, 
nəqli və istifadəsi Xəzər və 
Qara dəniz regionu ilə Aralıq 
dənizi hövzəsini geosiyasi 
maraqlar baxımından daha 
da yaxınlaşdırır. Təbii qaz 
ehtiyatları ilə bağlı enerji 
təhlükəsizliyi məsələsində 
məsafə əsas rol oynayır. Xəzər 
regionunda mövcud olan 
qaz ehtiyatlarının Avropa 
İttifaqı ölkələrinə nəqli Xəzər 
və Qara dəniz regionunun 
əhəmiyyətini tranzit ərazilər 
kimi daha da artırır. 

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
108 
Avropa İttifaqı (Aİ) ölkələrinə nəqli Xəzər və 
Qara  dəniz  regionunun  əhəmiyyətini  tran-
zit  ərazilər  kimi  daha  da  artırır.  Təbii  qazın 
nəqli məsələsində isə qlobal güclərin möv-
qeyi  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Son  illər 
təbii  qazın  sıxılmış  vəziyyətdə  yox,  boru 
kəmərləri vasitəsilə nəqlinə yaranan ehtiyac 
regionda  geosiyasi  vəziyyətin  fəallaşmasına 
səbəb  olur.  Qərbi  Avropaya  uzanacaq  qaz 
kəmərlərinin  tikintisində  Cənubi  Qafqaz 
dövlətləri  (Azərbaycan  və  Gürcüstan)  mü-
hüm  rol  oynayırlar.  Hazırda  bu  region-
da  enerji  təhlükəsizliyi  baxımından  əsas 
təhlükəli  ölkə  kimi  Ukrayna  çıxış  edir.  Uk-
rayna uzun müddətdir ki, Rusiya qazının Aİ-
yə  nəql  olunmasında  əsas  tranzit  ölkə  kimi 
çıxış edir. Rusiyadan Aİ-yə ixrac olunan qa-
zın  təqribən  80%-i  Ukrayna  vasitəsilə  nəql 
olunur.  Bu  vəziyyətdə  hər  hansı  səbəbdən 
qazın  nəqlində  yarana  biləcək  böyük  fasilə 
Aİ-nin enerji təhlükəsizliyinə ciddi zərər vura 
bilər. Gas Infrastructure Europe (GIE) verdiyi 
məlumata  əsasən,  Ukraynada  yerləşən  qaz 
anbarlarının tutumu optimal olaraq 36,1 mil-
yard kubmetrdir. Müqasiyə üçün qeyd edək 
ki, Aİ-nin 30 ölkəsində yerləşən qaz anbarla-
rının ümumi tutumu 75,4 milyard kub metr 
təşkil edir [2]. Məhz bu faktorlar hazırda Ukraynanı Aİ-nin enerji təhlükəsizliyində 
mühüm dövlətə çevirir. Amma “Meydan” hadisələrindən əvvəl də Rusiya və Uk-
rayna arasında qazın tranzit qiymətləri ilə bağlı davam edən sonsuz mübahisələr, 
Ukrayna  böhranı  və  nəhayət,  Rusiyaya  tətbiq  olunan  sanksiyalar  bu  ölkənin 
qazın tranziti ilə bağlı əsas oyunçu kimi qalması Aİ-nin enerji təhlükəsizliyi ilə 
əlaqədar ciddi suallar yaradır. Lakin Aİ-nin son dövrlər Rusiya qazından aslılığın 
azaldılmasına istiqamətlənmiş alternativ təbii qaz kəmərlərinə üstünlük verməsi, 
ABŞ və digər ölkələrdən şist qazının idxalına istiqamətlənən siyasəti, habelə bəzi 
tədqiqatlara əsasən, təbii qazdan alternativ təbii enerjiyə keçidin yaxın 30 ildə 
baş tuta biləcəyi haqqında məlum  proqnozu nəzərə aldıqda yaxın illərdə Uk-
raynanın məhz Rusiya qazının Avropaya tranzitində əsas ölkə kimi qalacağını 
söyləmək olar. Hazırda məhz Rusiya qazının Aİ-yə ixracı üçün ən sərfəli və möv-
cud qaz tranziti infrastrukturuna malik olan dövlət kimi Ukrayna çıxış edir. Ru-
siyanın Ukraynadan yan keçməklə birbaşa (Qara dəniz və Bolqarıstan vasitəsilə) 
Aİ-yə qazın nəqli üçün inşa etmək istədiyi “Cənub axını” layihəsi hazırda dayan-
Regionda iqtisadi baxımdan 
əsas ziddiyyət kimi Xəzərdə 
hasil olunan təbii qazın 
Avropaya nəqli ilə bağlı 
Rusiya və Aİ-nin fərqli 
mövqeləri çıxış edir. Belə 
ki, Aİ ABŞ-ın dəstəyi ilə 
Azərbaycan və Türkmənistana 
məxsus qazın Xəzər dənizi, 
Azərbaycan, Gürcüstan və 
Türkiyədən keçməklə (Rusiya 
təsirindən kənar) nəqli 
layihəsini (“Cənub dəhlizi”) 
dəstəkləyirsə, Rusiya əvvəllər 
Qara dənizdən keçməklə 
Bolqarıstana (Ukraynadan 
kənar “Cənub axını” layihəsi), 
son zamanlar isə Qara dəniz 
və Türkiyədən keçməklə 
Yunanıstana (“Türk axını” 
layihəsi) qaz nəqlini irəli 
sürür.

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
109
dırılıb. Belə ki, Aİ-də mövcud olan daxili qaz və enerji satışını nizamlayan “3-cü 
Enerji Paketi” adlanan qaydalara əsasən, enerji daşıyıcılarının istehsalçısı və sa-
tanı eyni zamanda nəql kəmərlərinə sahib ola bilməz. Rəsmi Brüssel tərəfindən 
“Cənub axını”  boru kəmərinin “3-cü Enerji Paketi”nə uyğunluğunun yoxlanılması 
məqsədi ilə onun Bolqarıstanda inşası müvəqqəti dayandırıldı. Rusiya isə 2014-
cü ilin sonunda “Cənub axını” layihəsini birtərəfli şəkildə dayandırdığını və onun 
yerinə “Türk axını” (Qara dəniz və Türkiyə vasitəsilə Yunanıstana nəql) layihəsinin 
inşa olunacağını bəyan etdi.  
Ukraynanın Rusiya qazının Avropaya nəqlində əsas ölkə qismində gələcəkdə 
dəyişməsi üçün səbəb kimi Ukrayna böhranın uzunmüddətli olması, “Türk axını” 
layihəsinin uğurla başa çatdırılması çıxış edə bilər. 
Regionda iqtisadi baxımdan əsas ziddiyyət kimi Xəzərdə hasil olunan təbii 
qazın Avropaya nəqli ilə bağlı Rusiya və Aİ-nin fərqli mövqeləri çıxış edir. Belə 
ki,  Aİ  ABŞ-ın  dəstəyi  ilə  Azərbaycan  və  Türkmənistana  məxsus  qazın  Xəzər 
dənizi, Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyədən keçməklə (Rusiya təsirindən kənar) 
nəqli layihəsini (“Cənub dəhlizi”) dəstəkləyirsə, Rusiya əvvəllər Qara dənizdən 
keçməklə Bolqarıstana (Ukraynadan kənar “Cənub axını” layihəsi), son zamanlar 
isə Qara dəniz və Türkiyədən keçməklə Yunanıstana (“Türk axını” layihəsi) qaz 
nəqlini irəli sürür.
Yaxın illərdə Xəzər və Qara dəniz regionunun iqtisadi inkişafı Qərb (ABŞ və Aİ) 
və Rusiyanın bu ərazilərə yönəlik siyasətindən asılı olacaqdır. Bu regionla bağlı 
onların maraqları üst-üstə düşməsə, yeni təhlükələrin yaranacağı qaçılmazdır.  
3. Təhlükəsizlik, regiondakı güclər və onların maraqları 
Regionda  təhlükəsizliyin  təmin  olunmasında  əsas  kimi  güc  mərkəzi  olan 
tərəflər  və  onların  maraqları  çıxış  edir.  Qara  dəniz  və  Xəzər  regionlarının 
təhlükəsizlik  problemlərinin  təhlili  zamanı  bu  maraqlar,  onların  ziddiyyətliliyi 
əsas faktorlar kimi diqqəti cəlb edir. 
Regionda mövcud olan iştirakçıları güc və təsir imkanlarına görə, əsasən, 4 
qrupa bölmək olar. Birinci qrupa Rusiya, ABŞ və Aİ daxildir. Bu dövlətlər qlobal 
güc mərkəzləri kimi formalaşmış və öz maraqlarını, siyasətlərini müstəqil şəkildə 
irəli  sürə  bilirlər.  Onların  maraqlarının  reallaşması  bu  qrupa  daxil  olan  digər 
dövlətlərlə manevr imkanlarından asılı olur. İkinci qrupa daxil olan dövlətlərə re-
gional güclər kimi çıxış edən Türkiyə və Rumıniya aiddir. Bu dövlətlər regionda 
öz maraqlarını irəli sürə bilir, lakin onların tam reallaşması birinci qrupa daxil olan 
dövlətlərin maraqlarından asılı olur. Üçüncü qrupa təbii ehtiyatlarla zəngin, stra-
teji coğrafi ərazilərdə yerləşmiş Azərbaycan, Gürcüstan və Ukraynanı aid etmək 
olar. Bu dövlətlər öz enerji ehtiyatları və strateji mövqeləri ilə regionun geosi-
yasi xəritəsində mühüm nöqtələr kimi çıxış edirlər. Dördüncü qrupa regionda 
fəaliyyət göstərən və ya təsiri olan beynəlxalq və regional təşkilatlar daxil edilir. 
Buraya NATO, ATƏT, MDB, QDİƏT (BSEC), KTMT,  GUAM-ı aid etmək olar. Qeyd 

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
110 
etdiyimiz bu dörd  qrupun heç birinə daxil olmayan Çin Xalq Respublikası da son 
illər bu regionda öz iqtisadi maraqlarını tədricən irəli sürür. 
4. Rusiya
Birinci qrupa daxil olan ölkələr arasında Rusiya regionda indiyədək əsas güc 
kimi mövqeyini saxlaya bilir. İqtisadi, bəzi hallarda isə hərbi (ABŞ ilə müqayisədə) 
göstəricilərinə  görə  aid  olduğu  qrupdakı  digər  rəqibləri  ilə  müqayisədə  geri 
qalmasına baxmayaraq, Rusiya regionda təsir gücünə görə indiyə qədər əsas 
rəqibi olan ABŞ-ı üstələyə bilir. Bunu  ilk növbədə coğrafi determinizmlə izah 
etmək olar. Rusiya Xəzər və Qara dəniz regionlarını imperiya dövründən bəri öz 
təhlükəsizlik maraqları dairəsi kimi nəzərdən keçirir. Rusiya bu regionlardan təbii 
resursların  digər  qlobal  güclər  tərəfindən  istifadəsini,  həmin  resursların  onun 
nəzarətindən  kənar  nəqlini,  Aİ-nin  və  NATO-nun  şərqə  doğru  genişlənməsini 
milli maraqlarına təhlükə kimi qiymətləndirir. Enerji ehtiyatları ilə zəngin olan 
Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqazda öz təsirini gücləndirmək məqsədilə Rusiya 
yeni Avrasiya İqtisadi İttifaqı adlanan birlik formasını irəli sürür və dəstəkləyir.   
SSRİ-nin süqutundan sonra həm iqtisadi, həm də hərbi cəhətdən zəifləyən 
Rusiya regionda daha güclü rəqbiblərlə qarşılaşdı və onlara müəyyən mövqe 
güzəştlərinə getmək məcburiyyətində qaldı. Lakin 2000-ci illərin əvvəllərindən 
Rusiya maraq dairəsinə daxil olan bu və digər regionlarda hərbi və iqtisadi işti-
rakını gücləndirməyə, əvvəlki nüfuzunu bərpa etmək üçün cəhd etməyə başladı. 
Hazırda Qara dəniz  və Xəzər regionları onun maraq dairəsində əsas yerlərdən 
birini tutur. 
Liviya və Suriyada hərbi dəniz bazalarını itirdikdən sonra Sevastopol limanı 
Aralıq dənizinə çıxış üçün Rusiyanın təhlükəsizlik maraqları baxımından həyati 
maraq kəsb edir. 2010-cu il Xarkov razılaşmasına əsasən, Rusiyanın Hərbi Dəniz 
Qüvvələrinin 2040-cı ilə qədər Krımda yerləşməsinin təsdiqlənməsinə baxmaya-
raq [3], 2014-cü ildə Ukraynada hakimiyyət dəyişikliyindən sonra və bu ölkənin 
Aİ-yə, gələcəkdə isə NATO-ya interqrasiyasını qiymətləndirərək, Rusiya Krımda 
yerləşdirilmiş Hərbi Dəniz Qüvvələri  hissələrini gücləndirdi. Rusiya son illər istər 
Xəzər, istərsə də Qara Dəniz Hərbi Donanmalarının gücləndirilməsini prioritet 
kimi qəbul edir. “IHS Jane’s” dərgisinin verdiyi məlumata əsasən, 2019-cu ildə 
Novorosiysk hərbi dəniz bazasına 6 ədəd yeni dizel-elektrik sualtı qayığı (06363  
layihəsinə) daxil ediləcəkdir. 2016-cı ildə isə  Qara Dəniz Hərbi Donanmasının 
tərkibinə 11356М layihəsinə aid 6 ədəd raket freqatlarının daxil edilməsi planlaş-
dırılır. Ukrayna böhranına qədər Moskva  “Novorosiysk” hərbi bazasını iritutumlu 
hərbi gəmilərin (“Moskva” kreyseri də daxil olmaqla) yerləşdirilməsi məqsədi ilə 
genişləndirməyi planlaşdırırdı [4]. Bu istiqamətdə tikinti işlərinin başlanılması-
na baxmayaraq, çox güman ki, Ukrayna böhranından sonra və Novorosiysk li-
manının coğrafi yerləşmə problemləri (hərbi limanın akvatoriyasının sərhədləri 
qonşu  ticarət  limanının  akvatoriyası  ilə  məhdudlaşır)  ilə  əlaqədar  əsas  gücün 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL