Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinə, beynəlxalq münasibətlərə dair analitik jurnal

Ermənilərin xəyanətləri ilə 
yaxından tanış olan Osmanlı 
hökuməti Şərqi Anadolu 
ərazilərinin təhlükəsizliyini 
təmin etmək üçün 1915-
ci il aprelin 24-də “Təhcir 
haqqında” qanun qəbul 
etməyə məcbur oldu. “Təhcir” 
ərəbcə “köç” mənasını verir. 
Bəzi tarixçilər bu kəlməni 
“deportasiya” mənasında 
işlədirlər, lakin təhcir ilə sürgün 
arasında fərq vardır. Təhcir 
fərmanı ilə yerini dəyişən şəxs 
köçdüyü yeni ərazidə sərbəst 
yaşaya bilər, sürgün edilən 
şəxs isə məhdud bir ərazidə, 
həbsxana və ya düşərgələrdə 
qapalı şəkildə yaşamalıdır.

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
84 
59.]. Beləliklə, rəsmi məlumatlar göstərir ki, bütün imperiya ərazisində 1.250.000 
nəfər erməni yaşayırdı. Deməli, ermənilərin iddia elədiyi əhalinin yalnız üçdə biri 
döyüş əməliyyatları gedən ərazidə yaşayırdı. Belə olan halda Osmanlı ərazisində 
1 milyondan çox erməninin kütləvi şəkildə qırılması iddiası sadəcə gülüş doğu-
rur. Qeyd etdiyimiz bu fikirlər erməni nümayəndə heyətinin rəhbəri Boqos Nübar 
paşanın 1918-ci ildə Fransa Xarici İşlər Nazirliyinin səlahiyyətli nümayəndəsi Mo-
iser Goutaya göndərdiyi məktubunda daha aydın görünür. Nübar paşaya görə, 
sürgün  edilənlərin  ümumi  sayı  600-700  min  nəfər  idi  [10,  79].  Osmanlı  arxiv 
sənədləri isə təhcir edilən ermənilərin sayını 478.758 nəfər olduğunu göstərir [7, 
BOA, DH. KMS., D. 2, G. 58, lef.59]. Burada Nuru paşanın aşağıdakı sözləri yerinə 
düşür:  “Erməninin  nə  vaxt  və  necə,  harada  ölməsindən  asılı  olmayaraq  başını 
məzardan qaldırır və qışqırır: mən kütləvi qırğın zamanı öldürülmüşəm” [8, 57]. 
Yuxarıda göstərilən faktlar bir daha onu əminliklə deməyə əsas verir ki, Osmanlı 
hökumətinin məlum qərarı ilə heç bir fiziki məhvolma – soyqırımdan söhbət get-
mirdi, rəsmi sənədlərdə isə erməni ideoloqlarının bütün dünyanı inandırmağa 
çalışdığı “ermənilərin kütləvi şəkildə öldürülməsi” deyil, “silahlı üsyan edənlərin, 
düşmənlə əməkdaşlığa girərək casusluq edənlərin köçürülməsi” əksini tapmışdır.
1915-ci il 1 may tarixində Osmanlı hökumətinin Daxili İşlər Nazirliyindən 
Başbakanlığa göndərilmiş məlumatdan aydın olur ki, müharibənin davam etdi-
yi bir vaxtda mülki müsəlman əhalisinə qarşı kütləvi qətllərin və terror aktlarının 
sayı durmadan artırdı. Qiyamçı dəstələrin böyük əksəriyyəti ermənilərdən təşkil 
edilmişdi. Qiyamçı erməni dəstələrinin Van, Bitlis, Ərzurum, Adana, Sis, Mərsin, 
İskəndərun və Antakyadan ölkənin cənub vilayətlərinə köçürülməsi xahiş olu-
nurdu  [16,  s.37].  1915-ci  il  30  may  tarixli  məlumatda  köçürülən  ermənilərin 
məskunlaşdırılması, onların iaşə və tibbi məsələlərinin həlli tələb edilirdi [16, 
s.85]. Osmanlı hökumətinin 1 iyun 1915-ci il tarixli digər bir məlumatından isə 
orduya  zərər  verilməsinin  qarşısının  alınması  üçün  “erməni  əsgərlərinin  dö-
yüş birləşmələrindən çıxarılaraq təchizat birləşmələrinə göndərilməsi və cəbhə 
bölgəsində məskunlaşmış ermənilərin İraqa köçürülməsi” [16, s.91] aydın olur. 
Deməli, Osmanlı hökumətinin 1915-ci il 24 aprel tarixli “Təhcir qanunu”nda 
əksini tapmış təhlükəli hesab olunan qiyamçı dəstələr, dövlətə xəyanət edənlər 
müddəası daha çox ermənilər arasında müşahidə edilirdi.
Başbakanlık Osmanlı Arxivinin sənədləri təhcir zamanı ölənlərin sayı barədə 
də  məlumat  verir.  Belə  ki,  təhcir  əsnasında  köçürülən  478.758  ermənidən 
382.148  nəfəri  köçürülən  bölgələrə  gəlib  çatmışdır.  Müharibə  şəraitinin 
çətinlikləri, ağır yol həyatı, xəstəliklər və bu kimi səbəblərdən ölən ermənilərin 
sayı isə 200 min nəfərə yaxın idi [7, BOA, DH. KMS., D. 2, G. 58, lef.59].
Bütün bu gerçəkliklərin işığında təhcir əsnasında ölən ermənilərin sayının 
1.200.000-dək şişirdildiyi, bunun elmi əsaslara söykənmədiyi və sadəcə təbliğat 
xarakteri daşıdığı bir daha aydın olur.
3.  Qərbin və Rusiyanın bətnində doğulub böyüyən qondarma 
“erməni soyqırımı”nın siyasi motivləri
Qərbin və Rusiyanın qondarma “erməni soyqırımı”nı yuxarıda sadaladığımız tari-
xi həqiqətlər çərçivəsindən çıxararaq siyasiləşdirmələrinə dair planlarına nəzər salaq.

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
85
Qeyd  olunduğu  kimi,  qondarma  “erməni  soyqırımı”  məsələsinin  hara-
da  və  necə  müzakirə  edilməsindən  asılı  olmayaraq,  ümumilikdə  bu  həm 
Türkiyəyə,  həm  də  Azərbaycana  qarşı  yönəldilmiş  bir  mövzudur.  Bu  iddialar 
həqiqətdən uzaq olmaqla yanaşı, erməni lobbisinin, Ermənistan dövlətinin və 
onlara havadarlıq edən bəzi imperialist güclərin siyasi ambisiyalarına xidmət 
edir.  Siyasətçilərin  tarixə  müdaxilə  etməsi  isə  saxtakarlıqla  müşayiət  olunur. 
Əgər  belə  olmasaydı,  erməni-daşnak  terrorçularının  törətdiklərini  demirik, 
sənədlərlə bağlı cinayətlərini belə müdafiə etməzdilər. Axı sənədlərin saxta-
laşdırılmasının özü də dövləti cinayətdir. Hər bir dövlətin cinayət məcəlləsində 
saxtakarlara qarşı maddə, cinayət məsuliyyətinə cəlbolunma tələbləri var. Bəs, 
görəsən, həmin ölkələrin qanun keşikçiləri nə üçün erməni saxtakarlığına hü-
quqi qiymət vermirlər?! Nə üçün özlərini sivil, demokratiyanın flaqman adlan-
dıran dövlətlər və onların ali qanunvericilik orqanları ermənilərin törətdikləri 
cinayətləri müdafiə edirlər?!
Bəli, bu gün “erməni məsələsi” ABŞ-da prezident seckilərində namizədlər üçün 
səs toplamaq vasitəsinə, senatorlar, konqresmenlər, qubernatorlar üçün isə varlı 
erməni diasporlarından və beynəlxalq təşkilatlardan pul qoparmaq məsələsində 
bir oyuna çevrilib. Hər il aprel ayının 24-də dünyanın aparıcı ölkələrində əlləri yüz 
minlərlə türkün qanına boyanan, qatı şovinistliyi ilə tanınan, türk düşmənçiliyini 
dövlət  siyasətinə  çevirən  erməni-daşnak  faşistləri  uydurma  “erməni  soyqırı-
mı”  yalanını  təmtəraqlı  şəkildə  qeyd  edirlər.  Onlar  erməni  millətini  “məzlum”, 
“əzabkeş” qismində dünya birliyinə təqdim etməyə çalışırlar.  
Bəs, görəsən, niyə xatırladılmır ki, XIX əsrin əvvəllərindən Çar Rusiyasının 
Cənubi Qafqazın işğalına başlaması ilə İrandan və Osmanlı imperiyasının ay-
rı-ayrı  əyalətlərindən  köçürülən  ermənilər  tədricən  Azərbaycan  ərazilərində 
yerləşdirilməklə  imperiya  maraqlarına  uyğunlaşdırılmışdı?  Niyə  deyilmir  ki, 
1918-ci ilin mart günlərində ermənilər təkcə Bakıda üç gün ərzində 11 min,  
Şamaxı qəzasının 53 kəndində 8027, Quba qəzasında 16 mindən çox, Zəngəzur 
qəzasında 10068 nəfər azərbaycanlını öldürmüşdülər. Azərbaycanın bu əzəli 
torpaqlarını  Rusiyanın  tərkibinə  qatmaq  və  ya  hansısa  uydurma  monoetnik 
erməni dövləti yaratmaq hansı məntiqə sığır?!
Hələ 2005-ci ilin aprel ayında Türkiyənin Baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğan 
Ermənistanın sabiq prezidenti R.Köçəryana müraciətlə qondarma “erməni soy-
qırımı”  iddialarının  araşdırılması  üçün  müştərək  komissiyanın  yaradılmasını, 
bu  məsələ  ilə  bağlı  bütün  sənədlərin  arxivlərdən  üzə  çıxarılmasını  təklif  et-
mişdi. Türkiyə Arxivləri İdarəsinin rəhbəri Yusuf Sarınay isə ermənilərin hər il 
aprelin 24-ü tarixini dünyaya “erməni soyqırımı günü” kimi təqdim etmələrinin 
yalan  olduğunu  sübuta  yetirmək  məqsədilə  Osmanlı  dövrünə  aid  arxivlərin 
qapılarını dünya ölkələrinin tarixçilərinin, alimlərinin üzünə açdıqlarını bəyan 
etmişdir.  Bu  təklifə  indiyədək  cavab  verməyən  ermənilərin  real  faktlara 
əsaslanmadığı,  bu  qondarma  iddiadan  ideoloji  və  siyasi  məqsədlərlə  yarar-
landığı indi dünya ictimaiyyətinə də yaxşı bəllidir. Deməli, qondarma “erməni 
soyqırımı” ilə bağlı qətnamə və bəyanat qəbul edən dövlətlərin nümayəndələri 
nə  Türkiyə,  nə  digər  Qərb  dövlətlərinin  arxivlərində  olmuş,  sadəcə,  siya-
si motivli qərəzli və ədalətsiz qərarı rəsmiləşdirmişlər. Belə qərar qəbul edən 
dövlətlərin  əksəriyyətinin  Avropa  İttifaqının  üzvü  olması  da  təsadüfi  görün-

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
86 
mür.  Siyasi  müşahidəçilərin  fikrincə,  həmin 
dövlətlər  belə  süni  maneələrlə  müsəlman 
dövləti olan Türkiyənin təşkilata gedən yo-
luna sipər çəkməyə, Avropa İttifaqını “xris-
tian klubu” kimi qoruyub saxlamağa çalışır-
lar. Bu da təsadüfi deyildir ki, hələ 1987-ci 
ildə  Fransanın  xüsusi  səyləri  ilə  qondarma 
“erməni  soyqırımı”nı  tanıyan  Avropa  Parla-
menti 2005-ci ildə həmin ədalətsiz qərarını 
yeniləmiş, üstəlik Türkiyə hökuməti qarşısın-
da  Ermənistanla  sərhədləri  açmaq  tələbini 
irəli  sürmüşdür.  Həmin  qərarda  Türkiyənin 
1915-ci  ildə  baş  verənləri  “soyqırım”  kimi 
tanıması  Avropa  İttifaqına  üzvlüyün  əsas 
şərtlərindən biri olaraq göstərilmişdir. Doğ-
rudur, direktiv Kopenhagen meyarlarından fərqli olaraq, Avropa Parlamentinin 
qərarları Türkiyə üçün tövsiyə xarakteri daşıyır. Amma son mərhələdə Türkiyənin 
təşkilata tamhüquqlu üzvlüyünə səs verəcək qurum məhz Avropa Parlamenti 
olmalıdır. Əgər Türkiyə həmin mərhələyə qədər gedə biləcəksə, çox ehtimal ki, 
rəsmi Ankaradan bu şərtin yerinə yetirilməsi tələb ediləcəkdir.
Siyasi müşahidəçilər bu məsələdən həm də Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq 
Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı danışıqlar prosesində bir vasitə kimi istifadə edil-
diyini xüsusi olaraq vurğulayırlar. Əgər belə olmasaydı, münaqişə başlayandan 
keçən dövr ərzində aparılan danışıqlarda təcavüzkar Ermənistan qeyri-konstruk-
tiv mövqeyindən - işğalçılıq siyasətindən əl çəkərdi. Çox təəssüf ki, yarandığı 
vaxtdan etibarən ATƏT-in Minsk qrupunun qəbul etdiyi sənədlərdə Azərbaycanın 
ərazi bütövlüyünün, sərhədlərinin toxunulmazlığının, suverenliyinin bərpasının 
zəruriliyi bildirilsə də, indiyə qədər bu qurumun fəaliyyəti sülh prosesində arzu 
olunan nəticəni verməmişdir. ATƏT çərçivəsində yaradılan Minsk qrupu və bu 
qrupa həmsədrlik edən ABŞ, Fransa və Rusiya kimi böyük dövlətlər münaqişənin 
dondurulmuş  şəkildə  qalmasında  məsuliyyət  daşımamış  və  təcavüzkara  qarşı 
heç bir təzyiq göstərmək niyyətində olmamışlar [9, s.93-108].
Nəticə
Bütün  bunlar  göstərir  ki,  xristian  dünyasında  qondarma  “erməni  soy-
qırımı”  ilə  bağlı  başlanmış  kampaniyanın  kökündə  Türkiyə  və  Azərbaycana 
təsir  göstərmək,  hər  iki  strateji  müttəfiq  ölkəni  prinsipial  mövqeyindən 
çəkindirmək  niyyəti  dayanır.  Əvvəla,  bu  qondarma  təbliğat  yolu  ilə  hər  il 
xristian dünyası ermənilərin XX əsrin əvvəllərində və sonlarında Anadolu və 
Azərbaycan  türklərinə  qarşı  apardıqları  etnik  təmizləmə  siyasətini  və  soy-
qırımını  pərdələməyə  çalışır.  İkincisi,  erməni-daşnak  faşistləri  Azərbaycan 
türklərinə  qarşı  soyqırımını  davam  etdirmək  niyyətində  olduqlarını  numayiş 
etdirirlər. Üçüncüsü, uydurma soyqırımını dünya birliyinə tanıtdırmaqla Türkiyə 
Cümhuriyyətindən təzminat almaq, torpaq qoparmaq iddiasından əl çəkmək 
fikrində olmadıqlarını açıq şəkildə bəyan edirlər.
2005-ci ilin aprel ayında 
Türkiyənin Baş naziri Rəcəb 
Tayyib Ərdoğan Ermənistanın 
sabiq prezidenti R.Köçəryana 
müraciətlə qondarma “erməni 
soyqırımı” iddialarının 
araşdırılması üçün müştərək 
komissiyanın yaradılmasını, 
bu məsələ ilə bağlı bütün 
sənədlərin arxivlərdən üzə 
çıxarılmasını təklif etmişdi. 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
87
Bu mənada “qondarma erməni soyqırımı” iddialarına qarşı mübarizə apar-
maq və Qarabağ probleminin həlli istiqamətində səy göstərmək harada doğu-
lub və yaşamasından asılı olmayaraq hər bir türkün əsas vəzifəsi olmalıdır. Biz 
bu iddiaların qarşısını almaq üçün tarixi həqiqətləri bütün dünyaya daha geniş 
şəkildə çatdırmalıyıq.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat:
1.  Ali Karaca. Türkiyede Ermeniler için Yapılan Reformlar ve Tehcir Gerçeği (1878-1915). İstanbul,
2003.
2.  Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), HR. SYS, D. 2284, G. 4, lef. 3, 8, 10
3.  BOA, HR. SYS, D. 110, G. 12.
4.   BOA, HR. HU, D. 122, G. 4.
5.  BOA, HR. SYS, D. 2284, G. 1.
6.  BOA, DH., KMS, D. 2., G. 2/5, lef. 59.
7.  BOA, DH. KMS., D. 2, G. 58, lef.59.
8.  Эрих Ф. Правда о терроре. Армянский терроризм – истоки и причины. Баку, 2000.
9.  Əhmədov  E.  Ermənistan-Azərbaycan    Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  beynəlxalq-hüquqi
aspektləri // “Strateji təhlil”, aprel-iyun, 2011, №1 (2), s. 93-108.
10.  Halaçoğlu Y. XVIII Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunun iskan Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştiril-
mesi. Ankara, 1988.
11.  İbrahimov N.A. Azərbaycan tarixinin alman səhifələri. Bakı: “Azərbaycan” nəşriyyatı, 1997, -336 s.
12.  Isgenderli A. Realities of Azerbaijan: 1917-1920. Published by Xlibris, USA, 2012, -234 p.
13.  Koçaş S. Tarih Boyunca Ermeniler ve Türk-Ermeni İlişkileri. Ankara: Altınok Matbaası, 1967,
-326 s.
14.  Musayev İ. Böyük dövlətlər və erməni məsələsi. XIX əsr, birinci hissə. Bakı: İqtisad Universiteti
nəşriyyatı, 2003, -238 s.
15.  Sevinc N. Arşıv Belgeleriyle Tehcir Ermeni İddiaları ve Gerçekler. Ankara: Avrasiya Bir Vakfı
Yayınları, 2003,-185 s.
16.  Sonyel S. Yeni Belgelerin İşığı altında Ermeni Tehcirleri. Ankara: TTK Yayınları, 1972, -303 s.
Ziyad Amrakhov
On historical and political aspects of the Decree on resettlement issued 
by the Ottoman Empire on 24 April 1915
The author analyzes the historical and political aspects of the Decree on 
resettlement issued by the Ottoman Empire on April 24, 1915. Henotes that 
Tsarist Russia, depending on the outcome of the First World War, guaranteed 
the establishment of an autonomous Armenian state on the territories of the 
Ottoman Empire. Thus it was able to draw the Armenians living in the Ottoman 
Empire into the war against the Ottomans. Inspired by those promises, the 
Armenian gangs went into action on the mass extermination of Muslims in 
eastern Anatolia.
The  Ottoman  government,  given  the  seriousness  of  the  situation  and 
because  of  its  fear  of  eastern  Anatolia  coming  under  the  Russian  control 
decided  to  resort  to  defensive  countermeasures.  In  order  to  ensure  the 

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
88 
safety of the territories of eastern Anatolia, the Ottoman government issued 
the Decree on resettlement (Tehcir Law). Tehcir law (resettlement in Arabic) 
contained no appeal to any kind of physical destruction, namely the genocide. 
According to the law, the Armenians thatwere posing a threat to the unity of 
the country and as a result, to its national securitywere moved  from Erzurum, 
Van, Bitlis to Syria and nothern Iraq – to the areas of Urfa, Zor, Aleppo, Harran, 
Mosul, Diyarbekir and Jizre. These measures also prevented Armenians from 
helping Russian and British troops in fighting against Ottomans.
These and other issues are thoroughtly and objectively researched on the 
basis of archive documents and well available historical literature.
Зияд Амрахов
Об исторических и политических аспектах “Закона о переселении” 
от 24 апреля 1915 года, принятого в Османской империи
В статье анализируются исторические и политические аспекты “Закона 
о переселении” от 24 апреля 1915 года, принятого в Османской империи. 
Отмечается, что царская Россия, в зависимости от итогов Первой миро-
вой войны, гарантировала создание автономного армянского государства 
на территории Османской империи и тем самым смогла втянуть в войну 
против Турции армян, проживающих в Османской империи. Воодушев-
ленные  этими  привлекательными  обещаниями  армянские  бандитские 
отряды перешли к активным действиям по массовому уничтожению му-
сульман в Восточной Анатолии.
Османское государство, учитывая серьезность сложившейся ситуации 
и опасаясь перехода Восточной Анатолии под контроль России, решила 
прибегнуть к опережающим мерам. 24 апреля 1915 года Османское пра-
вительство,  с  целью  обеспечения  безопасности  территорий  Восточной 
Анатолии,  было  вынуждено  принять  “Закон  о  переселении”  (Техджир). 
В законе “техджир”, что на арабском означает “переселение”, не было и 
речи о каком-то физическом уничтожении – геноциде. Таким образом, на 
основании этого закона армяне, создававшие угрозу для единства народа 
и национальной безопасности государства, были переселены из областей 
Эрзурум, Ван, Битлис в Сирию и на север Ирака – в Урфу, Зор, Халеб, Хар-
ран, Мосул, Диярбакыр и Джизру.
В статье на основании архивных документов и исторической литера-
туры объективно исследованы все эти вопросы, проанализированы исто-
рические и политические аспекты данного решения.

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
89
Açar  sözlər:  Xocalı  soyqırımı,  İnsan  Hüquqları  haqqında  Bəyannamə, 
soyqırımı cinayəti, beynəlxalq humanitar hüquq normaları, əsir, girov, itkinlər 
Key words: Khojaly massacre, Universal Declaration of Human Rights, crime 
of genocide, the norms of international humanitarian law, captive, hostage, 
missing people 
Ключевые слова: Ходжалинский геноцид, Декларация прав человека, 
геноцид,  нормы  международного  гуманитарного  права,  пленные, 
заложники, пропавшие без вести
Xocalı 
soyqırımı: 
 əsir, girov, 
itkin problemi
Esmira 
ORUCOVA
AMEA İnsan Hüquqları üzrə Elmi-Tədqiqat 
İnstitutunun böyük elmi işçisi 
[e-mail]

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
90 
“Bütövlükdə  Azərbaycan  xalqına  qarşı  yönəldilmiş  Xoca-
lı  soyqırımı  öz  ağlasığmaz  qəddarlığı  və  qeyri-insani  cəza 
üsulları ilə bəşər tarixində tayı-bərabəri olmayan bir vəhşilik 
aktıdır”.
Heydər Əliyev
Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
Giriş
XX  əsr  bəşəriyyətin  yaddaşında  çoxsaylı  tarixi  hadisələr,  mühüm 
əhəmiyyət kəsb edən ictimai-siyasi proseslərlə qalsa da, bir sıra qanlı soy-
qırımı  cinayətlərinin də şahidi olmuşdur. 
İlk növbədə qeyd edək ki, soyqırımının baş verməsi, soyqırımı mühiti-
nin  formalaşması  üçün  öncədən  yaradılmış,  təkamül  etmiş  mühit,  şərait 
olmalıdır. Özünün “ali” ideologiyasına malik olan işğalçı dövlət soyqırımı 
aktı üçün ilkin mühit hesab oluna bilər. Əlavə olaraq, işğalçı dövləti idarə 
edənlər  öz  potensial  qurbanlarına  insandan  aşağı  dəyər  verərək,  onları 
aşağılayır, “vəhşi”, “yırtıcı”, “barbar” və s. kimi adlar qoyurlar. Öz əməllərini 
yerinə  yetirmək  üçün  soyqırımı  aktorlarına  patoloji  şəxslər,  cinayətkarlar 
kimi güclü, mərkəzləşmiş hakimiyyət və səlahiyyət lazımdır. Tarixdə qrup 
əleyhinə yönəlmiş çoxsaylı zorakılıq aktları baş versə də, genosid anlayı-
şının  hüquqi  və  beynəlxalq  inkişafı  əsasən  ötən  əsrdə  təşəkkül  taparaq  
mərkəzləşmişdir [1].
Biz XX əsr boyu törədilmiş genosid cinayətlərinə nəzər yetirsək, onla-
rın ümumi əlamətləri, soyqırımı prosesinin özünün yetişməsi mərhələsi və 
soyqırımı mühitinin formalaşmasının bəzi məqamlarını görə bilərik. Bu cür 
soyqırımı cinayətlərinin ən dəhşətlisi XX əsrin sonlarına doğru törədilmiş, 
insanlıq əleyhinə ən qəddar cinayətlərdən biri olan Xocalı soyqırımıdır.
1.  Xocalı soyqırımı və beynəlxalq hüquqi sənədlər
Etnik iyerarxiya əsasında siyasi diskriminasiya soyqırımını törədilməsi 
üçün mühüm faktordur. Hər hansı ideologiyaya sahib dominant bir etnik 
qrupun mövcudluğu soyqırımını törədilməsi riskini artırır və onun mü-
hitinin yetişməsini asanlaşdırır. Ermənilər tərəfindən Xocalıda törədilmiş 
əməllərdə niyyət əvvəlcədən düşünülmüş qaydada (canlarını qurtarmaq 
üçün  yaxınlıqdakı  kəndlərə  qaçmaq  istəyən  əhalinin  qarşısını  almaq 
və onları məhv etmək məqsədilə əvvəlcədən pusquların qurulması da 
bunu sübut edir) məhz azərbaycanlı olduqlarına görə milli qrupu tam 
və ya qismən məhv etmək məqsədilə bu qrup üzvlərinin öldürülməsi 
olmuşdur.  Ermənistanın  Azərbaycana  qarşı  etnik  təmizləmə  siyasətini 
həyata  keçirməsi  və  soyqırımlar  törətməsinin  səbəblərini  araşdırdıq-
da,  burada  etnik  qruplar  arasında  ədavətin,  xüsusi  ideologiyaya  ma-
lik  azlıqda  olan  erməni  etnik  qrupunun  xarici  havadarlarının  köməyi 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
91
ilə azərbaycanlılara qarşı  soyqırımı ak-
tını  həyata  keçirdiyi  açıq  şəkildə  görü-
nür.    Xocalı  soyqırımı  zamanı  yüzlərlə 
azərbaycanlı ermənilər tərəfindən girov 
götürülmüşdür. Uşağı olan girov götü-
rülmüş  azərbaycanlılardan  isə  uşaqları 
zorla alınmışdır. Uşaqların zorla bir qrup-
dan alınıb başqa bir qrupa verilməsi  də 
soyqırımı  cinayətinin  obyektiv  cəhətini 
təşkil  edən  əlamətlərdəndir.  Bütün  bu 
əməllər  etnik  azərbaycanlılara  qarşı 
ermənilərin  vaxtilə  yaranmış,  formalaş-
mış düşmənçilik mövqeyinin nəticəsidir 
[2, s.58]. Danılmaz faktdır ki, Ermənistan-
Azərbaycan  müharibəsi  zamanı,  şahid 
ifadələrinə əsasən, girov götürülmüş  21 
uşaq hələ azad edilməmişdir.
XX  əsrdə  baş  vermiş  soyqırımla-
rı araşdırsaq görərik ki,  soyqırım mühiti əsasən müharibə zəminində 
formalaşmışdır  Buna  ən  bariz  nümunə  kimi  1988-ci  ildən  başlamış 
Ermənistan-Azərbaycan  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsi  zamanı  1992-ci 
ilin fevralın 25-indən 26-na keçən gecə baş vermiş Xocalı soyqırımı ak-
tını göstərə bilərik.   
1992-ci ilin bu qanlı fevral gecəsində Ermənistanın silahlı qüvvələri, 
Azərbaycanın  Dağlıq  Qarabağ  ərazisindəki  erməni  silahlı  dəstələri  və 
keçmiş  SSRİ-nin  Xankəndidə  yerləşən  366-cı  motoatıcı  alayının  şəxsi 
heyətinin  və  texnikasının  bilavasitə  iştirakı  ilə  Xankəndi  ilə  Əsgəran 
arasında yerləşən strateji əhəmiyytə malik Xocalı şəhəri  zəbt edilmiş, 
Azərbaycan xalqına qarşı soyqırımı siyasəti həyata keçirilmişdir.
Min illərlə formalaşmış milli-mənəvi dəyərlərə, hərb mədəniyyətinə 
və əxlaqına zidd olan, dinc əhaliyə qarşı yönəldilmiş Xocalı soyqırımı 
ötən əsrin sonlarında bəşəriyyətin ən böyük və ən dəhşətli faciəsidir. 
Xocalıda baş verənlər tarix boyu dəhşətlə anılacaq soyqırımı aktıdır. Bu 
faciə erməni millətçilərinin xalqımıza qarşı yeritdikləri etnik təmizləmə 
və soyqırımı siyasətinin qanlı nəticəsidir [3, s. 17].
Xocalı soyqırımı zamanı 9  dekabr 1948-ci il tarixli BMT Baş Məclisinin 
“Genosid cinayətinin qarşısının alınması və cəzalandırılması haqqında” 
Konvensiyasının,  BMT Baş Məclisinin 10 dekabr 1948-ci il tarixli “İn-
san hüquqları haqqında” Bəyannaməsinin, 12 avqust 1949-cu il tarix-
li  Cenevrə    Konvensiyalarının,14  dekabr  1974-cü  ildə  qəbul  olunmuş 
“Hərbi  münaqişələr  və  fövqəladə  hallar  zamanı  qadın  və  uşaqların 
müdafiəsi haqqında” Bəyannamənin, 9 dekabr 1948-ci ildə qəbul olun-
muş  “Soyqırımı  cinayətlərinin  qarşısının  alınması  və  cəzalandırılması 
haqqında”  Konvensiyanın  müvafiq  maddələrinin  kobudcasına  pozul-