Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinə, beynəlxalq münasibətlərə dair analitik jurnal

167
kəsərək Məmlük sultanına göndərmişdi [6, 
s.79-81; 7, s.64-66, 248; 4, s.29; 8,  c.I, s.136; 
9, s.7]. 
Osmanlı  sultanının  fərmanına  uyğun 
olaraq,  xəzinədən  İsgəndər  Mirzəyə  layiqli 
hədiyyələr  –  zərə  tutulmuş  geyimlər,  mi-
ras  silahlar,  daş-qaşla  bəzədilmiş  bir  neçə 
at  və  sadalanması  mümkün  olmayan  baş-
qa  hədiyələr  göndərilmişdi  [2,  I  c.,  349;  3, 
II  c.,  178].  Məmlük  tarixçiləri  Qaraqoyunlu 
hökmdarına II Murad tərəfindən on min al-
tun pul da göndərildiyini yazmışlar [8,  I c., 
s.136; 10, s.19].
Hökmdar  və  şahzadələrin  qarşılanma 
mərasimindən  danışan  Böyük  Şah  Ab-
bas  Səfəvi  (1587–1629)  dövrünün  tarixçisi 
İsgəndər  bəy  Türkman  “Tarixe  aləm  araye-
Abbasi” (“Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi”) 
əsərində  1541/2-ci,  1558/9-cu  il  hadisələri 
ilə bağlı təsvirlərə belə yer verir: “Mərhum  
padşah  Məhəmməd  Hümayun  ibn  Babur 
padşah  İbn  Ömər  Şeyx  Mirzə  ibn  Sultan 
Əbu Səid Gurəkanın xeyir amallı (xeyrməal) 
əhvalatı və Rum məmləkətlərinin hökmdar-
ları nəslindən olan bəd əqidəli şahzadə Sul-
tan Bayazid ibn Sultan Süleyman ibn Sultan 
Səlimin  hadisəsidir.  Onların  hər  ikisi  fələk 
hadisələrinin  ucbatından  cənnətməkan  şa-
hın sarayına (ələbə) pənah gətirmişlər” [11, 
s.189]  Böyük  Moğol  hökmdarı  Humayun 
Şirxan  əfqanla  döyüşdə  məğlub  olduqdan 
sonra qardaşlarının müxalifəti ilə üzləşdi. O, hakimiyyətini bərpa etmək üçün 
Səfəvi dövlətindən yardım almaq niyyətinə düşdü. “O cənaba vəfadar və onun-
la səfər yoldaşı olmaqla müşərrəf olan əmirlərdən, cannisar mülazimlərdən və 
sədaqət şüarlı xidmətçilərdən altmış-yetmiş nəfər adam onunla (Məhəmməd 
Hümayunla)  birlikdəydi.    Onların  ən  əzəmətlisi  Əli  Şükür  bəy  Türkmanın 
nəticəsi Bayram xan Bahadur idi. Türkman nəslindən olan atası və babası İran 
mülkündə yaşayan adamlardılar. Bayram xanın özü isə Allahın təqdiri ilə Ba-
burun ali ordusunun tərkibində Kabul tərəfə düşmüş və o, dudmana ləyaqətlə 
xidmət göstərdiyinə görə ali mərtəbələrə ucalmışdı. Bu hadisələr baş verən vaxt 
Bayram xan Hümayunun hökumətində xidmət edirdi. Onlar sövq biyabanını 
keçərək Çul (?) yoluyla Şirvan vilayətinə gəldilər, oradan müşk ətirli qələmi ilə 
bir məktub yazıb, onu ali şaha yolladı” [11, s.189, 190]. Şah I Təhmasibin gördü-
yü tədbirləri İsgəndər bəy belə təsvir edir: “O həzrətin həmin uca mənzilli pad-
şaha göstərdiyi mehribanlıq haqqında Hümayun padşaha və onun ali məiyyət 
Orta əsr qaynaqlarında 
hökmdarlar və şahzadələrin 
başqa dövlətlərə getmələrinin 
geniş təsviri yer almaqdadır. 
Bu materiallara əsasən deyə 
bilərik ki, hökmdarların 
başqa dövlətlərə getmələri 
onların taxt-tacları üçün 
ciddi təhlükə olduğu təqdirdə 
mümkün olurdu. XIV əsrin 
sonu XV əsrin əvvəllərində 
Əmir Teymur təhlükəsi 
üzündən Sultan Əhməd 
Cəlairi və Qara Yusifin 
əvvəlcə Osmanlı dövlətinə, 
sonra isə Misir Məmlük 
dövlətinə getmələri məlum 
hadisədir. Hökmdar və 
şahzadələrin başqa dövlətlərə 
getdikləri zaman siyasi 
vəziyyətdən asılı olaraq qəbul 
edilmələrinin mənbələrdə 
təsviri bir sıra tarixi 
həqiqətləri ortaya qoymağa 
imkan verir. 

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
168 
mülazimlərinə göstəriləcək xidmətdən Məhəmməd xan Şərəfəddinoğluya yazı-
lan fərmanda da cümlələr vardır. “Tarixe-Əkbəri” kitabının müəllifi Şeyx Əbülfəzl 
ibn Şeyx Mübarək Hümayunun hakimiyyət dövrünü əvvəldən axıradək təsvir 
etmişdir. Oradan məlum olur ki, o ali məqamlı padşah ətraf yerləri tələsmədən 
seyr edə-edə Sistandan çıxaraq, Herat darüssəltənəsinə gəlib çatdı. O, ruziga-
rın gedişindən məlala düşmüşdü və qəlbinə bir qədər şadlıq bəxş etməkdən 
ötrü bəzən şikar etməkdəydi. Yuxarıda adı çəkilən fərmanda işarə olunduğu 
kimi,  Məhəmməd  xan  Şərəfəddinoğlu  Pole-Malan  körpüsünün  başında  bər-
bəzəkli qoşunla, müxtəlif qiymətli peşkəşlərlə o cah-cəlal dairəsinin mərkəzini 
(Hümayun  padşahı)  qarşıladı.  Onlar  Baqşəhrə  (Bage-şəhr)  təşrif  gətirdikləri 
gün aləmlər şahzadəsi Sultan Məhəmməd Mirzə onu qəbul olunmuş qayda 
üzrə qarşıladı. Belə ki, o həzrət gəlib çatdıqda, atdan düşərək, onu salamladı 
(təhiyyət).  O  həzrət  də  atdan  enib,  şahzadəni  öz  mehribanlıq  ağuşuna  aldı. 
Şahzadə isə [ali qonağı] piyada qarşılamaq və ata minməmək böyüklük təriqi 
və qaydası olduğundan (seçmələr bizimdir – T.C.), elə də hərəkət etdi, öz oğul-
luq münasibətini göstərib təvazökarlıq və insanpərvərliyini əldən vermədi. O 
həzrət bir  neçə  gün  həmin  ürəyəyatımlı  yerdə, fərəhbəxş bağ  və  bostanlar-
da,  xüsusən,  “Bağe-Murad”da,  “Bağe-Zağan”da  və  “Bağe-cəhanara”  da  eyş-
işrətlə  məşğul  oldu,  öz  qüssəli  xatirini  şənləndirdi.  Hümayunun  fərmanının 
məzmununu  gündəlik  dəstirüləmələ  çevirən  Məhəmməd  xan  layiqli  xidmət 
edib  onun  nurlu  nəzərinə  ləyaqətli  peşkəşlər  yetirdi.  [Hümayun  padşah] 
Heratda  bir  neçə  gün  qalıb,  yol  yorğunluğu  və  atda  əyləşmək  əziyyətindən 
uzaqlaşdıqdan sonra yürüş cilovunu İraqa və orada baş verəcək dünya xos-
rovu ilə görüşə doğru yönəltdi. Onların çatdıqları hər bir şəhər və vilayətlərdə 
o yerlərin hakimləri və əyan-əşrafi qarşılama mərasimi təşkil edib, peşkəşlər 
verirdilər.  Qəzvin darüssəltənətində o yerin kəlantəri olan Xacə Əbdülqəni 
Cəladətinin evində iqamət etdilər və bir neçə vaxt həmin mənzildə istirahətlə 
məşğul oldular. Orada Bayram xan şahın yanına adam yollayaraq görüş xa-
hiş etdi. Cənnətməkan şah Bayram xan gəldikdən sonra “Buzlaq” yaylağında 
onunla  görüşdü.  Hümayun  əzəmətli  ordunun  bir  fərsəxliyinə  çatdığı  zaman 
məqamı uca olan həzrətin (Şah Təhmasibin) qiymətli qardaşları Bəhram Mirzə, 
Sam Mirzə, vəzir Qazi Cahan, qoriçibaşı Sevindik bəy Əfşar, Bədr xan Ustaclı, 
Möhrdar Şahqulu Xəlifə Zülqədər və başqaları onu istiqbal etdilər. Onlardan 
sonra  əzəmətli  yüzbaşılar,  igid  qoriçilər,  başqa  həşəmqətli  adamlar  səliqə-
səhmanla mərasim qaydalarını yerinə yetirdilər. Onlar saraya gəlib yetişdikləri 
vaxt atdan yerə endilər. Cənnətməkan şah öz xüsusi xərgahından çölə çıxaraq, 
ona tərəf irəliləyib, böyüklərə xas olan ayin və şahlara məxsus qayda ilə 
o alicah padşahla görüşdü və onlar bir-birlərini qucaqladılar (moaneqe)... 
[Şah]  onun  əlindən  tutub  çadıra  gətirdi.  Onların  arasında  bir  ürəkli  iki  dost 
kimi dostluq söhbəti başlandı. Hər ikisi bir-biri ilə iki bir ürəkli dost kimi dos-
tuna söhbət edir, həqiqətlə bəzənmiş sözlər söyləyirdilər. O həzrətin gətirdiyi 
töhfələr  içində  bir  neçə  bədəxşi  ləl  və  bir  qiymətli  almas  da  vardı.  Həmin 
mərasimdə  iştirak  edən  tarixçi  Həsən  bəy  Rumlu  və  “Tarixi-cəhanara”nın 
müəllifi Qazi Əhməd həmin almasın vəzninin dörd misqal və dörd danğ ol-
duğunu yazmışlar. Xülasə, cənnətməkan şah həmin neçə gün ərzində hər gün 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
169
xüsusi görüşlər təyin edib, məliklərə və şahlara layiq şahanə məclislər qururdu” 
[11, s.192, 193; 12, s.109]. Təsvirini davam etdirən müəllif yazır: “Seyr, ov və 
qəbəqəndazi oyunlardan sonra müəyyən olunmuş bir gündə ali bir bayram 
və böyük bir toy  təşkil edildi. Məclisin sonunda o həzrətə töhfə və hədiyyələr 
təqdim olundu: qızıl-gümüş, tac, qiymətli daşlarla bəzənmiş kəmər, zərli İraq, 
Rum, Avropa, Çin və Xətay qumaşı, silahlar, sıx halqalarla hazırlanmış Davu-
di  zireh,  cəvahirlə  bəzədilmiş  tüfənglər,  tazı  atlar,  Bərdə  qatırları,  qatar-qatar 
dəvələr, çoxlu xeymə, hərəm və divanxana çadırları, atlas və məxmərdən tikilən 
sayəbanlar”  sadə  və  naxışlı  əşyalar,  çadırlar  və  evlər,  hər  ləvazimatla  təchiz 
olunmuş təbil, ələm, nağaraxana alətləri. O həzrətin əmir və yaxın adamlarına 
da nəfis xələtlər və bol ənamlar verildi. Bayram xana ələm və nağara təqdim 
edilərək, ona yüksək xane-xanan  mənsəbi verildi” [11, s.194].
Böyük  Moğol  hökmdarı  Məhəmməd  Hümayun  Səfəvi  qüvvələri  ilə 
hakimiyyətini bərpa etməyə getməzdən öncə Təbrizi və Ərdəbili də ziyarət edir. 
Münşi yazır: “O həzrət Təbrizə getmək meylini və Təbriz şəhərinə rəğbətini, 
habelə övliyalar və alimlər sultanı (sultanül-övliya) olmuş Şeyx Səfinin qəbrini 
ziyarət etməyə meyl etdiyi üçün şahdan rüxsət alıb, Təbriz darüssəltənətinə 
təşrif  apardı.  Təbrizlilər  cahan  şahının  fərmanına  əsasən  şəhərin  küçələrini 
təmizləyib, qeysəriyyə və bazarları təzə gəlinlər kimi bəzədilər, o fələk ehtişam-
lı padşahı qarşılamaqdan ötrü istiqbala çıxdılar. Sahibabad meydanında o əsil-
nəsəbli hökmdarın önündə, təbrizlilərin adəti üzrə, çovkan və başqa oyunlar 
nümayiş etdirərək, onun şənliyinin artmasına səbəb oldular. Onlar oradan çıxıb 
əzəmətli Səfəvi şeyxlərinin məzarlarını ziyarət etmək məqsədi ilə Ərdəbil darü-
lirşadına getdilər və belə böyük bir səadətə yetməklə ulu şeyxlərin müqəddəs 
ruhlarından  kömək  xahiş  etdilər.  O  şərif  yerdə  yaşayan  əzəmətli  şeyxavənd 
seyidləri səmimi-qəlb ilə xidmətlər göstərib onu bir neçə mərhələ yol boyu 
müşayiət  etdilər.  Oradan  qayıdan  [Hümayun  şah]  Miyanc  çəmənliyində  da-
yanan ali orduya yetişərək, orada vidalaşma mərasimini (seçmələr bizimdir 
–  T.C.)  yerinə  yetirdi,  ürək  qətiyyəti  və  aydın  məqsədlə  məqsədə  doğru  üz 
tutdu. Onu Hümayun şahlığının sərhədinə çatana qədər ordu müşayiət etdi” 
[11, s.195].
Bu təsvirlərdə bir neçə məqam xüsusilə diqqəti cəlb edir. Əvvala, yüksək 
mənsəbli dövlət adamlarının qarşılanması  zamanı onlar atdan düşür və qu-
caqlaşma  törəni  keçirirlər.  Dövlət  adamlarından  başqa  əhali  də  qarşılama 
tədbirlərinə cəlb edilir. İkincisi, tərəflər biri digərinə qiymətli hədiyyələr təqdim 
edir,  gələn  qonağın  şərəfinə  mərasimlər  keçirilirdi.  Üçüncüsü,  hökmdarlar 
təkbətək görüşür və nəhayət, vidalaşma mərasimi keçirilir.
Kütahiyə  sancağını  idarə  edən  Osmanlı  şahzadəsi  Bayəzid  h.966 
(1558/1559)-cu ildə qardaşı Səlimlə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğradı. Atası I 
Sultan Süleyman Qanuni ilə razılığa gələ bilməyən bu şahzadə Səfəvi dövlətinə 
sığındı [13, s.56]. İsgəndər bəy Münşi bu hadisələri təsvir edərkən yazır: “Sultan 
Bayazid bu dəfə özündə o ağır qoşunla döyüşmək qüdrəti görməyərək, var-
yoxunu orada qoyub, dörd oğlu, on iki min paşası, mülazimi və yeniçəriləri ilə 
birlikdə qaçdı. Xandgarın döyüşçüləri onu bir qədər təqib etsələr də, döyüş hər 
dəfə qaçışla nəticələnirdi. Quduz Fərhad, Axsaq Seyfəddin və Sultan Bayazidin 

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
170 
başqa fədakar mülazimləri onu və oğlanlarını sağ-salamat döyüş yerindən çı-
xararaq qızılbaş məmləkətinə çatdırdılar. O, elə ki, şahlığın Hümayun sərhədinə 
çatdı, əşrəfin (I Şah Təhmasibin) yanına bir adam yollayıb öz halını ərz etdi. 
İzzət büsatının yaxın adamlarından və ali məclisin mötəbərlərindən olan Həsən 
bəy Yüzbaşı Ustaclı onun yanına şahanə yaraq və başqa döyüş silahları yolladı. 
Qərara alındı ki, sərhəd əmrləri və hər vilayətin əyan-əşrafı onun xidmətinə 
yetişsinlər, ona yer-yerdən layiqli təzimlər və ləyaqətli xidmətlər edilsin, şərəfinə 
ziyafətlər təşkil olunsun. Azərbaycan və Şirvanın vəziri olan Mirzə Ətaulla İs-
fahani divan sərkarının dini qayda-qanununun icrası üçün saraya gəlib çatan 
vaxta kimi onunla birgə idi. O, deyilən hər sözə əməl edirdi və şahzadəyə zəruri 
xidmət  icra  olunurdu.  Təbriz    darüssəltənəsinin  böyük  adamları  və  əyanları 
şəhərdə yır-yığış  edib, Qeysəriyyə və bazarları gəzərək onu elə qarşıladılar ki, 
belə bir istiqbal qədim vaxtlardan bu vaxta qədər az görünmüşdü. Şahzadə elə 
ki, Təbriz darüssəltənəsindən çıxıb ali saraya yaxınlaşdı, şah rüknüssəltənə olan 
Məsum bəy Səfəvini yaraq və başqa şahanə nəfis şeylərlə onun yanına yolladı. 
Həzrət  cənnətməkan  şah  Təbriz  darüssəltənəsinin  Səadətabad  meydanında 
böyük  bir  ziyafət  və  şahanə  bir  büsat  qurdu,  [yollara]  əlvan  xalılar  döşəndi, 
zərli xeymələr və bəzəkli sayəbanlar açıldı. Elə bir məclis quruldu ki, ruzigarın 
gözləri  hələ  belə  bir  məclis  görməmiş,  zəmanənin  qulağı  belə  bir  səs-səda 
eşitməmişdi.  Onlar  şəhərə  daxil  olan  gün  əzəmətli  əmirlər,  ləşkər  hissələri, 
əsnaflar,  küçə  və  meydan  camaatı,  şəhərdə  və  şəhərdən  kənarda  yaşayan 
əhali  dəstə-dəstə  istiqbala  yollanıb,  bütün  səhranı,  çölü  və  dağı  bürüdülər” 
[11, s.197, 198]. Sultan Bayəzidin Qəzvinə gəlməsini təsvir edən müəllif yazır: 
“Xülasə, Sultan Bayəzid başdan-ayağa rum silahları ilə yaraqlanmış on min pi-
yada, yeniçəri və süvari ilə Qəzvinin Səadətabad meydanına yetişdi. O, şahın 
dayandığı yüksək bargahının yanına çatan kimi atdan düşdü. Cənnətməkan 
şah bir neçə qədəm irəli gəlib ona əl verdi (mosafehe), istiqanlıq göstərdi, 
onunla mehribanlıqla görüşdü. O isə öz təkəbbürünü tərk etməyib qətiyyən 
danışmır,  həmişə  gərəkli  olan  həkimanə  danışıqlara  əhəmiyyət  vermirdi. 
Nəhayət, rəsmi görüş ənənəsi bitdikdən sonra onu hər günlük ehtiyacı nəzərə 
alınmaqla  gözəl  bir  mənzilə  gətirdilər.  Yorğunluğunu  dəf  edəndən  bir  neçə 
gün sonra elə həmin Səadətabad meydanında [onun şərəfinə] ziyarət verildi, 
işrət  büsatı  başlandı.  Meydanın  yerini  Süleyman  sarayı  kimi  rəngarəng  xalı-
larla bəzədilər. Elə gözəl bir qonaqlıq verildi... Həmin məclisdə şahzadəyə on 
min  tumane-şahiye-İraqi  məbləğində  nağd  qızıl,  daş-qaşla  bəzədilmiş  silah, 
qumaş, parça, silah avadanlığı verildi. Onun mülazimlərini onların hər günlük 
ehtiyacları ödənilmək şərti ilə ayrı-ayrı əzəmətli əmir və hakimlərə tapşırdılar. 
[Sultan Bayəzid] şahın yanında olduğu vaxt ona verilən yerli (bumi) ülufədən 
başqa, qarşılanma zamanı pay göndərilən töhfələrdən və bu məclisdə təqdim 
olunan  ənamlardan  savayı  on  beş  min  tümən  pul,  cəvahir,  qiymətli  daşlarla 
bəzədilmiş silah, qızıl və gümüş qab-qacaq, gözəl töhfə, nəfis kitab, zərli saplar-
la toxunulmuş kirmani və cuşmani xalıları, əlvan parçalar, xarici ölkə qumaşla-
rına layiq görüldü. Şah, ümumiyyətlə o sultanzadəni layiq olduğundan daha 
çox şahanə diqqət və qiymətli hədiyyələrə layiq bildi” [11, s.199, 200]. Ata ilə 
oğul arasındakı ziddiyyətləri aradan qaldırmağa çalışan Şah I Təhmasib (1524 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
171
– 1576) “özünün bir etibarlı adamını xandgarın (Sultan I Süleymanın – T.C.) 
yanına göndərib, şahzadənin təqsirinin əfv edilməsini xahiş etdi. Lakin Sultan 
Süleyman oğlundan elə bərk incimişdi ki, onun sağ qalması ilə heç cür razı-
laşa  bilmir,  şahzadənin  vücudunun  Osman  sülaləsi  [“Ale-Osman”]  dövlətinin 
dağılacağına  səbəb  olacağını  düşünürdü.  O,  sülh  sazişinin  onun  vasitəçiliyi 
ilə imzalandığı öz etibarlı adamı olan Sinan bəyi əşrəfin [Şah Təhmasibin] ya-
nına  yolladı.  [Sinan  bəy]  əhd-peyman  şərtlərinin  möhkəmlənməsindən  söz 
açdı, Sultan Bayəzidlə əlaqədar təkzibolunmaz dəlillərlə söhbət apardı. Sultan 
Süleyman  öz  əli  ilə  yazdığı  məktubda  şahdan  şahzadənin  ya  diri  halda  onu 
aparmağa  gələnlərə  verilməsini,  ya  da  öldürülməsini  təmənna  etmişdi.  Yaz-
mışdı ki, əgər şah şahzadəni sağ halda vermək  istəməzsə, qoy onun fitnə-
fəsad  çırağı  olan  gözlərini  işıqdan  salaraq  kor  etsin.  Cənnətməkan  həzrət 
şah bu işin mürüvvətdən uzaq bir əməl olduğunu düşünüb, Sinan bəyi meh-
ribanlıqla yola saldı. O, yenidən oğlunun dilli-dilavər, sözlü-söhbətli elçilərini 
göndərərək ondan xahiş etdi ki, şahzadəyə iqta olaraq bir yer verilsin ki, o ge-
dib həmin yerdə ömrünü başa vursun. Əgər bundan sonra da ondan ədəbsiz 
bir hərəkət baş verərsə, onu cəzalandırmaq çətin bir məsələ ola bilməz” [11, 
s.200, 201]. Bu danışıqların getdiyi vaxt Sultanzadə Bayəzid qaçmaq planları 
hazırladı. Sultanzadəni yanına dəvət edən Şah I Təhmasib onu həbs etdirdi. 
Şah Təhmasibin bu hərəkətinə haqq qazandıran İsgəndər bəy Türman yazır: 
“Sülhün (1555-ci il Amasiya sülhu - T.C.) ən mühüm şərtlərindən biri bu idi ki, 
əgər tərəflərin adamlarından biri qaçaraq qarşı tərəfə sığınarsa, onu himayə 
etməyərək geri qaytarsınlar [Bax: 10, s.173] Doqquz yüz altmış doqquzuncu 
ildə (miladi 1561/62) Sultan Süleyman Mərəş hakimi Əli paşanı və öz çaşnigir-
başısı Həsən ağanı iki yüz etimadlı ağa və çavuşla birlikdə şahzadəni geri tələb 
etmək  məqsədi  ilə  saraya yolladı”    [11, s.202]. Lakin Şah  I  Təhmasib  onlara 
“etibar etməyib, Allah bəndəsi olan ixtiyar sahibi ağsaqqalların göndərilməsini 
xahiş  etmişdi.  İkinci  dəfə  isə  əməlisaleh  və  Osmanlı  dudmanının  çoxdan-
kı  xidmətçilərindən  olan  Xosrov  paşa  bir  dəstə  etimadlı  ağsaqqalla  birlikdə 
gəldi. Heç güman edilmirdi ki, onlar bu məmləkətdə şahzadəyə xəsarət yetirə 
bilərlər. Buna baxmayaraq, onlar xandgarın fərmanı ilə, təxirə salmadan onla-
rın beşini də qətl edib, cəsədlərini Ruma apardılar” [11, s.202]. Şah Təhmasib 
“Təzkirəsinə” istinad edən Ş.Fərzəlibəyli bu əməlinə görə Qanuni və Səlimdən 
onun qızıl pul və bəxşişlər aldığını yazır [10, s.174].
Qarşılama  mərasimi  ilə  bağlı  təsvirlərə  XVI  əsrin  sonunda  baş  verən 
hadisələrdə də rast gəlirik. 1588-ci ildə Abdulla xan Şeybani Heratın tutul-
ması ilə Xorasana sahibləndi. Bu məsələdə Böyük Moğol dövlətinin başçı-
sı Cəlaləddin Məhəmməd Əkbər şah neytal mövqedə dayanmışdı [bax: 14, 
s.117-119]. 1590-cı ildə Osmanlı dövləti ilə müqavilə bağlayan Şah I Abbas 
(1587-1629)  Cənubi  Qafqaz  və  Cənubi  Azərbaycanı  onlara  güzəştə  gedib, 
əsas diqqətini Xorasana yönəltdi (14, s.119). 1590/1-ci ildə Şeybanilərə qarşı 
hərbə hazırlaşan Şah I Abbas Böyük Moğol dövlətinə Yadigar Sultan Rumlunu 
elçi olaraq göndərir. Onun Cəlaləddin Məhəmməd Əkbər şaha məktubunda 
deyilirdi: “Qəza-qədərin tələbi ilə Abdulla xan və özbək qoşunları Xorasanı 
tutmuşlar.  Özbək  ləşkərinin  dəf  olunması  və  irsi  məmləkətimiz  olan  Xora-

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
172 
sanın xilas olma zərurəti hamıya məlumdur. Siz əgər bizə zahiri imdad edə 
bilməsəniz  belə,  batini  mərdlikdən  (himmət)  və  diqqətdən  kənar  olmayın” 
[11, s.810; 14, s.119, 120]. Şeybanilərə qarşı hərbi əməliyyatlar aparan  I Şah 
Abbas Din Məhəmməd xanı məğlub edib 1598-ci ildə Xorasanı geri qaytardı 
[bax: 14, s.120]. Bu xüsusda “Tarixe- aləmaraye-Abbasi”nin məlumatları ma-
raq doğurur. Orada deyilir: “Özbək sultanlarının eyni sülaləsinə mənsub və 
Şeyban ibn Cuci ibn Çingiz xan nəslindən olan Ürgənc valisi Nurməhəmməd 
xan ibn Əbülməhəmməd xan və Xarəzm padşahı Hacı Məhəmməd xan ibn 
Əta xan Nisa vilayəti üstündə düşmənçiliyə başladılar. Nurməhəmməd xan 
Abdulla  xana  pənah  apardı,  Nisa  vilayətini  ondan  almaqdan  ötrü  kömək 
əvəzinə Mərvi peşkəş kimi verəcəyini boyun oldu. Abdulla xan Mərvi artıq 
özünə  götürdüyünə  baxmayaraq,  Nurməhəmməd  xanın  istəyinin  icrasın-
dan  ötrü  vaxtı  uzatdı,  çünki  Nurməhəmməd  xanla  Hacı  Məhəmməd  xanın 
arasındakı  düşmənçilik  Abdulla  xanın  məqsədinə  müvafiq  idi  [11,  s.866]. 
Bütün niyyəti Xorasan vilayətini və Xarəzmi ələ keçirmək olan Abdulla xan 
Ürgənc  sultanlarının  həzrət  zillallah  şahla  birlik  və  dostluq  etmələrindən 
narazı  idi.  O,  həmin  sultanların  bir-birləriylə  çəkişmələrini  qənimət  sanıb, 
bu  il  əlahəzrətin  sərhədyanı  işlərlə  məşğul  olmasını  fürsət  bildi  və  [oğlu] 
Əbdülmömin  xanı  Əbivərd,  Nisa  və  Nişapur  [şəhərlərini]  fəth  etməkdən 
ötrü  Xorasana  göndərdi,  özü  isə  Xarəzmə  qoşun  çəkdi.  Əbdülmömin  xan 
Mərvə  çatdıqda  Nurməhəmməd  xanın  xidmətində  olan  özbəklər  canla-
rının  qorxusu  və  mallarının  qarətə  gedəcəyindən  qorxub,  bivəfalıq  etdilər 
və  qala  açarını  ona  göndərdilər.  Ləşkərin  bivəfalığını  və  düşmənin  fəthini 
görən Nurməhəmməd xanın daha həmin vilayətdə qalmaq imkanı qalmadı, 
Hafizək Sultan Xəbuşaninin köməyi ilə həmin vilayətdən çıxaraq özünü şah 
[dərgahının] astanəsinə çatdırdı. Əlahəzrət də onun gəlişini qiymətləndirib 
adlı-sanlı şahzadə Məhəmməd Bağır Mirzəni xanı qarşılamaqdan ötrü cənab 
etimadüddövlə,  bəzi  əmirlər,  xüsusi  adamlar  və  yaxın  şəxslərlə  birlikdə 
bir  fərsəx  məsafəyə  göndərdi.  Məhəmməd  Bağır  Mirzəyə  gəlib  çatan 
Nurməhəmməd xan atdan yerə endi və şahzadə ilə rəsmi görüş qaydasını 
yerinə yetirdi, hümayun dövlətxanaya gəldi, Çehelsütun qəsrində hümayun 
nəvvabla görüşməklə şərəfləndi [11, s.866, 867]. Abdulla xan Xarəzmə qoşun 
çəkmişdi. “Hacı Məhəmməd xan fərardan başqa çarə görmədi, hiyləgərliklə 
özünün böyük oğlu Ərəb Məhəmməd Sultanı, kiçik oğlu Sevinc Məhəmməd 
Sultanı, nəvəsi Bərənduq Sultanı, qardaşı oğlu Babacan Sultanı və Astrabad 
hüdudunda türkmanların sayinxanı eli içərisində yaşayan qırx-əlli nəfər eti-
barlı mülazimini ataraq, oradan şahın mülazimət ehramına bürünüb ali pay-
taxta tərəf üz tutdu” [11, s.874]. Şah I Abbas Luristanda bu xəbəri eşidir. O, 
“Qəzvində ondan ötrü münasib mənzillər hazırlatdı, savəri təyin etdi ki, bir 
neçə günlük yol yorğunluğundan və gecə-gündüz at sürmək məşəqqətindən 
asudə  olub  istirahət  etsin.  Hacı  Məhəmməd  xan  bir  neçə  gün  dincələrək, 
hümayun ordunun gəlişini gözləməkdəydi” [11, s.874, 875]. 
Luristandan  Qəzvinə  qayıdan  Şah  Abbas  “Əvvəlcə  Hacı  Məhəmməd  xa-
nın  qaldığı  mənzilə  getdi,  xosrovanə  sorğu-suallarla  onun  pərişan  ovqatı-
nı  sevindirdi.  Luristan  səfərində  hümayun  orduda  olan  Nurməhəmməd  xan, 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
173
əlahəzrətin  Hacı  Məhəmməd  xanla  görüşdüyü  bu  gün  gəlib  və  Çingiz  xan 
qayda-qanununa əməl edib, Hacı Məhəmməd xanın qabağında mülazimlər 
kimi ədəblə ayaq üstdə dayandı, icazə aldıqdan sonra irəli gəlib onunla görüş-
dü, Hacı Məhəmməd xan da onunla qucaqlaşma (rəsme-moaneqe) rəsmini 
yerinə  yetirdi.  Xülasə,  əlahəzrət  Qəzvin  darüssəltənəsində  bir  müddət  qaldı, 
padşahanə  məclislər  qurdu  və  adları  çəkilən  sultanlarla  mehriban  söhbətlər 
etdi [11, s.882, 883]. Şah buyurdu ki, əgər ilahinin razılığı olarsa, bir daha onu 
və Nurməhəmməd xanı Xarəzm və Ürgənc taxtına əyləşdirərəm. Şahın bu ar-
zusu İlahi tərəfindən qəbul olundu, nəhayət, onların hər ikisi bu dudmanın yar-
dım və imdadı sayəsində özlərinin irsi mülklərində yenidən taxta oturdu” [11, 
s.874,875]. O, Hacı Məhəmməd xanla söhbətə həzrət İsgəndər şanlı nəvvabı 
(Məhəmməd  Xudabəndəni  –  T.C.)  da  dəvət  edir,  hər  ikisi  bir  yerdə  əyləşib 
söhbətləşirdilər. Nəvvab şah çox vaxt sadəliklə onlara mizbanlıq edirdi. Qədim 
vaxtlardan indiyədək iki aliməqam padşah bir yerdə əyləşib məclis qurmaları 
ruzigarın nadir hadisələrindəndir” [11, s.882, 883].