dirməli, yararlılıq səviyyəsi və vacibliyini dərk etdirməlidir:
•
çıxu^lar üçün zəruri və əlavə ədəbiyyatı .seçməlidir:
•
kollektiv iş prosesində akademik qrupun hər bir üzvünün
funksiyasını dəqiqləşdirməlidir:
•
hər bir tələbəni oynayacağı rola hazırlamalıdır:
•
seminarın işinə rəhbərlik etməlidir;
•
seminar məşğələsini yekunlaşdırmalıdır.
8.4. PRAKTİKÜMLAR HAQQINDA
ÜMUMİ MƏLUMAT
Müasir ali təhsil sistemində geniş istifadə olunan prakti-
kumlar və laborator işləri gələcək mütəxəssisin müvafiq peşə
sahəsinə nəzəri və praktik hazırlığının vəhdətini təmin edir.
Praktik məşğələlər, bir qayda olaraq, mühazirənin davamı
olub, qazanılmış nəzəri bilikərin həyatda və təcrübədə tətbiqini
təmin edir, tələbələrdə ixtisas bacarıqları və vərdişləri formalaşdırır.
Praktikum əsasən iki formada həyata keçirilir:
•
praktikum gələcək mütəxəssisi elmi idrakla bağlı bu və ya
digər bacarıq və vərdişlərlə .silahlandırır:
•
praktikum bütövlükdə tədris kursunun tətbiqinə həsr
olunur, başqa sözlə, peşə hazırlığının tətbiqi tərəfmi reatla.^-
dırmağa xidmət edir.
246
Praktik məşğələlər qarşısında duran vəzifələri
belə
konkretləşdirmək olar:
•
mühazirə materialı üzrə bilikləri möhkəmləndirmək
və
<^eıü.slondirmək;
•
mühazirə materialı üzrə tapşırıqları icra etmək;
•
qazanılmış biliklərdən müstəqil surətdə istifadə etmək
qabiliyyətini inkişaf etdirmək;
•
ən müasir texniki vasitələrlə işləmək bacarığı
formalaşdırmaq;
•
müvafiq praktik bacarıq və vərdişlər formalaşdırmaq;
•
elmi idrakın metodologiyası, ümumi metodları və xüsusi
metodikalarla tanış olmaq;
•
elmi-tədqiqat işinin mövzusunu kurs və burctxdtş işlərinin
mövzusu ilə əlaqələndirmək;
•
tədqiqatın
nəticələrini
ümumiləşdirmək
bacarığı
formalaşdırmaq;
•
öyrənilən elmlə bağlı ədəbiyyat
və məlumatlarla tanış
olmaq;
•
öyrənilən elmlər arasında əlaqə yaratmaq;
•
tələbələrdə zehni əmək mədəniyyəti, məsuliyyət və intizam
tərbiyə etmək;
•
tələbələrin kamil və peşəkar mütəxəssis kimi yetişməsini
təmin etmək, onların peşə qabiliyyətlərini inkişaf etdirmək.
Beləliklə məlum olur ki, praktikumlar yaradıcı istiqamətdə
qurulmalı, məşğələlər üçün seçilən tapşırıqlar metodik cəhətdən
əsaslandırılmalı, evristik, problemli təlim, tədqiqatçılıq metodları və
müvafq innovasiyalardan geniş istifadə olunmalıdır. Yalnız bu halda
praktikumlar tələbələri peşə-ixtisas təcrübəsinə qovuşdura bilər.
8.5. LABORATOR MƏŞĞƏLƏLƏRİ
Öz mənşəyini uzaq keçmişdən götürən laboratoriya
(laborator - latın sözü olub labor - əmək, iş, çətinlik, laboro -
247
zəhmət çəkmək, səy göstəmıək, qayğı göstəmıək, işgüzarlıq,
maneələri aradan qaldırmaq mənasım verir) anlayışı elmi və həyati
məsələlərin həlli üçün əvvəllər məlum olmayan yolların və
vasitələrin aşkarlanması məqsədilə əqli və fiziki qüvvə sərf etmək,
səy göstənnək mənasında işlədilirdi.
Təsadüfi deyil ki, praktik, xüsusilə laborator iş formasının
ifadəsi kimi işlənən «praktikum» - yunanca «praktikos» sözündən
götürülüb, mənası fəaliyyət deməkdir.
Deməli, həm laborator, həm də praktikumlar tələbədən
gərgin fəaliyyət tələb edən təlim məşğələləri formasıdır.
Tələbələrdə müşahidəçilik, diqqətlilik, təşəbbüskarlıq, müstəqillik
inkişaf etdirməsi baxımından labobrator işləri təlimin heç bir
fonnası ilə müqayisə etmək olmaz. Ona görə ki, laborator işlərinə
ixtisasın xarakterindən asılı olaraq tədris vaxtının 20- 30%-i ayrılır.
XX əsrin sonlarından başlayaraq ali təhsil müəssisələrində
tədqiqat xarakterli laborator işlər geniş tətbiq olunmağa başlandı.
İlk dəfə olaraq bu təcrübə Moskva Energetika İnstitutunda
həyata keçirildi və tədqiqat xarakterli laborator işlərinin məzmunu
müəyyənləşdirildi, laborator məşğələlərinin təşkili metodikası
hazırlandı. Məcburi xarakter daşıyan tapşırıqlar tələbələrin
maraqlarına və təlim müvəffəqiyyətinə uyğun olaraq fərdiləşdirildi.
Laboratoriya
məşğələlərinin
qarşısında
qoyulan
məqsədəuyğun vəzifələri aşağıdakı kimi konkretləşdinnək olar:
•
öyrənilən elmin nəzəri müddəalannın miivafıq sahəsinin ən
yeni tədqiqat texnologiyalarından istifadə təcrübəsi ilə
əlaqələndirmək;
•
qazanılmiş nəzəri bilikləri tədris-idrak və tədqiqatçılıq
vəzifələrinin yerinə yetirilməsinə istiqamətləndirmək;
•
nəzəriyyə ilə təcrübənin, təhsillə real həyatın, ali məktəblə
cəmiyyətin vəhdətini təmin etmək.
Laboratoiya məşğələlərinin ən üstün cəhətlərindən biri budur
ki, o, tələbələrin nəzəri-metodoloji biliklərini, praktik bacarıq və
vərdişlərini vahid təlim-tədqiqatçılıq fəaliyyətində
24S
ifado edir. Laboratoriya moşğələiərinin əhəmiyyotini aşağıdakı
kimi doyərləndirmək olar:
•
nəzəriyyə və təcrübənin inteqrasiyasını təmin edİr;
•
tələbələrin idrak fəallığım yüksəkdir:
•
mühazirələrdə təqdim olıınmwf elmi informasiyaları,
müstəqil surətdə qazandım.^ bilikləri dənnUrşdirir və
möhkəmləndirir:
•
innovasiyaların tətbiqi, müasir te.xnikadan və te.xnolo-
giyalardan istifadə bacarıqları fonnahı.'fdırır:
•
tələbələrdə yaradıcılıq, tə.^əhbiiskarlıq. müstəqillik,
çeviklik, qətiyyətinik kimi fərdi idraki psixi xüsusiyyətləri inkiiiaf
etdirir:
•
proqram materialının tələbələr tərəfindən daha dərindən
mənimsənilməsini təmin edir:
•
laborator tapşırıqlarının icrası zamanı mənimsənilmiş
nəzəri biliklər daha artıq konkretləşir, tələbəyə məlum olmayan
məlumatlar aşkarlanır, mürəkkəb elii məsələlər daha aydın
surətdə dərk edilir.
Beləliklə məlum olur ki, laboratoriya şəraitində nəzəriyyə
və təcrübənin biri-birilə əlaqəsi tədris materialının şüurlu
mənimsənilməsini təmin etməklə yanaşı, həm də tələbədə l'əal.
yaradıcı təfəkkür tərzi inkişaf etdirir. Beləliklə, laborator
məşğələləri olan tədris fənləri tələbələrin ritmik və intensiv
fəaliyyətini reallaşdınnaqla, fənnin daha fəal və möhkəm surətdə
mənimsənilməsini təmin edir. Digər tərəfdən, laborator
məşğələləri tələbələrə məlum olmayan bir sıra həqiqətləri kəşf
etməyə şərait yaratmaqla, onlarda təkcə təlim motivlərini deyil,
həm də idrak maraqlarını inkişaf etdirir, elmə və tədqiqatçı lığa
həvəs yaradır.
Qazanılmış nəzəri biliklərin eksperimental tətbiqini və
təsdiqlənməsin! təmin edən laborator məşğələlər, praktikum.
mühazirə və seminar məşğələləri ilə vəhdətdə olmalı, onlara
yaradıcı elmi xarakter verməli və tamamlamalıdır. Laboratoriya
məşğələlərində istifadə olunan metodologiya, aparatlar və
cihazların yeniliyi məşğələlərin tədqiqatçılıq imkanlarını
gcnişləndimıəlidir. Buna nail oliuaq məqsədilə məşğələlərdə ən
249
yeni aparatlar və onların modelləri, müasir tələblərə cavab verən
metodikalar və texnologiyalar, elektron hesablama maşınları tətbiq
edilməlidir. Tələbələrə eksperimentin nəticələrini ən yeni
metodlarla yoxlamaq bacarıqları aşılanmalıdır. Kompleks laborator
məşğələlər bu vəzitələrin həlli üçün əlverişli şərait yaradır.
Müasir ali məktəbdə laborator məşğələləri praktik
məşğələlərin bütün formaları kimi təlim-idrak və tədqiqatçılıq
xarakteri daşıdığından real istehsal prosesinə müvallq və gələcək
mütəxəssisin fəaliyyətini modernləşdirməyə imkan verir. Laborator
məşğələlərində mütəxəssisin həlledici məqamda çevik surətdə
düzgün qərarlar çıxannasına, qətiyyətli və təkidli olmasına imkan
verən, istehsal proseslərinin düzgün idarə edilməsi bacarıqlarını
formalaşdıran mikromühit yaradılır.
O da aydındır ki, müxtəlif tədris fənləri üzrə laborator
məşğələləri məzmun və xarakterinə görə biri-birindən fərqlənir.
Laborator məşğələlərinə rəhbərlik metodikalarını hazırlarkən, hər
bir tədris fənninin mövzusu, məzmunu, metodologiyası və ümumi
metodları, habelə, fənnin tədrisi texnologiyası nəzərə alınmalıdır.
Bununla belə, bütün laborator məşğələləri üçün tipik olan bir sıra
mühüm iimuıni xüsusiyyətlər də mövcuddur:
•
Lahorcılor mə.)ğololərin diızgün In^kili.
Laborator məşğələlərin müvəffəqiyyəti ali məktəbdə
təşəkkül tapmış məşğələ formalarından, onların təşkilinə verilən
tələblərdən, müsbət təlim ənənələrindən asılıdır. Laborator işləri elə
təşkil olunmalıdır ki, tələbələrdə yaradıcılıq göstənnək səyi və
həvəsi doğursun.
•
Laborator mə^ğələhrində elo psixoloji mühit, sağlam'
stimul yaradılmaluhr ki, tələbə öz qüvvə
və
imkanlarına inansın,
onda eksperimentin (durş tutmayacağı» qorxusu və narahalçdıq
hissi olmasın, tələbə yaradıcı surətdə fəaliyyət göstərməyə,
təiiəhbüskarhğa, müstəqilliyə, axtarıcılığa can atmalıdır.
•
Laborator mətfğələlərində iştirak edən köməkyi heyvət
müəyyən elmi pedaqoji hazırlığa malik olmalıdır. Hər bir laborant.
preparator tələbəyə nə zaman, hansı məqamda, necə kömək
göstərmək lazım olduğunu, hansı halda köməyin «zərər»
250
gətirəcəyini bitməlidir. Buna görə də mühazirəçi müəllim
a.ssi.senti, lahorant, preparator və digər köməkçi əməkdaşları
müntəzəm olaraq təlimatlanmalıdır.
•
Lahorator məşğələləri planlaşdırdarkən. nəzəri biliklərin
tədrisi prosesi və laboratoriyanın inkişaf perspektivləri nəzərə
alnımalıdır. Müstəqil (ytdnız bir fənn üzrə)
ı-’ö
birləşmiş (bir neçə
ya.xın fənn üzrə) laboratoriyalar düzgün təşkil olunduqda:
müntəzəm olaraq zənginlə.ş-dirildikdə; təchizatı daim saz (hazır)
vəziyyətdə .saxladıqda: maddi-te.xniki bazam (həm sənaye
tərəfindən isteh.sal olunan təchizat, həm də tələbələrin özlərinin
hazırladığı təchizat) müntəzəm olaraq yoxlanıldıqda laborator
məşğələlərinin keçirilməsi üçün əlverişli .şərait yaranır və nəticədə,
tələbələrdə texniki təfəkkürü, səmərələşdirici
və
axtarıcılıq
qabiliyyətlərini inkişaf etdirmək imkanı yaradır.
•
Laborator işlərinin rəngarəngliyi və cəlbedici olması
təmin edilməli, daim təkmilləşdirilməli
və
modernlə-şdirilməli. yeni
daha səmərəli
və
maraqlı işlərlə əvəz olunmalıdır. Labo-
Ratoriyanın təşkilində
və
məşğələlərin aparılma texnologiyasında
innovasiyalar geniş surətdə tətbiq edilməlidir. Laborator
məşğələlərinin müvafiq kafedralarda müntəzəm müzakirəsi
keçirilməli, tələbələrin uğurları və müvəffəqiyyətsizliklərinin
səbəbləri araşdırılıb təhlil olunmalı
və
korreksiya işi aparılmalıdır.
•
Laboratoriyalar öz görünüşünə və məzmununa görə
te.xniki estetikanın
və
gigiyenanın tələblərinə cavab verməli,
burada işin mahiyyətini, ə.sas ideyasını, metodlarım, gözlənilən
nəticələri əks etdirən metodik plakatlar, əyani vasitələr olmalı
və
bütün bunlar diqqəti cəlb etməlidir.
Laborator məşğələləri təşkili qaydasına görə iki böyük qrupa bölmək
olar:
Ardıcıl məşğələlər -
nəzəri kursun tədrisi başa çatdıqdan sonra
təşkil olunur.
Paralel məşğələlər
- kursun öyrənilməsi ilə paralel surətdə yerinə
yetirilir.
Laborator məşğələlər kursun xüsusiyyətlərindən və təhsil
251
miiyssİsəsinin imkanlarından asılı olaraq üç formada təşkil oluna bilər.
Frontal mə^ğəfəlor.
Bu halda bütün tələbələr eyni işi icra edirlər.
Qrup məşğələləri.
Bu halda bir neçə tələbədən təşkil olunmuş kiçik qruplar mü.xləlif
tapşırıqları icra edirlər.
Fərdi məşğələlər.
Bu halda tapşırıq hər bir tələbəyə fərdi şəkildə verilir.
Laborator məşğələlərinin (LMN) məzmunundan irəli gələn
aşağıdakı növlərini müəyyənləşdirmək olar;
* Təlim-tərbiyə nəzəriyyəsinin müxtəlif məsələlərini
əyani şəkildə
öyrənməyə imkan verən
pedaqoji məşğələlər.
(PM)
* Psixologiyanın, xüsusən də yaş və pedaqoji psixologiyanın
müxtəlif məsələləri ilə əlaqədar təcrübələr aparmağa imkan verən
psixoloji
məşğələlər.
(PsM)
* Dilin tarixi, dil nəzəriyyəsi, dillərin öyrənilməsi metodikalara
dillərarası əlaqələr və s. məsələlərin tədqiqi ilə bağlı
linqvistik
məşğələlər.
(LM)
* Adi və ya ekstremal şəraitdə müxtəlif ietimai hadisələrin
öyrənilməsinə xidmət edən
ictimai məşğələlər.
(İM)
Biologiya, kimya, fiziologiya, təbabət və digər təbiət elmlərinin
praktik tətbiqi yolla öyrənilməsinə xidmət edən
təbiətşünaslıq
məşğələləri.
(TM)
* Texniki elmlərin tədqiqatlarla öyrənilməsinə şərait yaradan
texniki məşğələləri.
(TxM)
Laborator məşğələləri şərti olaraq bir neçə istiqamətdə (səviyyədə)
təşkil olunur:
•
İlk tanışlıq məşğələləri (İM)
İlk tanışlıq məşğələləri tələbələri laboratoriyanın təchizatı. tərtibatı,
növləri, laboratoriyanın uğurları, perspektivləri və s. ilə tanış edir;
•
Öyrədici məşğələlər
(ÖM)
252
öyrədici məşğələlərdə məqsəd tələbələri müəyyən praktik
əməliyyatlara hazırlamaq, onları yeni bacarıq və vərdişlərk)
silahlandırmaqdan ibarətdir.
•
Ekspevimenta! məşğolələr.
B
LI
qəbildən olan məşğələlər müəyyən fənnə, elmə məxsus
məlumatla da xarakteristikaların doğruluğunu yoxlamaq məqsədilə
keçirilir.
•
Problem-axUırıcüıq məiğə lo lə n\
( P M )
Problemli məşğələlər tələbələrdə müstəqillik və yaradıcılıq
qabiliyyətləri inkişaf etdirmək məqsədilə keçirilir.
Tələbələrin intellektual inkişaf səviyyəsinə və yaradıcı
düşünmək tərzinə
görə biri-birilərindən fərqləndiyini nəzərə
alsaq,
laborator məşğələlərini elə təşkil etmək lazımdır ki. onlar tələbələrin
daha yüksək intellektual inkişaf səviyyəsini təmin etsin.
Məşğələlərin müxtəlif və çətinlik səviyyəsi yüksək olan variantlarda
təşkil olunması, hazırlıqlı tələblərə daha mürəkkəb, zəiflərə nisbətən
asan tapşırıqların verilməsi o qədər də effektli və məbsuldar sayıla
bilməz. Onu da nəzərə almaq iazzımdır ki, tələbə inkişaf səviyyəsinə
uyğun tapşırıq aldıqda öz intellektinin daha yüksək pilləsinə qalxa
bilmir. Deməli, tələbələrə verilən tapşırıqlar onların «aktual inkişaf
zona.sı»nı qabaqlamalıdır. Təbii ki, bu halda tələbənin müəllimin
köməyinə ehtiyacı olur. Müəllimin köməyi diferensial xarakter
daşımalıdır. Hazırlıqlı tələbəyə kömək minimum səviyyədə olmalı,
orta qüvvəli tələbəyə bir qədər çox, zəiflərə isə maksimum kömək
göstərilməlidir. Müəllimin köməyi tapşırığın müəyyən şərtlərinin
izahı, əsas cəhətlərin üzə çıxarılması, tələbələrin fəaliyyətinin lazımi
məcraya yönəldilməsi və s. formada reallaşdırıla bilər. Bu məqsədlə
də tələbə qrupu intellektual inkişaf səviyyəsinə görə, bir qayda
olaraq üç yarımqrupa (qüvvəlilər, orta qüvvəlilər və zəiflər) bölünür
və hər qrupla iş diferensial formada təşkil olunur.
Laborator məşğələlərin yuxarıda qeyd edilən səviyyələri ilə
yanaşı, müasir dövrdə daha iki səviyyəsi təklif olunur. Bu təklifə
görə, birinci soviyyə
ənənəvi laborator işləridir (Əİ.I) və ali
məktəbdə təhsilin bakalavr mərhələsində tətbiq olunmalıdır. İkinci
səviyyə - innovasiyah laborator məşğələləri (İLM) lələ-
253
bolori müəyyən mövzular üzrə nəzəri və eksperimental tədqiqat
metodlarından istifadə etməyə hazırlayır və təhsilin daha yüksək
pilləsi olan magistraturada tətbiq edilir. İkinci səviyyəli la- borator
işləri bir neçə məşğələ müddətində yerinə yetirilə bilər. Lakin
qiymətləndimıə zamanı işin icrasının bütün mərhələləri nəzərə
alınmalıdır. Laborator işlərinin qiymətləndirilməsi reytinq sistemi
ilə də keçirilə bilər.
Laborator məşğələlərinin təşkili zamanı aşağıdakı
göstəricilər nəzərə alınmalıdır.
•
Didaktik göstə ricilə r:
*
laborator məşğələlərinə hazırlıq səviyyəsi;
*
məqsədin aydın ifadə olunması, işin icrasında didaktik
ardıcıllıq;
*
tələbənin aparılan eksperimentdə fəallıq dərəcəsi;
*
mühazirə matelialınm praktik işlərlə əlaqəsi;
eksperimentin aparılma meiodikasımn dolğunluq səviyyəsi və
mənimsənilməsi;
*
müstəqil tədqiqatçılıq bacarıqlarının aşılanması;
*
işin fərdiləşdirilməsi dərəcəsi;
*
eksperimentin
müzakirəsi,
əsaslandırılması,
ümumiləşdirilməsi və nəticənin çıxarılması.
•
To^kUati göstəricilər.
*
kafedranın
va
müasir istehsal sahəsinin avadanlığından
istifadə olunması;
*
məşğələlərin metodik cəhətdən təchizatı
və təhlükəsizlik
qaydalarına əməl edilməsi;
*
hesablama texnikasından və kompüter proqramlarından
istifadə edilməsi;
*
müəllimin davranış etikası.
8.6. ALİ MƏKTƏBDƏ TƏLƏBƏ MÜSTƏQİL İŞLƏRİ
Müasir
dövrdə
respublikamızın
təhsil
sistemində
qloballaşma prosesi sürətlənir, təhsil sistemində ölkələrarası
əlaqələr genişlənir, qabaqcıl dünya təcrübəsi öyrənilərək tətbiq
edilir, İNTERNET-in imkanlarından istifadə olunur, dünya elmi
254
odəbiyyatından istifadənin səviyyəsi yüksəlir, yüksək ixtisaslı
mütəxəssis hazırlığına diqqət artır. Bu gün ali təhsil müəssisələrində
hazırlanan gələcək professional işçi dünyanın sürətli inkişafı ilə
ayaqlaşa bilməli, həyatın dəyişikliklərinə dərhal adaptasiya olmağı
bacannalı, bazar iqtisadiyyatı şəraitində hər cür rəqabətə dözümlü
olmağa, innovasiyalardan, yeni texnologiyalardan istifadə etməyə
qabil olmalıdır. Yeni dövrün adamları geniş yaradıcılıq
potensialına, çevik təfəkkürə, məntiqi düşüncə tərzinə malik olmalı,
mütərəqqi elmi-texniki yenilikləri qavramağa və anlamağa qadir
olmalıdır.
Cəmiyyətimizin ehtiyac hiss etdiyi belə şəxsiyyətin
formalaşmasında müstəqil işlərin rolu çox böyükdür. Ali məktəbdə
tələbələrin müstəqil idləri təlimin təşkili formalarındandır. Ali
məktəb təcrübəsində uzun illər arxa plana keçən, diqqəti çəkməyən
təlimin bu təşkili forması təhsil sistemində dövlət siyasətinin həyata
keçirilməsi, böyük islahatlar və dünya miqyaslı proseslərlə əlaqədar
hazırda ali məktəb pedaqogikasının aktual probleminə çevrilmişdir.
Bu səbəbdəndir ki, hazırda ali təhsil sistemində tələbələrin
müstəqil işlərinə geniş yer verilir, məzmunu zənginləşdirilir,
imkanları araşdırılır, yeni fonnalar da tətbiq edilir. Məhz ali
məktəbdə təhsil illərində tələbələri müxtəlif məzmunlu müstəqil
işlərə cəlb etməklə onları ziddiyyətli, keşməkeşli, mübarizələr və
rəqabətlə dolu bu günün həyatına hazırlamaq mümkündür. Ali
məktəb gənclərə hazır biliklər verməkdən daha çox «bilikləri əldə
etmək» yollarını öyrətməlidir. Bunu cəmiyyətimizin sosial-iqtisadi
inkişaf səviyyəsi, elmin və texnikanın tərəqqisi, müasir gəncliyin
intellektual aktivliyi tələb edir.
Tələbələrin müstəqil işlərinin təşkili zamanı aşağıdakı
prinsiplərə əməl olunmalıdır:
Sisteminik və ardıcıllıq prinsipi.
Tələbələrin müstəqil işlərinin səmərəliliyini təmin etmək
məqsədilə birinci kursdan başlayaraq son kursadək ali məktəbdə
Dostları ilə paylaş: |