seminara hazırlaşarkən, ancaq mühazirə mətni və dərsliklə
kifayətlənməli olur.
Tələbələrin seminara hazırlaşması üçün zəruri vaxtın
müəyyən edilməsi də əhəmiyyətli şərtlərdəndir. Tələbələrin
mövzuya hazırlaşması seminar məşğələsinə bir-iki həftə qalmış
başlamalıdır. Əvvəlcə mühazirə mətni və dərslik nəzərdən
keçirilməli, sonra isə təklif olunan ədəbiyyat öyrənilməlidir və
icmal laşdırılmalıdır.
Seminar məşğələlərinə müvafiq kafedralar rəhbərlik etməli,
mübahisəli məsələlər, yeni dərsliklər, tədris vəsaitləri, metodik
ədəbiyyat öyrənilməli, müzakirə edilməli, fikir mübadiləsi
aparılmalıdır. İlk seminar məşğələsi təlimati xarakter daşımalı,
seminar müəllimi tələbələri fənnin proqramı, müvafiq dərsliklər,
tədris vəsaitləri, keçiləcək seminar məşğələlərinin özünəməxsus
xüsusiyyətləri, məşğələlərdə daha çox nələrə diqqət veriləcəyi qeyd
olunmalıdır. Tələbələrə ilk mənbələr üzərində iş metodikası, plan,
tezis,
konspekt,
icmal,
referat
hazırlamağın
qaydaları
öyrədilməlidir.
Seminar məşğələlərinin uğurlu və effektiv aparılması üçün
müəllim tədris etdiyi elmin inkişafı ilə əlaqədar yenilikləri və
problemləri tələbələrin nəzərinə çatdırmalı, fikir mübadiləsi
aparmalı və bu yolla tələbələrdə elmi axtarıcılıq ehtirası
oyatmalıdır.
Seminar məşğələsində müəllimin istiqamətverici, rəhbər
236
rolu böyükdür. Müəllim giriş sözü ilə seminar məşğələsinin
.\araktcrini, istiqamətini və vəzifələrini müəyyən etməli və bu
yolla tələbələri mövzunun fəal, yaradıcı müzakirəsinə cəlb
etməlidir. O, tələbələrlə vaxtaşırı məsləhətlər təşkil etməli,
tələbələrin
idrak
səviyyəsini,
öyrənmə
imkanlarını
müəyyənləşdirməli, onlara müstəqil işləməyin yollarını
öyrətməlidir. Seminar-təlimin mürəkkəb təşkili forması
olduğundan onda stan- dartlığa. monotonluğa yol vennək olmaz.
Müəllim seminar məşğələlərinə yaradıcı yanaşmaqla tələbələrdə
yaradıcılıq əhval- ruhiyyəsi yaratmağı bacarmalıdır.
Ali məktəb təcrübəsində seminarın aşağıdakı tiplərindən
istifadə olunur:
seminar-sorğu;
seminar-müsahibə;
seminar-oxu;
proseminar;
seminar-yoxlama
/.jv';
seminar-diskussiya;
seminar-disput;
seminar-şifahi məruzə;
seminar-referat;
seminar-nəzəri konfrans;
ixtisas seminarı; tələbə
elmi seminarı;
seminar-tədqiqat.
İxtisasdan, fəndən, mövzudan, məqsəddən, qarşıya qoyulan
problemin xarakterindən, təlim materialının məzmunundan, tədris
ilindən (aşağı, orta, yuxan kurslar), təhsilin pillələrindən
(bakalavr, magistratura), akademik qrupun tərkibindən,
tələbələrin ixtisaslaşmasından, idrak fəallığı və müstəqillik
dərəcəsindən, seminar rəhbərinin düzgün seçimindən asılı olaraq
seminar məşğələsinin yuxarıda göstərilən tipləri reaallaşdırılır.
Akademik qrupda ilk seminar məşğələsini sorğu, sual-
cavab, müsahibə fonnasında keçinnək məsləhətdir. Seminar-
sorğu qrupla tanış olmağa, hər bir tələbənin idrak imkanlarını.
237
Fərdi-psixi xüsusiyyətlərini, oxuma qabilliyini, fəallıq dərəcəsini
aşkarlamağa imkan verir. Tələbələr seminar məşğələlərinə
alışdıqdan və yoldaşlarını diqqətlə dinləmək, onların cavablarını
tamamlamaq bacarığına yiyələndikdən sonra məşğələləri
seminar-müsahibə fomıasmda təşkil etmək olar.
Pvoseminar (seminarqabağı seminar) - bir qayda olaraq
birinei kurslarda gələcək seminar məşğələlərinə hazırlıq məqsədi
daşıyır. Bunun məzmununa - tələbələri müstəqil işin mahiyyəti,
ilk mənbələr və ədəbiyyat üzərində iş metodikası ilə tanış etmək
daxildir. Təcrübə göstərir ki, birinci kurs tələbələri eyni zamanda
bir neçə mənbə üzərində işləyə bilmir. Təqdim olunmuş ədəbiyyat
siyahısı əsasında zəruri ədəbiyyatı seçmək və maksimum şəkildə
sintez etmək bacarığına malik olmur. Odur ki. proseminarda əsas
diqqəti tələbənin ilk mənbələr üzərində yaradıcı surətdə işləmək
bacarığının Formalaşdırıl- masma. kitabın «üzünü köçürmək»
kimi zərərli iş formasından uzaqlaşdırılmasma yönəltmək
lazımdır.
Seminar-oxu - ixtisas hazırlığı ilə bağlı yeni informasiyanın
oxunması, şərhi və lazımi qeydlər götürülməsi formasında təşkil
olunur. İxtisasla bağlı innovasiyalarla tanışlıqdan sonra
seminar-sorğu və seminar-müsahibə keçinnək olar. Seminar-
sorğu tələbələrin infonnasiyaları necə mənimsədiyini yoxlamağa,
seminar-müsahibə
isə tələbələrin onlara təqdim edilən
məlumatlara münasibətlərini aşkarlamağa imkan verir.
Təcrübəli seminar rəhbərləri məşğələni diskussiya və disput
fonnasında təşkil edir, hər hansı məsələnin müxtəlif tikirlərin
«toqquşması» yolu ilə düzgün həllinə nail olmağa çalışırlar.
Seminar məşğələlərinin diskussiya, yaxud disput forması
tələbələrdə müsahibini axıra qədər diqqətlə dinləmək, başqasının
fikrini təkzib edərkən etikanı gözləmək, öz mövqeyini müdafiə
etmək və əsaslandınnaq, hay-küy salmadan öz mülahizəsini
bildinnək, tərəf-müqabilə yüksək səviyyədə hörmət etmək
mədəniyyəti formalaşdırır. Seminar-diskussiya və seminar-disput
tipli seminar-məşğələlərində tələbələrə daha artıq müstəqillik
verildiyindən daha məhsuldar və səmərəli olur.
Seminarın diskussiya və disput formalarından tədris edilən
fənnin mübahisəli, problem məsələlərinin həlli məqsədilə
238
istifadə olunur. Diskussiya və disput akademik qrupda tələbələri
mübahisə üçün tematik istiqamətləndirmə xarakteri daşıyır və
konkret didaktik məqsədi reallaşdırmağa imkan verir.
Seminar-diskussiya
və seminar-dİsput məşğələlərinin
müvəffəqiyyəti onların təşkili və aparılması texnologiyasından da
asılıdır. Səmərəliliyə və effektivliyə nail olmaq məqsədilə
aşağıdakı tələblərə əməl olunması daha məqsədəmüvallqdir:
•
diskussiya
vo
IY
/
dispufa əvvəlcə hazırlıq
i.şləri
görülməlidir;
•
diskussiya və ya dispukt bütün tələbələr
hazır
olmalıdır;
•
diskussiya
və
ya disputun gedişində vaxt itkisinə yol
vermək olmaz, bu məqsədlə hər bir iştirakçı dəqiq, müxtəsər, aydın
tezislərlə çıxış etməlidir;
•
tələbələrdə diskıasiyaya girmək, yaxud disputda iştirak
etmək bacarıqları formala.’şdırıhnalı və bu məqsədlə onlarla öncə
idrakı hərəkətə gətirən məşqlər aparılmalıdır;
•
diskiLssiya, yaxud disput tələbələrin «söz güləşi»nə
IY
/.
V
.
problemin düzgün həlli cəhdinə şərait yaratmalıdır;
•
di,skussiya və disput zamanı biri-birinə zidd fikirlər, əks
baxışlar, hətta səhv mövqelər qadağan edilməməli, tələbələrə öz
mülahizələrini söyləməyə tam sərbəstlik verilməli, mübahisənin
daha ciddi elmi xarakter alması üçün ,^ərait yaradılmalıdır;
•
.seminar rəhbəri, lazım olan hallarda, tələbələrin
mübahisəsinə müdaxilə etməli və mübahisənin gedişini
istiqamətləndirməlidir.
Seminar-diskussiyanı və seminar disputu keçirməzdən əvvəl
tələbələri diskussiyanın keçirilməsi texnologiyası ilə tanış elmək,
onlara diskussiyanı elmi məzmunda aparmaq, biblioqrafiya tərtib
etmək, konspekt tutmaq, materialı ümumiləşdirmək, dəqiq fərziyyə
irəli sünnək və s. kimi bacarıqlar aşılanmalıdır.
Diskussiyanın və disputun işgüzar xarakteri, effektivliyi,
tələbələri yaradıcılığa stimullaşdırması seminar müəllimindən
xüsusi hazırlıq tələb edir. Seminar rəhbəri problemə dərindən bələd
olmaqla, tələbələrin çıxışlarını diqqətlə izləməli, biri-
239
birinə zİdd fikirləri təhlil etməyi və «fikirlər toqquşması»nı,
«llkirlər savaşn>nı düzgün məcraya yönəltməyi bacarmalıdır.
Seminar-diskussiyada
«fikiıiərin hücumu>), «i^güzar
oyıınlar» kimi clemenltərdən də istifadə oluna bilər. Birinci halda
tələbələr müxtəlif ideyalar irəli sürür, müqayisə edir, daha mühüm
olanları ayırd edir, mühakimə yürüdür, biliklərini daha da
dərinləşdirirlər. İkinci halda seminar-rollar üzərində qurulur.
Müasir ali təhsil müəssisələrində seıninar-mülmzirə,
seminar-referat formalarından da geniş istifadə olunur. Tələbə
tapşırılmış mövzu üzrə seminar rəhbərinin köməyi ilə məruzə
hazırlayır, seminarda çıxış edir, qrup yoldaşlarının əlavələrini
dinləyir, mövzu ilə bağlı suallara cavab verir. Seminarın məruzə
formasında təşkilinin əsas əhəmiyyəti ondadır ki, tələbə əvvəlcədən
hansı sual əsasında çıxış edəcəyini bilir. Seminar məşğələsində
məruzənin müxtəlif formalarından istifadə olunmalıdır. Tələbə
özünün hazırlıq səviyyəsinə görə həm geniş məruzə ilə, həm də
konkret tezislərlə çıxış edə bilər. Seminarın bu formada təşkilinə,
ixtisaslı müəllim kadrları hazırlığında daha geniş yer verilir.
Seiiiinarm referat formasında təşkili məqsədilə tələbələrə
referal mövzuları verilir, müvafiq plan müəyyənləşdirilir.
Seminarda referatın mətnini tam şərh etmək üçün onu 20-25 səhifə
həcmində yazmaq məsləhətdir. Referat üzərində işləmək
tələbələrdə yaradıcılıq əhval-ruhiyyəsi yaradır. Müəllimin köməyi
və məsləhətləri ilə referatlar hazırlanır, xüsusi cədvəl çərçivəsində
oxunur və müzakirə edilir. Referat formasında təşkil olunmuş
seminar məşğələsi də, digər fonnalarda olduğu kimi, müəllimin
yekun sözü ilə başa çatır.
240
Kursun yekunlaşdın İması məqsədilə seminarın nəzəri
konfrans tipindən istifadə edilməsi müsbət nəticə verir. Belə
seminar məşğələlərində tələbələr müəyyən olunmuş mövzular
əsasında məruzə və ya refcratla çıxış edir. Yaradıcı müzakirələr
aparın opponent kimi çıxış edir, rəy yazırlar. Seminar-nəzəri
konfrans tələbələrdən daha yüksək məsuliyyət və hazırlıq səviyyəsi
tələb etməklə, onlarda yaradıcılıq qabiliyyətləri formalaşdırır.
elmi-tədqiqatçılığa maraq oyadır.
Seminar-oxu, seminar-sorğu, seminar-müsahibə, prosemi-
nar, seminar-yoxlama işi daha çox birinci kurslarda tətbiq olunur.
İkinci, üçüncü kurslarda seminar-məruzə, seminar-diskussiya,
seminar-disput,
scminar-referat
tiplərindən
istifadə
daha
məqsədəmüvafiqdir. Yuxarı kurslarda və təhsilin magistratura
pilləsində ixtisas hazırlığı ilə əlaqədar seminar məşğələlərinin
nəzəri konfrans, ixtisas seminarı, tələbə elmi seminarı tiplərindən
istifadə daha effektli alınır. Ali təhsilin magistr hazırlığı pilləsində
aşağıdakı seminar tiplərindən də istifadə təcrübəsi geniş yayılıb;
•
kursun daha dərindən və sistemli öyrənilməsini təmin edən
seminarla;
•
metodoloji baxımdan kursun daha önəmli
və
tipik
mövzularının dərindən işlənməsinə həsr edilən seminarlar.
Magistratura pilləsində ixtisas seminarlarmm təşkilinə daha
geniş yer verilir. Seminar məşğələlərinin bu tipinə hazırlıq artıq
bakalavriat pilləsində başlanır. İxtisas seminarları gənc
tədqiqatçıları müəyyən bir elmi problemin həlli ətrafında
birləşdirilir. Bu seminar tipinin müvəffəqiyyəti müəllimin müvafiq
elm sahəsinə aid elmi-tədqiqat əsərlərinə dərindən bələdliyindən və
təcrübəsindən çox asılıdır. Yüksək hazırlıqlı müəllimin təşkil etdiyi
ixtisas seminarları tələbələri kollektiv təfəkkür və yaradıcılığa
hazırlayan elmi məktəb rolunu oynayır.
İxtisas fənlərinin daha dərindən tədris edildiyi magistratura
pilləsində son dövrlərdə seminarın - seminar-tədqiqat tipindən
istifadə olunur.
Seminarın başlanğıcında müəllimin təklifi ilə akademik qrup
bir neçə nəfərlik mikroqruplara ayrılır. Hər qrupa mövzu
241
ilə bağlı yazılı surətdə problem suallar təqdim edilir. 5-15 dəqiqə
müddətində mikroqruplar daxilində fikir mübadilsi gedir, çıxış
hazırlanır. Mikroqrup özünün məruzəçisini təyin edir. Məruzə
dinlənilir. Məruzəçi və habelə mikroqrupa daxil olan tələbələr digər
mikroqrup iştirakçılarının və seminar rəhbərinin suallarına cavab
verirlər. Sonda müəllim düzəlişlər edir, məşğələni yekunlaşdırır və
tələbələrin fəallığını hesaba alır.
Müasir ali təhsil müəssisələrində geniş istifadə olunan bütün
seminarlar tələbələrdə tədqiqatçılıq bacarıqları formalaşdırır.
Seminar məşğələlərinin yuxanda qeyd olunan mövcud tipləri
arasında kəskin sərhəd
qoymaq mümkün
deyil.
Seminar
məşğələlərinin
bütün tipləri arasında qarşılıqlı əlaqə oxşarlığı, təkrar olunan
əlamətlər və keçid mövcuddur.
Ümumiyyətlə, bütün seminar məşğələləri müəllimin giriş
sözü ilə başlayır, tələbələrin müstəqil yaradıcı fəaliyyəti üçün
optimal şərait yaradılır, müəllim yeri gəldikcə, tələbələrin
çıxışlarına müdaxilə edir, düzəlişlər apanr, seminar müəllimin
yekun sözü ilə başa çatır, tələbələrin cavablan təhlil edilib
qiymətləndirilir, müsbət cəhətlər və nöqsanlar göstərilir, seminar
məşğələsinin əsas müddəaları qeyd olunur, bütün seminarların
sonunu gələcək seminarlara hazırlıqla bitir.
Seminar məşğələləri zamanı müəllim tələbələrlə bilavasitə
əlaqədə olduğundan qarşılıqlı inama və etimada əsaslanan elmi
əməkdaşlıq münasibətlərinin və produktiv pedaqoji ünsiyyətin
fonnalaşması üçün əlverişli şərait yaranır. Elmi problemlərin
kollektiv həlli, birgə axtarışlar tələbələrdə məntiqi təfəkkürü inkişaf
etdirməklə yanaşı, həm də kollektivdaxili münasiətlərin yüksək
səviyyədə inkişafı üçün şərait yaradır.
Seminar məşğələlərinin effektivliyi akademik qrupun bütün
üzvlərinin fəallığında özünü göstərir. Təcrübəli seminar rəhbərləri
Özünə inamı olmayan, qapalı, ünsiyyətsiz tələbələrə daha sadə
tapşırıqlar verir, onların çıxışlarını stimullaşdırır, onlarda
müvəffəqiyyət sevinci oyada bilir. Və bu yolla onları tədricən fəal
idrak fəaliyyətinə istiqamətləndirir.
242
Seminar məşğələlərin diaqnostikası zamanı aşağıdakı
kriteriyalar gözlənilməlidir:
•
Məqsədaydmlığı və məqsədardıcıUtığı.
*
problemin qoyuluşu;
*
problemin strukturu;
*
nəzəriyyə və praktikanın əlaqəsinin təmin edilməsi;
*
mövzunun gələcək professional fəaliyyət üçün yararlı
olması.
•
Seminarın planlaşdırılması.
*
mövzunun əsas məsələlərinin və buna uyğun sualların
müəyyənləşdirilməsi;
*
mövzu ilə əlaqədar konkret məqsədlər müəyyənləşdirmək;
*
sistemdaxili (fəndaxili) əlaqələrin nəzərə alınması;
*
sistemxarici (fənlərarası) əlaqələrin təmin edilməsi;
*
təqdim olunan siyahıda ən yeni ədəbiyyatın göstərilməsi.
•
Seminarın təşkili.
*
tələbələri diskussiyaya cəlb etmək bacarığı;
*
bütün cavabların və çıxışların konstruktiv təhlili;
*
tədris vaxtının (seminar müddətinin) müzakirəyə cəlb
edilən problemlərlə zənginliyi (vaxt bölgüsünün nəzərə alınması).
•
Seminarın aparılma tərzi.
*
kəskin və önəmli problemlərin qoyulması;
*
seminarın canlı, yaxud sönük keçməsi;
*
diskussiya doğuran şəraitin təmin edilməsi;
*
maraq doğuran, yaxud maraq oyatmayan məşğələ.
•
«Müəllim-tələ bə » münasibətləri.
*
hörmət və tələbkarlığa əsaslanan;
*
tələbənin səviyyəsinə enmək bacarığı;
*
biganə münasibət;
*
məsuliyyətsiz münasibət;
•
Qrupun idarə olunması.
*
tələbələrlə dərhal kontakt yaratmaq;
243
*
qrupda qarşılıqlı inama əsaslanan davranış;
*
tələbələrə etik normanı aşılayan, ədalətli münasibət:
*
səsin tonunun qaldırılması, əsəbilik;
*
iş prosesində fəallara, liderlərə arxalanmaq;
*
digər tələbələri nəzərdən qaçırmamaq.
•
Müəllimin iradları.
*
işin icra mexanizmi ilə bağlı iradlar;
*
məxsusi iradlar;
*
ümumiləşdirici iradlar;
*
İrad yoxdur.
•
Tələbələrin seminar məşğələsində qeydləri.
*
müntəzəm;
*
ara-sıra;
*
qeyd aparmırlar.
8.3.2. Seminar məşğələsində qarşılıqlı münasibətlər
Yuxarıda seminar məşğələlərinin müxtəlif tiplərini təqdim
etdik. Seminar məşğələlərinin hansı tipi qarşılıqlı əməkdaşlığı,
iştirakçıların qarşılıqlı təsirini və ünsiyyətini daha səmərəli təmin
edir? Seminar məşğələsinin ənənəvi qrup fonnasma diqqət yetirək.
Müəllim akademik qrupa bütövlüklə təsir göstərir. Qrupun bütün
üzvlərinə münasibətdə öyrədici funksiya daşıyır. Ayrı-ayrı
tələbələrin çıxışları zamanı qrup ünsiyyəti dominant olur.
Seminar məşğələsinin ənənəvi qrup fomıasında əsasən
aşağıdakı çatışmazlıqlar özünü göstərir;
*
çıxış edən tələbələr fərdi biliklərim nümayiş etdirirlər,
qrup daxilində praktik ünsiyyət yox dərəcəsindədir.
*
əməkdaşlıq
və
qarşılıqlı yardım yoxdur. Cavab verənə
kömək cəhdi «yerindən pıçıldamaq» kimi qiymətləndirilir
və
belə
tələbəyə irad tutulur, intizamın pozulması kimi qəbul edilir:
*
tələbələr təlim prosesinə «nüfuz» etmirlər, qrupda «zahiri
işgüzarlıq» hökm sürür;
*
tələbələrin intellektual aktivliyi məhdudlaşdırılmış olur.
*
müəllimlə tələbələr arasında distant məsafə qarşılıqlı
münasibətlərin və ünsiyyətin qarşısına sədd çəkir;
244
•
müəllimin fəallığı daha çox his.s olunar:
•
tələbələr öz münasibətlərini bildirməyə cəhd göstərmirlər,
hərə «öz içi ilə» məçğııldıır.
Qrup seminar məşğələsi özünün təşkili tərzi ilə tələbələri
passivləşdirir. Onların nitqli ünsiyyətini minimuma endirir.
Professional əməkdaşlığın tələb etdiyi ünsiyyət formalarının inkişaf
etdirilməsi mümkün olmur. Bir sözlə, seminar məşğələsinin ənənəvi
qrup fonnası kollektiv münasibətlərin, təlimdə və istehsalatda
insanlar arasında tərəfdaşlığın adekvat modeli deyil və mütəxəssis
hazırlığının müasir tələblərinə cavab verə bilmir.
Müasir dövrdə ali təhsil müəssisələrində seminar məşğələləri
«dəyirmi stol» prinsipi əsasında təşkil olunur. Seminar məşğələsinin
bu fonnası müasir istehsal prosesində professional ünsiyyətin
xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir.
Seminarın «dəyirnıi stol» prinsipi əsasında təşkili akademik
qrup daxilində qarşılıqı yardımı və əməkdaşlığı təmin edir. Hər bir
tələbə intellektual fəallıq göstərmək imkanı qazanır, problemin
kollektiv surətdə həlli ilə maraqlanır, birgə fəaliyyət prosesində
həvəslə iştirak edir.
Seminar-diskussiya və seminar-disputda «dəyirtni stoi»
prinsipi daha səmərəli surətdə reallaşdırılır. Bu halda tələbələr
arasında aparıcı, opponcnt, rəyçi, məntiqçi (logik), psixoloq, ekspert
və digər rol bölgüsü aparılır.
Aparıcı tələbə seminar-diskussiyanı apannaq hüququnu
qazanır, «müəllim» rolunda çıxış edərək, diskussiyanın gedişini
izləyir, reqlamentə, çıxışların əsaslandırılmış və korrektiv
olmalarına diqqət yetirir.
Opponent və ya rəyçi tənqidçilik funksiyasını yerinə yetirir,
məruzəçinin çıxışındakı mübahisəli məsələləri, səhvləri qeyd edir,
problemin aktual və adekvat həlli yollarını təklif edir.
Logik
məruzəçinin
və
opponentlərin
çıxışındakı
ziddiyyətləri, məntiqi səhvləri üzə çıxarır, anlayışları dəqiqləşdirir,
hipotezin həyatiliyini əsaslandırır.
245
Psixoloq
qarşılıqlı
münasibətlərin
məhsuldarlığını,
mühakimələrin korrektliyini aşkarlayır, dialoqun qaydalarının
pozulmasına, qeyri-adekvat davranışa yol vermir.
Ekspert
diskussiyanın
səmərəliliyini
qiymətləndirir,
iştirakçıların ünsiyyətini xarakterizə edir, diskussiyada daha fəal
iştirak edən tələbələrin fəaliyyətini qiymətləndirir və s.
Psixoloq və ekspertin funksiyaları biri-birini tamamlayır.
Seminar-diskussiya və seminar-disputda səmərəliliyin əldə
edilməsi üçün əsas istiqamətverici istinadgah olan müəllim nə
etməlidir?
•
müzakirə olunacaq problemləri vo .sualları nniəyyəıılə.):-
Dostları ilə paylaş: |