Nadġr abdullayev

Əmr  cümlələrinin  işlədilməsində  də  fərqli  məna  çalarları,  üslubi 
məqamlar  vardır.  Bu  cümlələr  danışanın  məqsədindən  asılı  olaraq  təkid,  təklif, 
xahiş, məsləhət, nəsihət, çağırış, arzu, istək, təskinlik, yalvarış, qəzəb və s. kimi 
mənalar ifadə edir, müvafiq intonasiya ilə tələffüz olunur. 
Vaqqıldama bayquş kimi idbar dilənçi! (Sabir) (qəzəb); Tək vəzir qalsın, 
özün də yaxın gəl (F.K.) (əmr, təkid); 
 Gəl-gəl, a yaz günləri, 
 İlin əziz günləri (A.Ş.) (arzu, istək) 
Allah sənin ömür, dövlətini artıq eləsin, ağa! (M.F.A.) (yalvarış); Həqdən 
ayrılma, şahım!... Elm və səbatımızı qoru, şahım (İ.N.) (məsləhət, nəsihət); Çağır 
gəlib mənə kömək etsinlər (H.A.) (təkid).  
Nida cümlələri də danışanın məqsədinə uyğun məna çalarları yaradır ki, 
bunlar  nitqin  ekspressivliyini,  emosionallığını  artırır,  təsirini  gücləndirir.  Nidalar 
müxtəlif  hissi  halları  –  ağrı,  təəccüb,  təlaş,  iztirab,  yorğunluq,  qorxu,  kədər, 
həsrət,  çağırış,  müraciət,  yalvarış  və  s.  ifadə  etməklə  fərqli  intonasiyalarla 
söylənilir.  Pəh-pəh,  əcəb  söz  eşidirik,  bu  da  bizim  oxumuş,  sahib-kamal  qarda-
şımız! (N.B.V.) (təəssüf); Boy, sən burada nə gəzirsən! (M.S.) (təəccüb); Afərin, 

 
186 
dost,  burada  sənin  sözlərinlə  tamamilə  şərikəm!  (M.H.)  (razılıq);  Bəh-bəh, 
təbiətin  nə  gözəl  guşələri  varmış!  (S.K.)  (məmnunluq);    Vay-vay!  Nə  yaman 
müşkülə düşdü işim, allah! (M.Ə.S.) (təlaş) və s.  
Feli sifət, feli bağlama və məsdər  tərkiblərinin də fikrin effektli çatdırıl-
ması,  mənanın  qabarıq  verilməsi,  emosionallığın  artırılmasında  müəyyən  üslubi 
əhəmiyyəti vardır. 
 
Ey çılğın küləklər, nəşəniz daşarkən, 
Bağların şehindən mey sorub coşarkən 
Nalqıran dağları atlayıb aşarkən, 
Məni də alınız, uçayım dağlara 
Könlümdə nə varsa, açayım dağlara. 
                                                    (M.M.) 
 
Bu  parçada  feli  bağlama  tərkibləri  təsriflənən  fellə  verilən  fikrin 
axıcılığında,  təsirli,  dolğun  olmasında,  oxucuya  asan  çatdırılmasında  üslubi 
əhəmiyyət kəsb edir. Eləcə də məsdər tərkibləri cümlədə sözlər arasında əlaqəni 
yığcam  şəklə  salır,  mənanı  dəqiqləşdirir,  fikrin  qısa  və  yığcam  ifadəsinə  xidmət 
edir. 
Bəzən  keçmişləri  xatırlamaq  da  çox  ağır  olar  (C.C.);  Öz  həyətinin 
meyvəsini babat qiymətə sata bilmək, ildə nağd üç-dörd yüz manat pul əldə etmək 
arzusu ilə gecə-gündüz çalışırdı (Ə.Ə.). 
Dilimizdə cümlə üzvlərinin məntiqi – qrammatik cəhətdən məqbul sayılan 
müəyyən  düzülüĢ  ardıcıllığı  vardır:  mübtəda  xəbərdən  əvvəl,  təyin  təyin 
olunandan  qabaq,  zərflik  feli  xəbərdən  əvvəl,  tamamlıq  xəbərin  yanında  gəlir. 
Belə bir ardıcıllıq fikrin ifadəsi üçün yararlı sayılır. Xüsusən, yazılı nitqdə bu sıra 
düzümü daha çox gözlənilir. 
Bəzən  fikrin  məzmunundan,  subyektin  məqsədindən  asılı  olaraq  bu  sıra 
pozulur, cümlə üzvləri öz yerlərini dəyişir. Bu dəyişiklik üslubi effekt yaratmaq, 

 
187 
söz  və  söz  birləşmələrini  daha  çox  nəzərə  çarpdırmaq  məqsədi  daşıyır.  Belə 
inversiya şeir dilində özünü daha çox göstərir. 
Xəbərin mübtəda ilə yerini dəyiĢməsi 
Dağılın  buludlar,  kəsilin  gurultular,  sakit  olun  ildırımlar  (Ə.Haqver-
diyev);  Sızlar  yada  düşəndə  ürəyimin  telləri,  O  mehriban,  o  əziz  tələbəlik  illəri 
(C.H.);  Lalə,  bəsdir!  Onu  gəl  gözləmə  sən,  Keçdi  üstündən  o  dəhşətli  bulud... 
(S.V.). Bu nümunələrdə xəbər (dağılın, sızlar, gözləmə, keçdi) mübtəda ilə yerini 
dəyişərək  cümlənin  əvvəlinə  keçirilmiş,  məntiqi  vurğu  altına  düşmüş,  cümlə 
bütövlükdə güclü emosional rəng almışdır. 
Tamamlığın xəbərlə yerini dəyiĢməsi 
Dərdi  verək  küləklərə,  ağlamayaq  için-için.  Toxum  səpək  küləklərə, 
xeyirxahlıq göyərtməkçin (N.X.). 
Tamamlığın  xəbərlə  inversiyası  atalar  sözlərində  daha  çox  müşahidə 
olunur:  Saxla  samanı,  gələr  zamanı;  Açaram  sandığı,  tökərəm  pambığı  və  s. 
Müəyyən  vasitəsiz  tamamlıq  olan  cümlələrdə  məntiqi  vurğu  mübtəda  üzərinə 
düşərsə, həmin söz (mübtəda) xəbərin əvvəlinə gətirilir. Məsələn, Əhvalatın hamı-
sını mən bilirəm (Ə.Haqverdiyev); Nənəmdən xoş xəbəri mən gətirmişəm (Ə.M.). 
Təyinin təyin olunan sözlə yerini dəyiĢməsi 
Ürək  böyük,  arzular  çox,  yollar  uzun,  səbrimsə  az  (C.V.);  Buludlar  don 
geydi sarı, qırmızı (N.X.) 
Cümlədə üzvlərin yer dəyişməsi bütün hallarda müəyyən sözün daha çox 
nəzərə  çarpdırılması  tələbindən  irəli  gəlir  ki,  bu  da  nitqdə  ifadəliliyi  artırır, 
emosionallığı gücləndirir, məntiqi vurğunu nəzərə çarpdırır, nəticədə üslubi effekt 
yaranır. 
Nitqin emosionallığını artıran, ona üslubi çalarlıq verən vasitələrdən biri 
də  xitablardır.  Xitablar  dinləyicinin  diqqətini  söylənilən  məsələyə  cəlb  etmək 
məqsədilə işlənilir. Başqa cür desək, bu vasitə ilə danışan dinləyəni söyləniləcək 
fikri eşitmək üçün hazır vəziyyətdə saxlayır. 
Bundan başqa, xitablar digər məzmunlu cümlələrdə işlənərək nitqə üslubi 
rəngarənglik  verir,  onun  təsirini  artırır.  Məsələn:  Xoş  gördük,    ay  Səməd  (İ.A.) 

 
188 
(səmimiyyət);  Ay  aman!  Heydər  bəy,  Səfər  bəy,  yetişin    mən  boğuldum!  (qorxu, 
təlaş)  (M.F.A.);  Əzizim,  dedim  ki,  boz  at  sağalan  kimi  səni  tərkimə  alıb  dağlara 
aparacağam (əzizləmə, istək);  Ay ana,  təqsirin hamısı məndədir (M.İ.) (etiraf) 
və s. 
Bir sıra hallarda danışan cansız qüvvələrə  müraciət edir ki, belə xitablar 
üslubi  məqsəd  daşıyır.  Sırf  ekspressiv  səciyyə  kəsb  edən  bu  xitablar  bədii 
ədəbiyyat üçün səciyyəvidir: 
 
Lalə, rəngindəki yanğın de, nədən? 
Niyə məlulsan, a dağlar qızı, sən? (S.V.) 
 
Çiçəyini, gülünü sevdim, Vətən! 
Obanı, elini sevdim, Vətən! (N.K.) 
 
Bəzən daha güclü üslubi effekt yaratmaq məqsədilə xitablar təkrar olunur: 
 
Bakı, Bakı, ana Vətən! 
Bizə şöhrət yarandın sən! (S.V.) 
 
Bəziniz uyqulu, bəziniz uyqusuz 
Küləklər, küləklər, ey əziz küləklər (M.M.) 
 
Müxtəlif  hissi  halları  ifadə  edən  cümlələrdə  xitablar  bəzən  nidalarla 
işlənir ki, bu ekspressivliyi artırır, məna çalarları yaradır:  
  
 Ah, mehriban ana! Ah, əziz ana! 
O gündən bəridir, həsrətəm sana (S.V.) 
 
Sintaksisin  üslubi  imkanları,  şübhəsiz  ki,  yuxarıda  deyilənlərlə  məhdud-
laşmır.  Digər  sintaktik  quruluşların  -  təktərkibli  cümlələrin,  söz-cümlələrin, 

 
189 
mürəkkəb  cümlələrin  və  sairənin  də  nitqin  obrazlılıq  və  ifadəliliyini  yaratmaq, 
təsir  gücünü  artırmaq,  incə  məna  çalarlarını  yaratmaq  imkanları  vardır.  Natiq 
ünsiyyət prosesində onlardan istifadə edərək nitqini zənginləşdirməlidir. 
 
Funksional üslublar 
 
Azərbaycan  dilinin  müxtəlif  inkşaf  dövrlərində  ünsiyyətin  hansı  şəraitdə 
(rəsmi,  qeyri-rəsmi  yerlərdə,  bir  nəfərlə  və  ya  kollektivlə,  savadlı  və  ya 
savadsızla, uşaqla və  ya böyüklə, tanışla və ya  yadla və b. ilə) baş verməsi onu 
(nitqi) şəraitə uyğun formalarda qurmaq, dil vasitələrindən məqsədəuyğun şəkildə 
istifadə  edə  bilmək  tələbatından  (ünsiyyətin  məqsəd  və  şəraitə  uyğunluğundan) 
dilin  (nitqin)  üslubları  yaranmışdır.  Dil  və  nitq  üslublarından  bəhs  edərkən  bir 
cəhəti  xüsusi  vurğulamaq  lazımdır  ki,  dilin  funksional  üslubları  ilk  növbədə 
ümumi-obyektiv xarakter daşıyır, bu dildə danışan ayrı-ayrı fərdlərin iradəsindən 
asılı  olmayaraq  bir  potensial  şəklində  mövcud  olur.  Nitq  üslubları  isə  fərdi-
subyektiv  xarakter  daşıyaraq  müvafiq  dil  üslubunun  danışanın  (yazanın) 
dünyagörüşü,  savadı,  nitq  qabiliyyəti,  məqsədi,  eyni  zamanda  nitq  şəraiti  və 
auditoriyanın xarakterinə uyğun realizə edilməsindən ibarət  olur. 
Nitqin  funksional  üslublarından  bəhs  edərkən  bir  amili  həmişə  nəzərdə 
saxlamaq  lazımdır  ki,  onlar  məhz  fərdi üslubun hüdudları  çərçivəsində  fəaliyyət 
göstərir  və  bu  mənada  obyektiv  şəkildə  mövcud  olan  müvafiq  dil  üslublarından 
fərqlənirlər.  Dilçilik  ədəbiyyatında  onların  bir  sıra  növündən  bəhs  olunur  ki, 
bunları iki növ üzrə qruplaşdırmaq olar: 
 1)  Kitab  üslubu  –  bura  daxildir:  bədii  üslub,  elmi  üslub,  ictimai-
publisistik üslub, rəsmi üslub, şəxsi yazışma – epistolyar üslub;  
2)  Danışıq  üslubu  –  bura  danışıq,  məişət,  əməli  danışıq,  sadə  danışıq 
üslubları aiddir. 
Birinci  qrupa  daxil  olan  funksional  üslublar,  əsasən,  yazılı  olur.  Lakin 
onlar  şifahi  ifadə  formasında  da  özünü  göstərir.  Məsələn,  alimin  öz  elmi 
qənaətləri  barədə  yazdığı  əsər,  məqalə,  şübhəsiz  ki,  yazılı  formaya  əsaslanır. 

 
190 
Başqa bir vəziyyətdə - auditoriyada, televiziya və radio verilişləri ilə həmin elmi 
nailiyyətlər haqda aparılan söhbət şifahi formada həyata keçirilir. 
Danışıq  üslubu,  adından  məlum  olduğu  kimi,  nitqin  şifahi  formasına 
aiddir. Bu üslubda əsas məqsəd ünsiyyət yaratmaq, müəyyən məlumat vermək və 
ya almaq, insanlara, şeylərə, hadisələrə, deyilənlərə və s. münasibət bildirməkdir. 
Azərbaycan  dili  tədrisinə  dair  yazılmış  metodik  ədəbiyyatda  danışıq 
üslubunun aşağıdakı xüsusiyyətləri qeyd olunur: 
1)  Nitqin  məzmunu  konkret  və  müəyyəndir.  Abstraksiya  bu  üslubun 
təbiətinə yaddır. 
          2) İfadə, şərhetmə sərbəstdir, sadə və təbiidir; 
          3)  Nitqin  predmetinə,  deyilənlərə  müəllifin  (nitq  sahibinin)  subyektiv 
münasibəti ifadə olunur. Nitq, əsasən, dialoqlar şəklində qurulur. Müsahiblərdən 
hər biri söz və ifadələrin seçilməsində, cümlələrin qurulmasında sərbəstdir. 
         4) Danışıq nitqinin emosionallığı nitqin qurumuna təsir edir, beləliklə, bu 
üslub  da  özünəməxsus  cümlə  tipləri,  sintaktik  konstruksiyaların  seçilib  işlən-
məsini  şərtləndirir.  Məsələn,  danışıq  üslubunda  nidalar,  ədatlar,  ara  sözlər,  sual 
əvəzlikləri  ilə  işlənən  sintaktik  konstruksiyalardan  bol-bol  istifadə  olunur. 
Xüsusilə,  bu  üsluba  fikrin  yarımçıq  ifadəsi,  ellipsis  və  yarımçıq  cümlələr,  söz-
cümlələr,  sintaktik  təkrarlar,  sual  və  nida  cümlələri,  eləcə  də  ritorik  sual 
cümlələrinin, bağlayıcısız tabeli və tabesiz mürəkkəb cümlələrin işlənməsi və söz 
sırasında inversiyanın olması daha çox xasdır. 
         5)  Dil  vasitələrinin  işlənməsi  baxımından  müəyyən  konkret  şəraitdə 
standartlıq, şablon ifadələr seçilməsi də danışıq üslubunda özünü göstərən üslubi 
xüsusiyyətlərdən  biridir.  Bu  xüsusiyyət  ünsiyyət  şəraitində,  o  cümlədən  söhbət 
zamanı yaranır; belə ki, görüşmə, ayrılma zamanı həmişə eyni söz və ya ifadələr 
işlədilir.  Məsələn,    Salam!  Görüşənə  qədər!  Təşəkkür  edirəm!  Üzr  istəyirəm! 
Sabahınız xeyir! Axşamınız xeyir! və s. 
Belə  standart, şablon  ifadələr  müəyyən  hissi-halları  ifadə  etmək  məqsədi 
ilə işlənir. Məsələn: Çox yaxşı! Əla! (bəyənmək, şad olmaq hissini, halını bildirir); 

 
191 
Boş sözdür! Boş işdir! Belə de! Ay sağ ol! (həm razılıq, həm də narazılıq halını 
ifadə edə bilir) (28, 234-235). 
“Ədəbi  dilin  üslubları  ümumi  və  fərdi  cəhətlərə  malikdir.  Onlarda  insan 
fəaliyyətini ifadə etməsinə və eyni mənbəyə, ümumxalq dilinə əsaslanmasına görə 
ümumilik  və  eynilik  var.  Lakin  üslublar  həmin  mənbədən,  ümumxalq  dilindən 
istifadə  etməsinə,  ifadə  vasitələrinin  və  sözlərin  seçilib  işlədilməsinə,  xüsusi 
cümlə  konstruksiyalarını  cəlb  etməsinə,  aralarındakı  əlaqə  və  tiplərinə  görə  bir-
birindən fərqlənir” (37, 256).  
Bu  xarakterik  cəhətlərin  nəzərə  alınması  natiqlik  sənətində  mühüm 
əhəmiyyət kəsb edir. Natiq, mühazirəçi öz nitqini şəraitə, məqsədə uyğun  şəkildə 
qurmağı  bacarmalıdır.  Şübhəsiz  ki,  eyni  mövzuda  (məsələn,  “Dövlətimizin 
iqtisadi  siyasəti”  mövzusunda)  söhbət  auditoriyadan  asılı  olaraq  müxtəlif 
şəkillərdə aparıla bilər. Dinləyicilər ziyalıdırsa, mütəxəssisdirsə, belə auditoriyada 
nitq,  əsasən,  elmi  üslubda,  əgər  həmin  söhbət  kütləvi  auditoriyalarda  aparılırsa, 
nitq  sadə  şəkildə  qurulmalı,  rəqəmlərə,  elmi  faktlara  az  müraciət  olunmalı,  uzun 
və mürəkkəb cümlələrə, qəliz termin və ifadələrə yol verilməməlidir. 
Nitq  situasiyası  söylənilən  fikrin  həm  forması,  həm  də  məzmununa  öz 
təsirini göstəri. Hər hansı bir hadisə, əşya haqqında məlumat (məzmun) adi danı-
şıq dilində bir cür (bir qədər səthi, rabitəsiz, təkrarlarla, subyektiv fikirlərlə və s.) 
söylənilirsə,  digər  üslublarda  (məs.:  elmi  üslubda)  həmin  fikirlər  daha  dəqiq, 
yığcam,  məntiqi,  obyektiv,  səbəb-nəticə  münasibətləri  əsasında  ifadə  olunur.  Bu 
fərq  fikrin  ifadə  formasında  da  özünü  göstərir.  Birincidə  fikirlər  təbii  şəkildə, 
sərbəst  formada  söylənilir,  yarımçıq  cümlələr  işlədilir,  deyilənlərə  münasibət 
bildirilir, ara sözlər, xitablar, nidalar və sairədən istifadə olunur. İkincidə isə (elmi 
üslubda)  fikirlər  sübutlarla,  faktlarla,  məntiqi  ardıcıllıqla  şərh  olunur,  ümumi-
ləşdirmələr  aparılır.  Burada  hər  cür  termindən,  anlayışdan,  ölçülü-biçimli 
cümlələrdən istifadə olunur
1
. Əgər həmin  fikir başqa üslubda, məsələn, deyək ki, 
bədii  üslubda  ifadə  olunursa, orada  canlı təsvirə, təəssürat və duyğulara, bədiilik 
                                                 
1
  Qeyd: terminlər təkcə elmi üslubda işlənmir. Digər üslubların  da, məsələn, publisistik, dəftərxana, yazışma 
üslublarının da özünəməxsus terminləri vardır. 

 
192 
və emosionallığa, onları yaradan ifadə vasitələrinə, məcazi mənalı sözlərə, ifadə-
lərə, nida, əmr və sual cümlələrinə, intonasiyaya və s. geniş yer verilir. 
Deyilənlərdən  heç  də  belə  bir  nəticə  çıxarılmamalıdır  ki,  natiq  nitqini 
yalnız  hər  hansı  bir  üslub  çərçivəsində  qurmalı,  digər  üslublara  məxsus  ifadə 
tərzindən  istifadə  etməməlidir.  Bu,  heç  də  belə  deyildir.  Mühazirəçi  öz  nitqinin 
təsirini  artırmaq,  dinləyiciləri  fəallaşdırmaq,  onların  marağını  ələ  almaq  və  s. 
məqsədi ilə digər üslublara da müraciət edə bilər. Məsələn, elmi mövzuda müha-
zirə  oxunarkən  ehtiyac  hiss  olunar  və  münasib  məqam  yaranarsa,  obrazlı 
ifadələrdən,  sözlərdən,  atalar  sözü  və  məsəllərdən,  aforizmlərdən,  şeir  parça-
larından və sairədən istifadə edilə bilər. Lakin bu müəyyən ölşüdə olmalı, ümumi 
üsluba  xələl  gətirməməlidir.  Bu  nöqteyi-nəzərdən  zəmanəmizin  görkəmli  natiqi 
Heydər  Əliyevin  nitqləri  mühazirəçilər  üçün  ən  yaxşı  nümunədir.  “H.Əliyevin 
nitqlərində,  çıxış-larında  ədəbi  dilin  bütün  funksional  üslubları  bir  vəhdətdə 
götürülür,  orada  yeri  gəldikcə  bütün  üslub  növlərindən  istifadə  edilir.  Bununa 
belə, nitqin mövzusun-dan, auditoriyanın tərkibindən və səviyyəsindən asılı olaraq 
onun  nitqlərində  həmişə  üslub  uyğunluğu  gözlənilir  və  bu  məsələ  natiqin  ciddi 
nəzarəti  altında  olur.  H.Əliyev  elmi  işçilərin  yığıncağındakı  nitqində  əksər  elmi, 
ədəbiyyat  və  incəsənət  xadimlərinin  qurultaylarda    və  tədbirlərində  bədii  üslub 
ünsürlərinə  daha  geniş  yer  verirsə,  dövlət  və  hökumət  aparatı  əməkdaşları  ilə 
görüşlərində    daha  çox  işgüzar,  ictimai-siyasi  üsluba  əsaslanır.  Xarici  ölkələrdə 
səfərdə  olarkən  müxtəlif  xalqların  müxtəlif  səviyyəli  auditoriyalarında  rəsmi 
üslub,  diplomatiya  əsas  götürülürsə,  kənd  zəhmətkeşləri,  qaçqınlar  və  məcburi 
köçkünlərlə  söhbətlərində,  onların  qarşısındakı  çıxışlarında,  nitqlərində    məişət-
danışıq üslubu aparı-cı rol oynayır” (36, 86). 
Nitqin  üslub  baxımından  müvafiqliyi  ayrı-ayrı  nitq  üslublarında  uyğun 
ifadə formalarına (söz, söz birləşməsi, qrammatik kateqoriya, sintaktik quruluşlar 
və sairəyə) və qanunauyğunluğa riayət olunmasını tələb  edir. Bu tələbin gözlənil-
məməsi,  məzmuna  uyğun  gəlməyən  ifadə  formasının  işlədilməsi  nitqin  effektini 
və  təsir  gücünü  azaldır.  Kompüter  texnikasının  orta  məktəbdə  öyrənilməsi 
mövzusunda dissertasiya müdafiəsi idi. Sovetin üzvlərindən bir nəfərə söz verildi. 

 
193 
O,  çıxışına  şeirlə  başladı.  Onun  danışığı  başdan-başa  obrazlı  sözlər,  təmtəraqlı 
cümlələrdən ibarət  idi.  Çıxışının sonunu  da  şeirlə    bitirdi.  Bu  çıxış  elə  təəssürat 
yaradırdı ki, sanki burada hər hansı bir ədəbi mövzuda yazılmış əsər haqqında rəy 
söylənilir.  Zaldakılar  bu  danışıq  tərzinə  təəccüb  etdilər,  etirazlarını  bildirdilər. 
Sədr bunu  hiss  edərək  dedi:  “Axı  belə danışmaq, çıxış etmək  kimə  lazımdır. Siz 
ədəbi  məclisdə,  evdə,  küçədə  danışmırsınız.  Elmi  məclisdə,  elmi  əsər  barədə 
rəyinizi  bildirirsiniz.  Ona  görə  də  elmi  dildə  danışmalı,  əsər  barədə  dəlillərlə, 
sübutlarla  fikir  söyləməli,  münasibət  bildirməlisiniz”.  Gətirdiyimiz  bu  misal 
göstərir  ki,  natiq  situasiyanı  nəzərə  almalı,  nitqini  həmin  situasiyaya  uyğun 
qurmalıdır.  Antik  dövrün  görkəmli  natiqlərindən  Siseron  bu  məsələ  ilə  bağlı 
xatırladırdı  ki,  həyatda  da,  nitqdə  də  öz  məqamına  düşməkdən  çətin  bir  şey 
yoxdur. Bunu bilməyəndə çoxlu səhvlərə yol verilir. Nitq üzərində apardığımız bir 
müşahidəni bu baxımdan nümunə göstərək. Azərbaycanda Vətəndaş Cəmiyyətinin 
İnkişafına  Yardım  Assosiasiyasının  (AVCİYA)  Almaniyanın  Avropa  Məsələləri 
üzrə  İnstitutu  (İNEA)  ilə  birgə  təşkil  etdikləri  “Körpülərin  salınması”  adlı 
Beynəlxalq  Konfransda  Millət  vəkili  E.Süleymanovun  giriş  nitqini  dinləmək  bu 
sətirlərin müəllifinə müyəssər olmuşdur. Ciddi, rəsmi üslubda qurulan bu çıxışda 
natiqin  aydın  diksiyası,  gözəl  intonasiyası,  fərdi  deyim  maneraları,  haqqında 
danışdığı  məsələni  özünəməxsus  tərzdə  mənalandırmaq  bacarığı,  daxili  məntiq, 
elmi-fəlsəfi  təhlil,  dediklərini  əsaslandırmaq  üçün  gətirdiyi  faktlar,  sübutlar, 
gəldiyi  nəticələr  və  s.  onu  dinləyənlərdə  qibtə  doğururdu.  Bu  nitq  sona  qədər 
böyük maraqla dinlənildi. Həmin natiq başqa situasiyada – kollektiv üzvlərindən 
birinin   yubiley şənliyində  xeyli sərbəst danışırdı. Atmacaları, duzlu söhbətləri, 
məzəli xatirələri, replikaları, incə yumoru ilə həm yubilyara, həm də orada iştirak 
edənlərə xoş ovqat gətirir, tədbirinin təsirini artırırdı. 
Yekun  olaraq  deyə  bilərik  ki,  mədəni  nitqə  yiyələnməkdə  təkcə  ədəbi 
dilin  normalarına  riayət  etmək  kifayət  deyildir,  belə  bir  keyfiyyətin  yaranması 
üçün  dilin  üslub  normalarını,  çalarlarını  da  gözləmək  lazımdır.  Ona  görə  ki, 
“...nitq  mədəniyyəti  ədəbi  dilin  qaydalarının  və  funksional  üslubların  normal 
sistemidir” (37, 94). 

 
194 
Bədii üslub. Bu üslubda yazıçının həyatla bağlı fikir və düşüncələri bədii 
şəkildə, müxtəlif təsvir vasitələri ilə ifadə olunur. Bədii üsluba bədii dil də deyilir. 
Bu  üslubun  tarixi  digər  üslublarla  müqayisədə  qədimdir.  Bədiilik,  müxtəsərlik, 
yığcamlıq,  lakoniklik  bədii  üslubun  əsas  xüsusiyyətlərindəndir.  Bədii  üslubda 
insanı, onun yaşadığı həyatı təsvir etmək üçün dilimizdəki sözlərin müxtəlif  məna 
qruplarından  –  omonimlərdən  (eyni  səslənməyə  malik  olan sözlərdən),  sinonim-
lərdən  (yaxın  mənanı  ifadə  edən  sözlərdən),  antonimlərdən  (əks  mənanı  ifadə 
edən sözlərdən), məcazların müxtəlif formalarından (bənzətmə, metafora, simvol, 
kinayə, mübaliğə və s.), hətta vulqar leksika, jarqon, köhnəlmiş  və ya dilə yenicə 
gəlmiş sözlərdən məqamına görə istifadə olunur. Aşağıda verilən eyni məzmunun 
müxtəlif  ifadə  şəkillərini  müqayisə  etsək,  bədii  üslubun,  ifadəlilik,  emosionallıq 
baxımından nitqdəki rol və əhəmiyyətini aydın görə bilərik. 
Adi  üslubda.  “Dağın  ətəyində  bir  yer.  Çoban  ney  çalır.  Meşə    yuxudan 
oyanır. Günəş çıxır. Şeh quruyur. Qoyunlar mələşir, quzulara qarışır,ana qoyunlar 
öz balalarını tumarlayır. Quzular analarını əmirlər. Sürü yavaş-yavaş  dağın  ətək-
lərinə yayılır. Bizim maşınımız yola düşür. Maşın bizi mənzərədən uzaqlaşdırır”. 
Bədii  üslubda.  “Sıldırım  qayalı,  başı  qarlı,  ətəkləri  yaşıl  çəmənli  dağın 
yaxınlığında bir yer. Səhərin şirin yuxusundan yenicə oyanmış çoban ətrafa züm-
zümə  salan ney  çalırdı.  Gecənin dəhşətli qaranlığında  yorğun adamlar  kimi  ağır  
yatmış meşə öz şirin yuxusundan yavaş-yavaş oyanırdı. Utancaq şərqli  qızlarına 
məxsus  bir  əda  ilə  gizlənqaç    oynayırmış  kimi  görünüb  batan  günəş  sıldırım 
qayaların  arxasından    nəhəng  yanar  kürə  kimi  çıxırdı.  Günəşin  göz  qamaşdıran 
şüaları altında inci dənələri kimi parlayan yaşıl yarpaqları və çiçəkləri bahar nuru 
ilə çimdirən səhər mehi körpə uşağın üzünə çilənmiş ana südü kimi izsiz, ləkəsiz 
quruyurdu.  Köpüklənən  dağ  çayı  kimi  yaşıl  yamaca  yayılan  qoyunlar    ətrafdakı 
sükutu  pozaraq  mələşir,  səbirsizliklə  ana  qoynuna  sığınmaq  üçün  can  atan 
quzulara qarışır. Anaş-anaş qoyunlar balalarını sinələrinin altına alaraq elə bil ki, 
onları  tumarlayırdı.  Dəcəl,  çevik  quzular  isə  ana  südünə  həsrət  uşaqlar  kimi 
acgözlüklə  öz  analarını  əmirdilər.  Sürü  insan  gözünün  güclə  seçə  biləcəyi  bir 
sürətlə dağın ətəklərinə yayılırdı. Bizim içi müxtəlif eksponatlarla dolu maşınımız 

 
195 
yola düşür. Əyri-üyrü yollarla al-əlvan çiçəklərlə bəzənmiş qarşıdakı böyük düzə 
çıxır, təbiətin insana bəxş etdiyi bu gözəl mənzərədən bizi uzaqlaşdırırdı”. 
Bədii  dil  iki  üsluba  bölünür:  nəzm  və  nəsr  üslubu.  Nəzm  üslubunda 
müəyyən  ölçülər:  söz  və  ifadələrin  heca  tərkibi,  bölgü,  qafiyə,  ritm,  sətirdəki 
sözlərin  mütənasib  şəkildə  növbələnməsi  və  s.  gözlənilir.  Daha  çox  yığcam, 
mənalı, təsirli, ahəngdar, müsiqili söz və ifadələr işlədilir. Nəsr üslubunda yazılan 
əsərlərin (hekayə, oçerk, roman və s.) dili sərbəstdir. Oradakı sətirlərin həcmi və 
ya  xüsusiyyətləri  barədə  şərtlər  qoyulmur.  Nəsr  üslubunda  şeir  dilinə  nisbətən 
həqiqi və müstəqim mənalı sözlərə daha çox üstünlük verilir.  
Elmi  üslub.  Bu  üslub  elmi  əsərlərin  (monoqrafiya,  dissertasiya, 
avtoreferat, məqalə, rəy, tezislər, dərslik və sairənin) üslubudur. Elmi üslub bədii 
üslubdan aşağıdakı xüsusiyyətlərə görə fərqlənir: 
1. Terminlərə geniş yer verilir. Məsələn, müasir Azərbaycan ədəbi dilinə 
aid  yazılan  əsərdə  fonetika,  assimilyasiya,  dissimilyasiya,  qrafika,  orfoqrafiya, 
orfoepiya,  leksika,  onomalogiya,    semasiologiya,    frazeologiya,    derivatologiya 
və s.; ədəbiyyatşünaslığın əsasları fənninə dair əsərdə kompozisiya, lirik növ, epik 
növ,  satira,  yumor,  metafora,  sinekdoxa,  klassizm,  sentimentalizm  və  s. 
terminlərdən istifadə olunur.  
2.  Mücərrəd  mənalı  sözlər  çox  işlənir.  Məsələn,  məfhum,  təkamül, 
quruluş, mitinq, tərbiyə, həyat, kütlə, məğlubedilməz, tərəqqi və s.  
3. Beynəlmiləl sözlər və terminlərə daha çox təsadüf olunur. 
4. Şərh olunan fikirlər konkret, dəqiq və birmənalıdır. 
5. Mürəkkəb cümlə tipinə daha çox üstünlük verilir. 
6. Sual və əmr cümlələri, demək olar ki, işlədilmir. 
7.  Xüsusi  yazı  işarələrindən  istifadə  olunur.  Məsələn,  dilimizin  səs 
sisteminin,  dialektlərin  tədqiqi  zamanı  transkripsiya  işarələri,  eləcə  də  digər  elm 
sahələrində müvafiq işarələrdən istifadə edilir.. 
8.  Məsələlər  səbəb  və  nəticə  əlaqələribnin  müəyyənləşdirilməsi,  ümumi-
ləşdirmələr aparılması və nəticə çıxarılması istiqamətində  şərh olunur. 

 
196 
9.  Elmi  üslub  yığcamlıq  və  dəqiqlik  tələb  edir.  Yəni  mətləbə  dəxli 
olmayan  fikirlərə,  yayğın  mühakimələrə,  uzunçuluğa,  ehtiyac  olmadan  haşiyəyə 
çıxma hallarına və s. yol verilmir. 
Deyilənlərdən  heç  də  belə  bir  nəticə  çıxarılmamalıdır  ki,  elmi  üslubda 
danışan  və  ya  yazan  digər  üslubların  elementlərinə  müraciət  etməməlidir.  Elmi 
məsələləri şərh edən natiq ehtiyac duyduqda (diqqəti  daha çox cəlb etmək, fikrin 
təsirini  artırmaq,  nitqə  müəyyən  canlılıq  gətirmək  və  s.)  məqsədlərlə  bədii  dilə 
məxsus vasitələrdən – obrazlı ifadələr, aforizm, atalar sözü və sairdən istifadə edə 
bilər. Hər halda bu müəyyən ölçüdə olmalıdır.  
İctimai-publisistik  üslub.  İstimai-publisistik  üslubda  fikirlər  ümumən 
quru, rəsmi dillə ifadə olunur. Emosionallığı, obrazlılığı yaradan dil vasitələrinə - 
epitet,  metafora,  inversiya,  nida,  sual  və  sairəyə  bədii  üsluba  nisbətən  az  yer 
verilir.  Lakin  bununla  belə,  qəzetlərdə,  jurnallarda  oçerk,  felyeton  və  hekayə-
lərdən də nümunələr gətirilir ki, bunlar maraqla oxunur, oxucuya yaxşı təsir bağış-
layır. Mətbuat üslubunun başlıca xüsusiyyəti dilinin sadəliyi, aydınlığı, mənalılığı, 
hamı  tərəfindən  başa  düşülməsidir.  Dil  kasıblığı,  söz  məhdudluğu  bu  üslubdakı 
yazıların oxunması işini çətinləşdirir. 
Kütlələrə təsir göstərmək, problemlərin həllinə insanlarda maraq oyatmaq, 
onları bu işə cəlb etmək məqsədini qarşıya qoyan mətbuatın dili, hər şeydən əvvəl, 
canlı, aydın və anlaşıqlı olmalıdır. 
Rəsmi  üslub.  Rəsmi  sənədlər,  təlimatlar,  qanunvericilik  aktları  və  s.  bu 
üsluba  uyğun  yazılır,  tərtib  olunur.  İfadə  düzgünlüyü,  fikir  dəqiqliyi,  yığcamlıq 
rəsmi  üsluba  xas  olan    xüsusiyyətlərdir.  Bu  üslubda  ümumişlək  sözlərlə  yanaşı, 
rəsmi  üsluba  məxsus  leksikadan  da  istifadə  olunur  ki,  onlar  müxtəlif  məzmunlu 
sənədlərin dilinə müvafiq üslubi-semantik çalar, kolorit verir. 
Dilçilik  ədəbiyyatında  rəsmi  sənədlərin  dili  aşağıdakı  şəkildə  səciyyə-
ləndirilir: 
a)  hər bir məsələ aydın və olduqca qısa izah edilir; 
b)  artıq, lüzumsuz sözlərə, təkrarlara, bədii ifadələrə yol verilmir; 

 
197 
c)  ikimənalılığa,  dolaşıqlığa  yol  verməmək  üçün  hər  bir  anlayışa  dair 
dəqiq terminlər seçilir; 
ç) hər hansı bir məfhumun izahı üçün ədəbi dilin qrammatik normalarına 
düzgün riayət olunur; 
d)  ştamp  xarakterli  xüsusi  tərkiblərdən,  ifadələrdən  geniş  istifadə  edilir 
(37, 27). 
Rəsmi  üslub  əsasında  qurulan  nitqdə  əməli  nitq,  əməli  yazı  da 
deyilir.Əməli  nitq  həyatın  praktik  tələbləri  ilə  bilavasitə  bağlıdır.  O,  dövlət  və 
ictimai  idarələrin  bir-biri  ilə,  həm  də  idarələrin,  müəssisələrin  əhali  ilə  əlaqəsini 
yaradır,  təmin  edir.  Nitqin  bu  formasından  rəsmi  sənədlərin  tərtibi,  ayrı-ayrı 
faktların hesaba alınması üçün istifadə olunur. 
Əməli  nitq  qədim  bir  tarixə  malikdir.  Hələ  Şah  İsmayıl  Xətai  öz  hökm-
ranlığı zamanında Azərbaycan  dilində bir sıra fərmanlar vermişdir. Hökmdarların 
sarayında, sonralar ayrı-ayrı xanların, bəylərin divanxanalarında hazırlanmış belə 
fərman,  sərəncam  və  digər  rəsmi  sənədlər  zaman-zaman  təkmilləşmiş,  onların 
müxtəlif növləri yaranmışdır. Belə rəsmi sənədləri, adətən, xüsusi mirzələr tərtib 
edərdilər. Bu sənədlər vasitəsilə dövlət başçıları və xanlar bir-biri ilə məktublaşar, 
müqavilələr bağlayardılar. Ticarət işləri ilə bağlı əlaqələr genişləndikcə əhali, sadə 
adamlar da bu ünsiyyət vasitəsindən, əməli yazıların müxtəlif növlərindən istifadə 
etməyə  başlayırlar.  Vaxtilə  həmin  kağız-lara  verilən  adların  bir  çoxu  indi  də 
dilimizdə  işlənir.  Məsələn,  “etimadnamə”,  “etibarnamə”,  “dəvətnamə”,  “qəbz”, 
“təliqə” və s.  
Orta  əsrlərdə  Yaxın  və  Orta  Şərqdə  məktub,  ərizə,  fərman,  qərar,  hökm, 
fərmannamə, əhdnamə, təşəkkür, təbrik, elan və s. sənədlərdən bəhs edən inşa adlı 
bir  elm  sahəsi  də  olub.  Bu  elm  həm  mərkəzi,  həm  də  əyalət  hökmdarlarının 
saraylarında  çalışan  mirzələrə,  katiblərə  əməli  sənədlərin  yazılış  tərzi  haqda 
məlumat verərdi. Həmin dövrdə dəftərxanalarda hər növ sənədə aid nümunələr də 
olardı.  Əməli  yazıların  dili  yığcam,  dəqiq  və  aydın  olmalıdır.  Oradakı  sözlər, 
ifadələr  qeyri-dəqiq  işlədilərsə,  cümlələr  düzgün  qurulmazsa,  faktlar  təhrif 
edilərsə, hər hansı bir əməli yazı öz funksiyasını yerinə yetirə bilməz. 

 
198 
Əməli yazılar öz məzmununa görə aşağıdakı qruplara ayrılır: 
1.  Bilavasitə  yazışma  məqsədi  daşıyan  yazılar:  teleqram,  anket,  təliqə, 
ərizə, məruzə, yazılı məlumatlar. 
2. Müəyyən faktı təsdiq etmək üçün istifadə edilən yazılar: vəsiqə, arayış, 
vəkalətnamə və s. 
3.  Müəyyən  hadisə  və  faktları  əks  etdirən  kağızlar:  akt,  protokol, 
müqavilə və s. 
4.  İclas,  müşavirə,  yığıncaq,  konfrans,  qurultay  və  s.  tərəfindən  qəbul 
olunmuş qərarları əks etdirən əməli yazılar: protokol, stenoqrafik hesabat və s.