Nadġr abdullayev

dialoq  müxtəlif  əqidələrə,  mədəniyyətlərə,  siyasi  görüşlərə,  düşüncələrə  mənsub 
insanların  bir  araya  gələrək,  mədəni  ölçülər  səviyyəsində  bir-biri  ilə  danışması, 
müəyyən məsələlərin müzakirə edilməsi yoludur. 
Dialoq, əsasən, iki şəraitdə aparılır: 
a)  ailədə,  küçədə,  bazarda,  iş  yerində,  nəqliyyatda,  məişət  məclislərində, 
çayxanalarda və s.; 
             b) ictimai yerlərdə, elmi konfranslarda, simpoziumlarda, iclaslarda, tədris 
auditoriyalarında, radio və televiziya verilişlərində və s. Hər bir şəraitdə adamların 
normal fikir mübadiləsi, bir-birini anlaması üçün müəyyən qaydalara, şərtlərə, etik 
normalara əməl olunmalıdır. Bunlardan ən başlıcası ünsiyyətin səmimiliyidir. Bu 
o  deməkdir  ki,  birinci  şəxs  danışarkən  digəri  (və  ya  digərləri)  onu  axıra  qədər  
dinləməli,  müsahibinə  fikrini  açıqlamağa  imkan  verməli,  sonra  söhbətə 
qoşulmalıdır. Müsahibi mətləbdən uzaqlaşdığı, lüzumsuz məsələlərdən danışdığı, 
təfərrüata yol verdiyi zaman dinləyən tərəf “İcazə verin”, “Üzr istəyirəm”, “Sizin 
bu fikrinizə kiçicik bir düzəliş vermək istəyirəm”, “İcazə verin fikrinizə bir qədər 
aydınlıq  gətirim”  və  s.  kimi  replikalarla  onun  danışığına  müdaxilə  edə  bilər. 
Diskussiyada  iştirak edənlər öz mövqeyini dəyişmək istəmədikdə belə deyilmə-
lidir:  “Mən  sənin  fikirlərini  qiymətləndirirəm.  Lakin  öz  fikirlərimə  daha  çox 
əminəm”.  Danışan  həmkarının  fikirləri  ilə  razı  olmaya  bilər,  lakin  bununla  belə 
ortaq məxrəcə gəlmək üçün yolların axtarılmasından imtina etməməlidir. Fikirlər 
qarşılıqlı  anlama  şəraitində,  etik  normalar  çərçivəsində  müzakirə  edilməli, 
problemin həlli yolu tapılmalıdır. 
Dialoq “Qurani–Kərim”də öz əksini tapmışdır. Orada səmmiyyət dialoqun 
vacib  məqamlarından  biri  kimi  qiymətləndirilir  və  göstərilir  ki,  fikri  müxtəlif 
insanlar  arasında  münasibətlər  qarşılıqlı  etimad  əsasında  qurulduqda  səmərəli 
nəticə  verə  bilər.  “Qurani-Kərim”  əhli-kitabla  hikmət  və  gözəl  öyüdlə  mübahisə 
etməyi  tapşırır:  “(Ya  Rəsulum),    insanları  hikmətlə  (Quranla,  tutarlı  dəlillərlə), 
gözəl öyüd-nəsihət (möizə) ilə Rəbbinin yoluna dəvət et, onlarla ən gözəl surətdə 
(şirin dillə, mehribanlıqla, əqli səviyyələrinə müvafiq şəkildə) mübahisə et”. 

 
239 
Rəsmi yerlərdə vacib məsələlərlə bağlı aparılan dialoqlarda tərəflər səbrli 
və təmkinli olmalı, danışığın etik qaydalarına əməl etməlidirlər. Lakin bəzən belə 
olmur.  Tərəflər  mümkün  qədər  daha  çox  danışmağa,  haqq-nahaq  müsahibini 
susdurmağa,  öz  dediyini  sübut  etməyə  çalışır,  ucadan,  qışqıra-qışqıra  danışırlar. 
Çox təəssüf ki, televiziya ekranında bəzən belə dialoqa tamaşa etməli oluruq. Belə 
verilişlərin  birində  iqtidaryönlü  partiyalardan  birinin  nümayəndəsi  ilə 
müxalifətdən olan partiyanın nümayəndəsi dialoqa cəlb olunmuşdu. Hər iki tərəf 
aparıcının  sualı  ətrafında  öz  partiyasının  mövqeyini  izah    etməyə  çalışırdı. 
Mübahisə  qızışmışdı.  Onların  biri  digərinə  danışmaq  üçün  imkan  vermirdi,  hər 
ikisi eyni zamanda danışırdı. Aparıcı onları sakitləşdirə bilmirdi. Tamaşaçılar bu 
dialoqdan  heç  bir  şey  anlamadılar,  yalnız  təəssüfləndilər.  Bu  cür  situasiyalarda 
dialoqa girən tərəflər müsahibinin məqsədsiz, əhəmiyyətsiz hərəkətlərinin, qərəzli, 
tendensiyalı  fikirlərinin,  uzun-uzadı  danışığının  qarşısını  ehtiyatla  və  yüksək 
təvazökarlıqla  almaq  bacarığına  yiyələnməlidir.  Dialoq  nəsə  öyrənmək,  inkişaf 
etmək, yeniləşmək məqsədlərini qarşıya qoymalıdır. 
Diskussiya zamanı dialoqun tələb olunan qaydada səmərəli keçməsi üçün 
aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır: 
1.  Müzakirəyə çıxarılan məsələnin mahiyyəti düzgün anlaşılmalıdır. 
2.  Müzakirədə  müdafiə  olunacaq  mövqe  və  ideyalar  dəqiq  müəyyən-
ləşdirilməlidir. Müzakirə olunan məsələdən yayınmaya yol verilməməlidir. 
3.  Diskussiyaya hazırlaşarkən bütün mümkün məlumat mənbələri (ilkin 
mənbələr, statistik məlumatlar, ədəbiyyat və s.) nəzərdən keçirilməlidir. 
4.  Fikir  ayrılığının  yaranacağı  gözlənilərsə  tərəflər  öz  mövqeyinin 
müdafiəsi  üçün  dəlillər,  sübutlar  hazırlamalıdır.  Sübutlar  məntiqi  təfəkkürə 
əsaslanmalı, inandırıcı olub qarşı tərəfi qane etməlidir. Dəqiq və aydın faktlar ən 
yaxşı təkzib üsuludur. Əsaslandırma dəqiq faktlar üzərində qurulmalıdır. 
5.  Rəqib opponentini diqqətlə dinləməli, onun fikrinin doğru məqamları 
ilə razılaşmalıdır. 
6.  Mövqeyinin  səhv  olduğu  sübut  edilmiş  tərəf  opponentinin  haqlı 
olduğunu etiraf etməyi bacarmalıdır. 

 
240 
7.  Adamlar deyil, yalnız onların ideyaları tənqid olunmalıdır. 
8.  Tənqid  zamanı  emosiyaya  qapılmamalı,  qəzəblənməməli,  təhqir  və 
istehzaya yol verilməməlidir. 
9.  Diskussiyanın məqsədi qalibi müəyyən etmək  deyil, ümumi razılığa 
nail olmaqdır. 
10.  Çıxışların sonunda yekun nəticələr qeyd edilməlidir. 
İstər  adi  danışıq,  istərsə  də  diskussiya  prosesində  normal  nitq  tonuna  da 
riayət  olunmalıdır.  Normal  nitq  tonu  mədəni  danışığın  başlıca  şərtlərindəndir. 
Yerindən  və  məqamından  asılı  olaraq  nitqin  yüksək,  adi  və  alçaq  tonundan 
istifadə olunur. Əgər söhbət auditoriya qarşısında gedirsə, natiq bir qədər yüksək 
tonla danışmalıdır ki, fikrini eşidənlərə yaxşı çatdıra bilsin. Belə nitq tonu təbiidir, 
dinləyiciləri  tam  şəkildə  razı  salır.Digər  situasiyada  –  dəhlizdə,  yeməkxanada, 
ictimai  nəqliyyat  vasitələrində,  mağazada,  məclisdə  və  s.  yerlərdə  yüksək  tonla 
danışmaq, mübahisə etmək, ucadan gülmək ədəbsizlik və nəzakətsizlik kimi qəbul 
olunur.  Belə  danışıq  tərzi  digərlərini  əsəbiləşdirir,  onların  dincliyini,  istirahətini 
pozur.  
Uşaqlar  normal  danışıq  tonuna  hələ  kiçik  yaşlarından  alışmalıdırlar. 
Valideyn onlarla mülayim bir tonda danışmalıdır. Tədris prosesində də şagird və 
tələbələrlə  ünsiyyətdə  müəllim  öz  nitqinə  xüsusi  fikir  verməli,  müsahibini  razı 
salacaq  bir  tonda  danışmağı  bacarmalıdır.  Natiqin  danışıq  tonu  digərləri  üçün 
nümunə  olmalıdır.  Eşidənlər  onun  nitq  tonunu  imitasiya  etməli,  öz  danışıqlarını 
həmin  səviyyəyə  uyğunlaşdırmalıdırlar.  Çox  təəssüf  ki,  bəzən  nitqin  bu 
keyfiyyətinə  istənilən  səviyyədə  riayət  olunmur.  Şahidi  olduğum  bir  əhvalat  heç 
vaxt yaddan çıxmır. Məktəbin dəhlizində bir müəllim valideynlə şikayət tərzində 
ucadan  söhbət  edirdi.  Onun  qışqıra-qışqıra  danışması  yan-yörədəkilərin  də 
diqqətini cəlb etmişdi. Müəllim sözünü qurtardıqdan sonra valideyn narazı halda 
dedi: “Niyə belə yüksəkdən danışırsınız? Axı siz müəllimsiniz? Biz belə danışsaq, 
bəlkə  də,  dözərlər.  Sizə  isə  o  cür  yüksəkdən  danışmaq  yaraşmaz”.  Danışıq 
zəminində  baş  verən  narazılıq  əksər  hallarda  nitq  tonunun  pozulması,  həddindən 
yüksək danışmaq, qışqırmaqla bağlı olur. 

 
241 
Dediklərimizdən  aydın  olur  ki,  nitqin  normal  tempi  ictimai  ünsiyyətdə 
olduqca əhəmiyyətli bir məsələdir. Hər bir mədəni və savadlı adam, xüsusilə kütlə 
ilə ünsiyyətdə olan natiq bu keyfiyyətə yüksək dərəcədə yiyələnməlidirlər. 
Mədəni nitqin etiketləri 
Adamlar  onları  əhatə  edənlərlə  ünsiyyətdə  müxtəlif    məqsədlərlə 
əksəriyyətin  işlətdiyi  bir  sıra  ifadələrdən  istifadə  edirlər  ki,  onların  böyük  bir 
qismini mədəni  danışığın etiketləri təşkil edir. Etiket fransızca etiquette sözündən  
olub mənası mərasim, təsrifat deməkdir. Vaxtilə monarx saraylarında, diplomatik 
dairələrdə  və  s.  davranış  qaydaları  etiket  adlanırdı.  Hal-hazırda  hər  hansı  bir 
cəmiyyətdə  qəbul    edilmiş  davranış  və  nəzakət  formalarına  da  etiket  deyilir. 
Xalqımızın  milli  təfəkkürünə,  etnoqrafiyasına,  ənənələrinə  uyğun  işlənilən  bu 
ifadələr, hazır nitq modelləri bütün hallarda adamları razı salır, onlarda xoş ovqat 
yaradır,  müsahibin  fəaliyyətini  istiqamətləndirir,  qarşılıqlı  anlaşmanı  təmin  edir. 
Dilimiz  belə  ifadələrlə  zəngindir.  Adamların  gündəlik  nitq  fəaliyyətində  onların 
dünyagörüşü,  savad  dərəcəsi,  dilə  şüurlu  münasibətindən  irəli  gələn  rəngarəng 
ifadələr tez-tez işlədilir. 
Müxtəlif  nitq  situasiyalarında,    ünsiyyətin  bütün  formalarında(məsələn, 
müraciət,  görüşmə,  ayrılma,  yolasalma,  təbrik,  alqış,  telefon  danışığı  və  s.) 
işlədilən  belə  söz,  ifadə  və  cümlələrdən,  formullardan  bir  neçəsini  nümunə 
göstərək. 
1.  Kömək etmək, qulluq göstərmək məqsədilə: İcazə verin kömək edim; 
Siz  əziyyət  çəkməyin,  bunu  mən  edərəm;  Qulluğunda  olum;  Sizə  kömək  etmək 
lazımdır?;  Köməyə  ehtiyacınız  varmı?;  Mən  sizi  eşidirəm;  Cavab  verməyə 
tələsməyin,  bir  qədər  fikirləşin;  Sizi  narahat  edən  nədir?;  Sizə  nə  kömək  edə 
bilərəm?; Nə buyurursunuz? və s. 
2.  İş  gördürmək,  soruşmaq,  üzrxahlıq  etmək  məqsədilə:  İnciməyin, 
sizə zəhmət verəcəyəm; əgər mümkünsə; zəhmət olmasa; Buyruq olmasın; vaxtınız 
varsa;  imkanınız  olsa;  Sizə  əziyyət  olacaq;  Sizi  yormayım;  Rica  edirəm  danışın;  
Lütfən söyləyin; Üzr istəyirəm; Əvvəlcədən minnətdarlığımı bildirirəm və s.  

 
242 
3.  Məmnun  olmaq  məqamında:  Razıyam;  Etiraz  etmirəm;  Sizinlə 
şərikəm; Xoşuma gəlir; Çox şadam; Minnətdaram; Məmnuniyyətlə; Xoşdur; baş 
üstə; göz üstə; Arxayın olun; Sizi unutmaram; Sizinlə işləmək mənim üçün böyük 
şərəfdir; Nə qədər bədənimdə canım var, sizin şəfqətinizi unutmayacağam; Allah 
köməyin olsun; Tanrı sənə yar olsun. 
4.  Etiraz  etmək,  razılıq  verməmək  məqamında:  Bu  məni  təmin  etmir; 
Etirazımı bildirirəm; Etiraz edirəm; Sizin fikrinizlə şərik deyiləm; Mən başqa cür 
düşünürəm;  Bağışlayın,  bu  məsələdə  sizinlə  razı  deyiləm;  Bu  mənim  xoşuma 
gəlmir; Belə etməyin; Bu ürəyimcə deyil və s.  
5.  Təskinlik  vermək,  razı  salmaq  məqamında:  Bir  qədər  ətraflı 
düşünün;  Əsəbiləşməyin;  Darıxmayın;  İcazə  verin  danışım;  İmkan  verin  fikrimi 
izah  edim;  Özünüzü  ələ  alın;  Səbr  edin;  Bir  qədər  səbrli  olun;  Nə  etmək  olar, 
qismət belə imiş və s.  
6.  İntizama  dəvət,  məzəmmət  etmə:  Sizdən  bu  hərəkəti  gözləməzdim; 
Belə  hərəkət  sizə  yaraşmaz;  Siz  adınıza  layiq  hərəkət  etməlisiniz;  Danışığınıza 
fikir  verin;  Allah  xatirinə  razı  olun;  Nəzakətli  olun;  Çalışın  ki,  başqaları  sizdən 
razı qalsın; Bir qədər səmimi olun, səhvinizi etiraf etməkdən çəkinməyin və s.  
7.  Qarşılama  məqamında:  Xoş  gördük;  Nə  gözəl  təsadüf;  Xoş 
gəlmişsiz; Lap vaxtında gəlmişsiniz; Həmişə siz gələsiniz; Göz üstə gəldin; Sizin 
gəlişinizə  şadam;  Sizi  arzulayırıq;  Səni  çoxdan  gözləyirdim;  Gələn  qədəmləriniz 
var olsun; Buyurun, buyurun əyləşin, qurbandı sənə və s. 
8.  Dəvət  etmək  məqsədilə:  Xoş  gəlmisiniz;  Buyurun  qonağımız  olun; 
Qal  qurbanın  olum;  Qapımız  həmişə  üzünüzə  açıqdır;  Siz  bizim  üçün  həmişə 
əzizsiniz və s.  
9.  Vidalaşma  məqamında:    Sizi  səbirsizliklə  gözləyirik;  Salamat  qalın; 
Zəhmət  çəkdiniz;  Sizə  əziyyət  verdik;  Gecəniz  xeyrə qalsın; Yuxunuz  şirin  olsun; 
Allah  amanında;  Eviniz  abad  olsun;  Həmişə  şadlığa  gələk;  Sizləri  bir  daha 
evimizdə  görsək  şad  olarıq;  İnşallah  qismət  olsa,  biz  yenə  görüşərik;  Allah 
yolunuzu açıq eləsin, işinizi xeyrə calasın və s.  

 
243 
10.  Görülən  işin  müqabilində  razılıq,  rəğbətləndirmə:  Afərin;  Əhsən; 
Minnətdaram; Hər şey üçün minnətdaram; Təşəkkür edirəm; Sizə zəhmət verdim; 
Sizə  borcluyam;  Zəhmət  çəkmə;  Narahat  olma;  Sağ  olun;  Qadan  alım;  Allah 
sizdən  razı  olsun;  Allah  köməyin  olsun;  Sizin  bu  işdə  gözəl  səriştəniz  var;  Biz 
bundan məmnun olduq; Sizin əl qabiliyyətinizə heyranam; Sizə qibtə edirəm; Çox 
sağ olun; Afərin, mərhaba; Qismət olsa, əvəzini çıxaram; Allah səni dərd-bəladan 
uzaq eləsin; Allah ürəyinizə görə versin; Allah sizi bizə çox görməsin; Qəm, kədər 
sizdən uzaq olsun; Səni Allah saxlasın və s.  
11.  İcrası hər hansı bir səbəbdən mümkün olmayan işin müqabilində:  
Çox    sağ  olun;  Sizə  zəhmət  verdim;  Əziyyət  çəkdiniz;  Nə  etmək  olar,  siz 
bacardığınızı etdiniz və s. 
12.  Arzu-istək  və  təbrik  etmək  məqamında:  Yaxşı  yol;  Sağlıqla  qalın; 
Uğur  olsun;  Xoşbəxt  olun;  İşiniz  avand  olsun;  Allah  işinizə  fərəc  versin;  Allah 
sənə  yar  olsun;  Ürəyincə  ömür  sürəsən;  Min  bir  budaq  olun;  Var  olasan; 
Gözünüz  aydın  olsun;  Yolunuz  uğurlu  olsun;  Bayramınız  mübarək;  Ad  gününüz 
mübarək; Yeni dərs iliniz mübarək; Həmişə şənlikdə; Halal olsun; Xeyirli olsun; 
Allah balalarını saxlasın; Allah köməyin olsun; Allah səni ümid yeri eləsin; Allah 
imdadına çatsın;  Ananın südü sənə halal olsun; Əlin-qolun var olsun; Üzün ağ, 
başın  uca  olsun;  Bərəkətli  olsun;  Göz  dəyməsin;  Ömrün  uzun  olsun;  Allah 
iltifatını artıq eləsin; İlahi, mərhəmətinə min şükür və s. 
13.  Hal-əhval 
tutma 
məqamında: 
Əhvalınız  necədir?;  Necə 
dolanırsınız?;Güzəranınız  necədir?;  Xanımınız  necədir?;  Həyat  yoldaşınız 
necədir?; Özünüzü necə hiss edirsiniz? və s. 
14.  Öyrənmək  məqsədilə  verilən  suala  cavab  məqamında:  Buyurun 
soruşun; Lütfən buyurun; Sizə məmnuniyyətlə cavab verməyə hazıram; Bu mənim 
üçün xoşdur; Bu mənim vəzifə borcumdur; Bu dəqiqə öyrənib sizə deyərəm; Bir 
dəqiqə  gözləyin,  öyrənim;  Cavabım  sizi  qane  etdimi?  Daha  nəyi  bilmək 
istəyirsiniz?; Bağışlayın,  bu barədə məlumatım azdır (yoxdur); Xeyr, tanımıram; 
Yaxşı tanımıram; Xeyr, bilmirəm. 

 
244 
15.  Əzizləmə,  yalvarış  məqsədilə:  “Canım  qurban”,  “baş  üstə”,  “Göz 
üstə  yerin  var”,  “qurban  olum”,  “quzum”,  “sonam”,  “dilbərim”,  “gözünü 
yeyim”, “ağrın alım”, “canım qurban”, “başına dönüm” və s. 
16.  Danışmağa başlamaq məqamında: İcazənizlə fikrimi bildirim. Mənə 
söz verdiyiniz üçün minnətdaram. Məni  dinlədiyiniz üçün təşəkkür edirəm və s.  
17.  Deyilənlərlə  razılaşmaq,  mübahisədən  imtina  etmək  məqamında: 
Bu  məsələyə  hazır  deyiləm.  Sizin  fikrinizə  şərikəm.  Məsələ  mənə  aydındır.  Bu 
barədə söhbət açmağa ehtiyac duymuram. 
18.  Məsləhət vermək  məqamında: Bunları nəzərə alsanız yaxşı olar. Bu 
sizin  xeyrinizədir.  Bu  sizə  başucalığı  gətirər.  Çalışın  müsahibinizi  axıra  qədər 
dinləyə biləsiniz və s. 
            19.  Məsləhəti  qəbul  etmək    məqamında:  Dediklərinizlə  razıyam.  Bunlar 
mənim  xeyrimədir.  Faydalı  məsləhətiniz  üçün  çox  sağ  olun.  Sizin  bu  xeyirxah 
məsləhətinizi heç vaxt unutmaram. Sizin təklifinizi qəbul edirəm. Çalışacağam ki, 
dediklərinizə əməl edim. Sizin üçün bu işi etməyə çox şad olardım və s.  
20.  Telefonla  danışanda;  Zəng  edəndə:  Alo,  sabahınız  (axşamınız,  hər 
vaxtınız)  xeyir  olsun.  Bağışlayın,  mən  kiminlə  danışıram?  Sizi  narahat  edən 
Kamilədir.  Bilmək  istəyirəm...  Fikrimi  sizə  çatdıra  bildimmi?  Çox  sağ  olun. 
Bağışlayın, vaxtınızı aldım. Deyəsən, sizi yordum. Təşəkkür edirəm. Minnətdaram. 
Zəngə cavab verəndə: Alo, salam, eşidirəm sizi. Buyurun. Zəhmət olmasa 
bir  qədər  ucadan  danışın.  Bağışlayın,  zəng  edən  kimdir?  Xoşdur.  Bu  saat 
çağıraram. Mütləq yetirərəm. Arxayın olun! Sağ olun! 
21.  Süfrə etiketləri:  “Bismillah”, “Bərəkətli olsun”, “Allah bol eləsin”, 
“Afiyət olsun”, “Nuş olsun”, “Buyurun”, “Çox sağ olun”. 
Şübhəsiz,  mədəni  nitqin  etiketləri  dediklərimizlə  məhdudlaşmır.  Dilimiz 
bu baxımdan olduqca zəngindir. 
Yuxarıda deyilənlərə yekun olaraq qeyd etməliyik ki, insanın etik, əxlaqi 
baxışları  qısa  zaman  daxilində  yaranıb  formalaşmır.  Bu,  uzun  sürən  bir  proses 
olub,  ömrün  bütün  dövrlərini  əhatə  edir.  Mədəni  nitq,  danışıq  etikası,  nəzakətli  
hərəkətlər hələ ibtidai siniflərdən  şagirdlərə öyrədilməlidir. Bəzi xarici ölkələrin 

 
245 
məktəblərində  bu  məqsədlə  “Ünsiyyət  mədəniyyəti”  adlı  xüsusi  fənn  tədris 
olunur.  Bizim  məktəblərdə  də  bu  sahədə  bütün  təhsil  müddətində  iş  aparılmalı, 
gələcəyin  mühəndisi,  həkimi,  jurnalisti,  hüquqşünası...  öz  fikrini  düzgün,  aydın, 
məntiqi,  yığcam,  səlis,  ahəngdar,  təsirli  bir  şəkildə,  ən  başlıcası,  etik  qaydaları 
gözləməklə ifadə  etməyi  bacarmalıdır. Bu baxımdan nitq mədəniyyətinin bütün 
ali məktəblərdə ayrıca fənn kimi tədris edilməsi məqsədəuyğun sayılmalıdır. Bu, 
ali təhsilli gənclərin həyata hazırlanmasının başlıca şərtlərindəndir. 
Kütlələrin  nitq  mədəniyyətinə,  nəzakətli  davranışa  yiyələnməsinə  təsir 
göstərməkdə  radio-televiziya  verilişlərinin  imkanları  daha  genişdir.  Bu  verilişlər 
mədəni  nitqin    mənimsədilməsində  nümunə  rolunu  oynamalıdır.  Dinlə-yicilər 
diktorların,  aparıcıların,  verilişə  dəvət  olunan  ziyalıların  etik  normalara  uyğun 
səslənən nitqini dinləyərək onun məziyyətlərini mənimsəyər, eşitdiklərini öz nitq 
təcrübəsinə  tətbiq  edər,  lazımi  məqamda  işlədə  bilirlər.  Mətbuatda  “Nitq 
mədəniyyəti”, “Nitq mədəniyyəti və mətbuat dili”, “Mədəni danışığa yiyələnək”, 
“Danışıq  etikası”,  “Biz  düzmü  danışırıq?”  və  s.  mövzularda  söhbətlərin, 
müzakirələrin aparılması, buraya görkəmli filoloqların, yazıçıların, pedaqoqların, 
səhnə  ustalarının  və  başqalarının  dəvət  olunub  onların  mülahizə  və  təkliflərinin 
nəzərə alınması bu sahədəki qüsurların aradan qaldırılmasında faydalı ola bilər. 
Biz  tək-tək  fərdlərin,  ziyalıların,  o  cümlədən  vəzifə  sahiblərinin  deyil, 
bütövlükdə  cəmiyyətin  etik  mədəniyyətinin  yüksəldilməsinə  nail  olmalıyıq. 
Nəzakət  qaydalarının  gözlənilməsi  insanların  cəmiyyətdə  qarşılıqlı  anlaşmasının, 
müsbət əhvali-ruhiyyə yaradılmasının ən mühüm  şərtlərindəndir. 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
246 
VII  F Ə S Ġ L 
NATĠQĠN NĠTQ MƏDƏNĠYYƏTĠ BARƏDƏ 
BƏZĠ TÖVSĠYƏLƏR 
 
Nitq  mədəniyyəti  dilin  qrammatik  qaydaları  əsasında  danışmaq,  fikri 
məntiqi,  aydın,  yığcam,  parlaq,  təsirli  ifadə  edə  bilmək  üçün  münasib  sözlər 
seçmək  və  onlardan  cümlələr  qurmaq,  sözlərin  tələffüzündə  orfoepik  normaları 
gözləmək,  dilin  üslubi  imkanlarından,  rəngarəng  ifadəlilik  vasitələrindən 
bacarıqla istifadə edə bilməkdir. 
Natiqin bu keyfiyyətə - yüksək nitq mədəniyyətinə yiyələnməsi vacibdir, 
zəruridir.  Nitq  natiqin  ümumi  mədəni  səviyyəsinin  başlıca  göstəricilərindəndir. 
Auditoriya qarşısında çıxış edənin dərin biliyə, geniş məlumata sahib olması heç 
də  kifayət  deyil,  həmin  bilik  və  məlumatı  dinləyiciyə  çatdırmaq  da  lazımdır. 
Bunun  üçün  başlıca  vasitə  sadə,  aydın,  zəngin,  orijinal,  təsirli  nitqdir.  Natiqin 
məruzəsi, mühazirəsi, çıxışı, nitqi, şərhi, izahı, suallara verdiyi  cavablar  və  hətta 
adi  danışığı  öz  kamilliyi,  düzgünlüyü,  emosionallığı,  estetik  gözəlliyi  və  s. 
baxımından  başqalarından  seçilməlidir.  Eşidənlər  onun  danışığına  maraq 
göstərməli, ondan xüsusi zövq almalıdırlar. Maarifimizin, məktəbimizin tarixində 
dərin  məzmunlu,  təsirli  çıxışları  ilə  dinləyicilərin  rəğbətini  qazanmış  natiqlər 
(müəllimlər)  çox olmuşdur.  Natiqlik  sənətinin  tarixindən  danışılarkən  vaxtilə  ali 
məktəblərimizdə  fəaliyyət  göstərən  B.Çobanzadə,  Əli  Sultanlı,  M.Rəfili, 
Ə.Dəmirçizadə,  Ş.Qurbanov,  İ.Şıxlı,  Xəlil  Rza  Ulutürk,  B.Nəbiyev,  X.Məmmə-
dov,  Əhəd  Əhmədov  və  başqalarının  adı  çəkilir,  hörmətlə  yad  edilirlər.  Onlar 
həqiqətən,  gözəl  müəllim,  məharətli  natiq  idilər.  M.Rəfilinin  mühazirə  oxuduğu 
auditoriyanın qapıları taybatay açıq olardı. Adamlar dəhlizə toplaşıb, onun aydın, 
qəti  və  inamlı  nitqini  dinləyər,  faydalanardılar.  M.Rəfilini  bircə  kərə  dinləyənlər 
onun mühazirəsini uzun müddət unuda bilmirdilər. 
Azərbaycan  natiqlik  məktəbinin  görkəmli  nümayəndələrindən  biri  də 
Xəlil Rza Ulutürk olmuşdur. O, istedadlı alim, gözəl şair olmaqla yanaşı, həm də 
məşhur  söz  ustası  idi.  Xəlil  Rza  Ulutürk  bir  müddət  ali  məktəbdə  Azərbaycan 

 
247 
ədəbiyyatından mühazirələr oxumuşdu. Tələbələr bu mühazirələri xüsusi maraqla 
dinləyirdilər.   Sonrakı  illərdə  Xəlil  Rza  Ulutürk  özünün  daha  geniş  audito-
riyalarda,  meydanlardakı  odlu  çıxışları,  yüksək  temperamentli  zəngin  və  parlaq 
nitqləri  ilə  xalqın  azadlıq    və  müstəqillik  uğrundakı  mübarizəsinə  güclü  təkan 
vermişdir.  Çox  təəssüf  olsun  ki,  belə  adamların  danışıq  tərzi,  natiqlik  məharəti 
barədə  hələ  indiyə  kimi  müəyyən  bir  vəsait  hazırlanıb  nəşr  olunmamışdır.  Bu  
vəsait  yenicə  fəaliyyətə  başlayan  cavan  natiqlərə  və  bu  sənətə  yiyələnmək 
arzusunda olan digərlərinə böyük fayda verə bilər. 
Yaxşı nitqin məziyyətlərindən biri onun rabitəli olmasıdır. Bu o deməkdir 
ki,  mövzudakı  fikirlər  müəyyən  ardıcıllıqla  şərh  olunmalı,  onların  arasında 
məntiqi  bağlılıq  gözlənilməlidir.  İkinci  fikir  birinci,  üçüncü  ikinci,  dördüncü  
üçüncüdən  doğmalı,  onu  davam  etdirməli,  tamamlamalı,  genişləndirməli  və 
dəqiqləşdirməlidir.  Hər  bir  mövzuda  dinləyiciyə  çatdırılmalı  bir  əsas  fikir,  ideya 
olur.  Digər  fikirlər  həmin  fikrin,  ideyanın  bitkin  bir  şəkildə  ifadə  olunmasına 
xidmət  edir.  Bu  cəhəti  nəzərə  almayan  mühazirəçi  daha  çox  ikinci  dərəcəli 
məsələni  şərh  edir,  lazım  olmayan  təfərrüata  yol  verir  ki,  bunun  nəticəsində  də 
fikir  istənilən  səviyyədə  dinləyiciyə  çata  bilmir.  Bəzən  danışan  bir  fikri 
tamamlamadan  başqa  bir  məsələnin  şərhinə  keçir.  Fikir  qırılır,  deyilənlər  tam 
şəkildə qavranılmır, diqqət zəifləyir, maraq azalır, ünsiyyət pozulur. Belə bir hala 
yol verməmək üçün natiq nitqin elementlərini yaxşı bilməli, onlara riayət etməyi 
bacarmalıdır. Bunlar aşağıdakılardır: 
            1. Məzmun. Bu əsas element sayılır. Natiqin biliyi və söz ehtiyatı nitqin 
bu elementi ilə müəyyənləşir. 
            2. Təbiilik. Özünə inam dinləyicilərin nitq təcrübəsinə uyğun danışmaq, 
sərbəst hərəkət (əl, qol, baş hərəkəti). 
           3.  Aydınlıq.  Prioritet  element  fikrin  dəqiq  verilməsi,  bir  qədər  ucadan 
danışmaq,  aydın  diksiya.  Normal  temp.  Bir  dəqiqədə  100-150,  orta  hesabla  125 
söz  işlətmək.  Xüsusi  termin,  abreviaturların,  xarici  sözlərin  izahı,  dinləyicilərin 
diqqətini  səfərbər  etmək,  nitqi  anlamağı  asanlaşdırmaq  məqsədilə  müvafiq 
intonasiya çalarlarından istifadə. 

 
248 
            4. İfadə edənin  səsində və sifətində emosional rənglərin, çalarların nəzərə 
çarpması. 
            5.  Natiqin eşidənlər ilə görmə kontaktı. 
6. Jest. Artıq jestə yol verilməməli, jestlər məna ilə sinxron  olmalı, sözü, 
fikri tamamlanmalı, nəzərə çarpdırılmalıdır. 
7.  Kompozisiya.  Mövzunun  əsas  məqsədini    bilmək,  suallara  konkret 
cavab vermək. 
8.  Yığcamlıq. Geniş fikri az sözlə ifadə etmək. 
9.  Tüfeyli sözlərə yol verməmək. 
           10.  Səsin  yüksəkliyi.  Bu  yüksəklik  arxa  cərgələrdə  oturanların    eşidə 
biləcəyi bir ölçüdə olmalıdır. Natiq özü üçün rahat bir tərzdə deyil, eşidənin qəbul 
edə biləcəyi bir formada danışmalıdır. 
Natiq  dildən    məharətlə  istifadə  edə  bilmək  üçün  münasib  söz  seçməyi, 
sözün  mənasına  fikir  verməyi,  onu  düzgün  səsləndirməyi  bacarmalı,    işlətdiyi 
sözlər  ifadə  edəcəyi  fikrə  uyğun  olmalıdır.  Xalq  şairimiz  B.Vahabzadə  haqlı 
olaraq yazır ki, fikrə görə söz tapılır, sözə görə fikir yox! 
Nitq  praktikasında  mənaya,  məzmuna  üstünlük    vermək  ona  görə  vacib 
sayılır  ki,  sözlərin  düzgün  tələffüzü,  intonasiyası  da  məzmundan  asılı  olur.  Adi 
işlər haqqında sadə, böyük işlər haqqında əzəmətli, orta səviyyəli işlər barədə orta 
mövqeli bir üslubla danışmaq nitqə gözəllik verir. 
Mühazirəçi faktların təhrif olunmasına, rəqəmlərin şişirdilməsinə, reallığa 
əsaslanmayan  subyektiv  fikirlərə,  mülahizələrə  yol  verməməlidir.  Gətirdiyi 
faktlar, dəlillər, sübutlar dinləyicini inandırmalı, onu fəaliyyətə sövq etməlidir. 
Mühazirəçinin nitqi bütün hallarda canlı olmalıdır. O, danışdığı hadisəyə, 
əhvalata,  əşyaya  və  sairəyə  münasibətini  bildirməli,  lazım    gələrsə  bu  işdə  öz 
həyat  təcrübəsi,  müşahidələri,  xatirələri,  təəssüratlarından  da  istifadə  etməlidir. 
Lakin bu məsələdə ifrata yol verilməməlidir. 
Səsin  tonu,  danışığın  intonasiyası,  diksiya,  sözlərin  düzgün  tələffüzü 
natiqlik fəaliyyətində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Natiqin səsi auditoriyanın hər 
yerində eşidilməlidir. Həddindən artıq yüksək və ya alçaq tonla danışmaq natiqlik 

 
249 
sənətində normal hal sayılmır. Yüksək tonla danışmaq, çığırmaq dinləyicini yorur, 
onun əhval-ruhiyyəsinə mənfi təsir edir. Eləcə də aşağı tonla danışmaq, intonasiya 
ölüvaylığı  məzmunun  dinləyiciyə  lazımi  səviyyədə  çata  bilməsini  çətinləşdirir. 
Nitq prosesində sözlərin düzgün tələffüz olunmasına  da fikir  verilməlidir. Təsəv-
vür etmək çətin deyildir ki, mühazirəsinə ciddi bir şəkildə hazırlaşan, auditoriyada 
inamla  danışan  natiq  (müəllim)  İngiltərə  sözünü  İngiltə`rə,  pedaqoq  sözünü 
peda`qoq, Pifaqor sözünü Pifa`qor,  kamera sözünü kame`ra kimi qüsurlu şəkildə 
tələffüz  edir.  Bir  sözün  tələffüzündəki  naqislik  hər  şeyi  korlayır,  auditoriyada 
gülüşmə, səs-küy baş verir. Mühazirəçinin nitqi sona çatmır. Çatsa da bu istənilən 
effekti yarada bilmir. 
Mühazirəçinin  müvəffəqiyyətinin  bir  şərti  də  auditoriyanı  daima  diqqət 
mərkəzində saxlaya bilməsidir. Bunun üçün, hər şeydən əvvəl, dinləyicilərin sayı, 
marağı və qavrama səviyyəsi natiqə (müəllimə) aydın olmalıdır. O, kimlərin qar-
şısında  çıxış  edəcəyini,  dinləyicilərinin  orta  və  ya  yüksək  səviyyədə  olduğunu 
əvvəlcədən müəyyənləşdirməli, nitqini auditoriyaya uyğun qurmağa çalışmalıdır. 
Əgər auditoriya orta səviyyəlidirsə, mühazirə bir qədər q ısa  olmalı,  faktlara,  mi-
sallara,  nümunələrə  daha  çox  yer  verilməlidir.  Natiq,  həmçinin,  məsələnin  şərhi 
üçün  lazım  olan  vaxt  bölgüsü,  mövzunun  yerli  şəraitlə,  dinləyiciləri  maraq-
landıran  məsələlərlə  əlaqələndirmək  imkanları,  auditoriyanın  verə  biləcəyi 
reaksiya,  qarşıya  çıxacaq  çətinliklər  və  s.  haqqında  əvvəlcədən  aydın  təsəvvürə 
malik olmalıdır. 
Natiq  mühazirə  prosesində  dinləyicilərin  “nəbzini  tutmalı”,  bütün  psixi 
proseslərini  izləməli,  deyilənlərin  necə  “həzm  olunduğunu”  müəyyənləş-
dirməlidir.  Auditoriya  qarşısında  çıxış  edən,  dinləyənin  mimika,  jest  və  digər 
hərəkətləri  ilə  fikrini  oxumalı,  emosional  əhvali-ruhiyyəsini,  istəyini,  nəyi 
xoşlayıb, nəyi xoşlamadığını və s. təyin etməyi, dinləyicinin  qəlbini ələ almağı, 
onda  hiss-həyəcan  yaratmağı  bacarmalıdır.  Empatiya  adlanan  bu  keyfiyyət  
natiqlik  fəaliyyətində  çox  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Belə  müşahidə  mühazirə 
prosesində  müəyyən  taktiki  gedişlər  etmək  baxımından  (söhbəti  bir  qədər 
qısaltmaq,  maraqlı  nümunələr,  həyati  faktlar  gətirmək,  diqqəti  səfərbəredici 

 
250 
suallar  vermək  və  s.)  faydalıdır.    Yüksək  səviyyəli  yığıncaqda  çıxış  edənlərdən 
biri  olduqca  maraqsız  danışırdı.  Özündən  əvvəl  deyilənləri  bir  də  təkrar  edir,  
mövzu ilə əlaqəsi olmayan  məsələlərə toxunur, dolaşıq cümlələr, qəliz terminlər 
işlədirdi. Auditoriyada böyük səs-küy vardı. İclasa sədrlik edən “natiq”i saxladı və 
dedi ki, danışarkən diqqətin zalda olsun. Hiss etdin ki, dediklərin eşidənlər üçün 
maraqsızdır,  sən  dərhal  nitqini  bitirməlisən.  Siseron  “Три  практата  об  оратор-
ском  искусстве”  adlı  əsərində  dinləyiciyə  münasibətə  görə  natiqin  qarşısına  üç 
vəzifə qoyur: a) auditoriyanı ələ almaq, diqqəti özünə cəlb edə bilmək; b) diqqəti 
söhbətin  məzmununa,  oradakı  məsələnin  mahiyyətinə  yönəldə  bilmək;  c)  dinlə-
yicilərə təsir etmək, həyəcanlandırmaq, onlarda qəzəb, kədər, mərhəmət, nifrət və 
s. hisslərini oyatmaq (65, 155). 
Mühazirənin keyfiyyətini aşağı salan səbəblərdən biri də mətnin üzündən 
oxunmasıdır. Belə mühazirə quru, təsirsiz və cansıxıcı olur. Mühazirəçi sanki heç 
bir  fikri  fəaliyyət  göstərmir.  Bu  cür  mühazirə  oxuyanlar  dinləyicilərin  əhval-
ruhiyyəsini  izləyə  bilmir,  auditoriya  nəzarətdən  kənarda  qalır.  Ali  məktəb 
praktikasında təsadüf olunan başqa bir mühazirə forması ilə - materialı sözbəsöz 
diktə  edib  tələbələrə  yazdırmaqla  da  heç  cür  razılaşmaq  olmaz.  Bu,  mühazirəyə 
zəif  hazırlaşan  müəllimin  bilərəkdən  vaxt  itirməsidir.  Belə  məşğələ  formasında 
tələbənin  sadəcə  olaraq  əli  hərəkət  edir,  düşüncəsi  isə  işləmir.  Mühazirə 
prosesində yalnız zəruri hallarda: müəyyən istiqamət götürmək, fikrin ardıcıllığını 
gözləmək,  sitatları,  dəqiq  faktları  və  s.  vermək  məqsədilə    yazılı  mətnə  baxmaq 
olar. 
Mühazirəçi dinləyicilərin fikri fəallığına daima  diqqət yetirməlidir. Onun 
hər  bir  sözü,  fikri  dinləyicinin  şüuruna  çata  biləcək  qədər  aydın,  sadə,  başa 
düşülən və eyni zamanda maraqlı olmalıdır. Bəzən  hay-küylü, təmtəraqlı, ucadan 
danışanlara,  çıxış  edənlərə  təsadüf  olunur.  Belə  nitq  bütün  hallarla  elə  bir  real 
nəticə  vermir.  Dinləyicilər  belələrinə  sadəcə  olaraq,  tamaşa  edirlər,məzmun 
diqqətdən  yayınır.  Söz  yox  ki,  dinləyicilərlə  təmasda  olan  hər  kəs  onlara  təsir 
etmək,  diqqəti  özünə  yönəltmək  məqsədilə  dilin  ifadəlilik  vasitələrindən  istifadə 
etməlidir.  Ancaq  bu  müəyyən  ölçüdə  olmalı,  diqqəti  məzmundan  yayındırma-

 
251 
malıdır.  Mühazirəçi  diqqəti  cəlb    etmək,  onun  yayınmasına  yol  verməmək 
məqsədilə  söhbətin  gedişində  bəzi  priyomlardan  istifadə  edə  bilər.Bu  məqsədlə 
auditoriyaya  belə  müraciət  etmək  olar:  “Bu  barədə  sizin  fikriniz  necədir?”, 
“Fikrim  sizə  çatırmı?”,  “Bu  fikirlə  (və  ya  mənimlə)  razısınızmı?”,  “Buna  oxşar 
ayrı bir fakt göstərə bilərsinizmi?” və s. Məktəb praktikasında çox zaman müəllim 
diqqəti  tarım  saxlamaq  məqsədilə  şərhinin  münasib  yerində  auditoriyaya  sualla 
müraciət edib  nəzərdə tutduğu tələbədən cavab  verməyi tələb edir. Belə suallar 
bəzən bütün auditoriyaya aid olur. Auditoriyanı, necə deyərlər, silkələmək, diqqəti 
itiləmək  məqsədilə  problem  suallar  qoyulur.  Dİnləyicilər  cavab    vermək  üçün 
fikirləşməli  olurlar.  Bir  neçə  cavab  dinlənilir,  təhlil  olunur,  sonra  mühazirəçi 
deyilənləri dürüstləşdirir. 
Dinləyicilərin  fikri  fəallığını  yaratmaq  məqsədilə  natiq  çox  zaman 
səfərbəredici  suallar  qoyur,  özü  də  cavab  verir.  Deyilənlərdən  heç  də  belə  bir 
nəticə  çıxarmamalıdır  ki,  mühazirə  və  ya  digər  məşğələ  növü  başdan-başa  sual-
cavaba  çevrilməlidir.  Əlbəttə,  belə  olmamalıdır.  Lakin  hər  halda  auditoriyada 
natiqin  birbaşa  danışması,  monoloji  nitqi  dinləyicinin  diqqətini  cəlb  etmək 
baxımından istənilən faydanı verə bilməz. 
Mədəni  nitqin  məziyyətlərindən  biri  də  onun  təmizliyidir. Mühazirəçinin 
danışığında  qondarma  söz  və  ifadələrə,  süni  pafosa  yol  verilməməlidir.  O, 
nitqində  tüfeyli,  loru,  jarqon,  yerli  dialektə  məxsus  sözləri  işlətməkdən 
çəkinməlidir.  Natiqin  nitqi  onu  dinləyənlər  üçün  nümunə,  etalon  olmalıdır. 
Natiqlik  məharətinə  birtərəfli  yanaşmaq,  onu  təkcə  danışanın  dil  quruluşu  ilə 
məhdudlaşdırmaq heç də düzgün olmaz. Öz nitqini ədəbi dilin normaları əsasında 
qurmağı  bacaran  natiq  yalnız  o  zaman  uğur  qazana  bilər  ki,  onun  şərh  etdikləri 
aydın, dürüst və dəqiq olsun, irəli sürülən fikirlər, mülahizələr faktlara, sübutlara 
əsaslansın, əşya, hadisə, mahiyyət elmi cəhətdən dərin və hərtərəfli təhlil edilsin, 
danışıqda uzun və dolaşıq cümlələrə, mənası çətin anlaşılan söz və terminlərə yol 
verilməsin,  işlədilməsi  zəruri  sayılan  terminlərin  mənası  aydınlaşdırılsın.                
Natiqlik  məharəti,  nümunəvi  danışıq  qabiliyyəti  öz-özünə  yaranmır,  belə  bir 
keyfiyyətə  yiyələnmə gərgin əmək, öz üzərində müəyyən sistemlə, müntəzəm və 

 
252 
ardıcıl  şəkildə  işləmək  tələb  edir.  Bunun    üçün  natiq,  hər  şeydən  əvvəl, 
mükəmməl  nəzəri  biliyə  malik  olmalı,  tədris  etdiyi  fənni,  oxuduğu  mühazirənin 
mövzusunu  dərindən  bilməlidir.  Natiq  müntəzəm  olaraq  bədii,  elmi-kütləvi, 
publisistik və s. üslubda yazılan əsərləri, qəzet və jurnalları mütaliə etməli, yazıçı, 
alim  və  digər  yaradıcı  adamların  dilinə  diqqət  verməli,  oradakı  natiqlik  sənəti 
baxımından  səciyyəvi  olan  sərrast  sözləri,  parlaq  ifadələri,  canlı  sözün  gücünü 
artıran digər vasitələri (frazeoloji, idiomatik ifadələri, zərb-məsəlləri, atalar sözü, 
aforizmləri, lətifələri və s.) əxz etməli, onları nitqində işlətməyə səy göstərməlidir. 
Natiq  yeri gəldikdə öz həyat təcrübəsinə də müraciət etməli, oradan gətir-
diyi nümunələrə, dəlillərə əsaslanıb fikir və mülahizələrini söyləməlidir. 
“Mühazirə  üçün  ən  geniş,  ən  faydalı  ədəbiyyat  –  həyatın  özü  və 
insanlardır. Hər bir mühazirəçi isə həyat kitabını oxuya bilməli və bütün mühazi-
rələrində ondan geniş istifadə etməlidir” (23, s.92).  
Düzgün,  səlis,  mənalı,  rəvan  və  gözəl  danışıq  bacarığının  yaradılması 
işində natiqin öz nitqi üzərində müşahidə aparması, onu təhlil edərək qüsurlarını 
və  məziyyətlərini  müəyyənləşdirə  bilməsi  olduqca  faydalıdır.  Yalnız  bu  yolla 
nitqə  nəzarət edə bilmək kimi natiqlik sənətində çox mühüm  əhəmiyyət daşıyan 
keyfiyyət  yaranır,    inkişaf  edir.  Nitq  prosesində  özünənəzarət  iki  şəkildə  həyata 
keçirilir. Birincidə danışan öz nitqini nəzarətdə saxlayır, onun ədəbi dil normaları 
əsasında qurulmasına, məzmunun  əhatə olunmasına, fikrin ardıcıllığına, münasib 
sözlərin,  ifadələrin  işlənməsinə,  cümlələrin  qurulmasına  diqqət  yetirir,  nitqdəki 
çatışmazlıqları mümkün olduqca proses ərzində aradan qaldırmağa çalışır. Nitqdə 
nəzarətin  ikinci  tərəfini  müsahibi  dinləmək,  anlamaq  təşkil  edir.  Danışan 
müsahibin  nitqini  anlamaq  üçün  diqqətini  səfərbərliyə  alır,  eşitdiklərini  daxili 
nitqində təhlil edib mənimsəyir, lazım gələrsə cavab verməyə hazırlaşır. 
Yeri  gəlmişkən  mühazirəçinin  daxili  nitqi  haqda  da  bir  neçə  kəlmə 
deməyi lazım bilirik. Burada danışan ünsiyyəti öz-özü ilə aparır, səsini ancaq özü 
eşidir, özü dinləyir. İnsan bu prosesdə öz-özünə sevinir, təsəlli tapır, peşman olur, 
qəmlənir  və  s.  Natiq  hər  hansı  bir  hadisəni,  məsələni  başqasına  danışmazdan 
əvvəl,  necə  deyərlər,  öz-özünə  danışır,  nəyi  necə,  harada  deyəcəyini  götür-qoy 

 
253 
edir, müəyyən qərara gəlir. Heç təsadüfi deyildir ki, bu cür daxili nitq süzgəcindən 
keçməyən  fikirlər,  mülahizələr  haqda  dinləyici  bəzən  ”yaxşı-yaxşı  düşün,  sonra 
danış”,  “sözü ağzında bişir sonra çıxar” və ifadələrlə etirazını bildirir. 
Daxili  nitqdə  natiq  qarşısında  fikrən  dinləyicisini  görür,  onunla  gizli 
dialoqa  girir,  onun  mümkün  iradları  və  təriflərini  sanki  əvvəlcədən  duyur, 
mühazirəyə  hazırlaşarkən bunları nəzərə alır. 
Natiq  danışığını  bitirdikdən  sonra  da  öz  daxili  nitqinə  qayıdır.  O,  ani 
olaraq  danışdıqlarını  xatırlayır,  hansı  məsələnin,  hadisənin  şərhində  dinləyiciləri 
qane  etdiyini,  nitqinə  necə  başladığını,  səthiliyə,  məlum  olanların  təkrarən 
deyilməsinə  yol  verdiyini,  müvafiq  sözlər,  ifadələrdən  istifadə  edə  bildiyini, 
cümlələri qurmağı bacardığını, sözləri düzgün tələffüz etdiyini, söhbətin sonunda 
ümumiləşdirmə  aparıb,  nəticəyə  gələ  bildiyini,  nitqinin  intonasiyasını,  müraciət 
məqsədilə  işlətdiyi  sözləri  və  sairəni  fikrən  öz-özünə  təhlil  yolu  ilə  müəyyən-
ləşdirir, danışığına, nitqinə qiymət verir. 
Mühazirə,  giriş,  məzmun  və  sonluqdan  (nəticədən)  ibarət  olur.  Bunlar 
məna,  həcm  və  məqsədinə  görə  fərqlənir.  Söhbətin  giriş  hissəsi  fikir  və  dil 
sadəliyi,  ahəng  və  intonasiyası,  mövzunun  dinləyiciyə  çatdırılması  baxımından 
cəlbedici  olmalıdır.  Yığcam  və  cəlbedici  giriş  verməklə  bütün  dinləyicilərin 
diqqətini  əsas  məsələyə  yönəltmək  olar.    Mərhum  professor  A.Abdullayev  elmi 
əsərlərin,  dissertasiyaların  müzakirəsi  zamanı  giriş  hissəsinin  üzərində  xüsusi 
dayanardı. O, əsərin girişini “Koroğlu” operasının uvertürasına oxşadar və deyərdi 
ki, uvertüra səslənəndə  adam sanki operanı bütövlükdə  dinləyir, oradakı hadisə-
lər, qəhrəmanlıq səhnələri bir an göz önünə gəlir, tamaşaya maraq və həvəs artır. 
Giriş  hissəsində  şərh  olunacaq  məsələnin  əsas  mahiyyəti,  əhəmiyyəti,  başlıca 
müddəaları, aktuallığı göstərilməli, təhlil olunmalıdır.  
Mühazirənin  nəticə  hissəsində  deyilənlərə  xülasə  verilir,  onlar  yekun-
laşdırılır,  ümumiləşdirmələr  aparılır,  nəticə  çıxarılır,  təkliflər  söylənilir,  əməli 
vəzifələr göstərilir. Bu zaman natiq xüsusilə ehtiyatlı olmalı, özündən əvvəl söy-
lənilən  fikirlərə  hörmətlə  yanaşmalı,  onlara  obyektiv  münasibət  bildirməli,  kon-
kret  faktlara,  sübutlara,  təhlillərə  əsaslanmalı,  “Bunları  ilk  dəfə  olaraq  mən 

 
254 
demişəm”,  “Bu  barədə    hamıdan  əvvəl  mən  yazmışam”,  “Bu  sahədəki  fikirlər 
bəsitdir,  boş  cəfəngiyatdır”  və  s.  kimi  ifadələrə  yol  verməməlidir.  Natiq    bütün 
hallarda təvazökar olmalı, qulaq asanlar onun səmimiliyindən razı qalmalıdırlar. 
Mühazirə prosesində auditoriyanı “silkələmək”, diqqəti “itiləmək” məqsə-
dilə  suallar  verilir  ki,  belə  suallar  fikir,  təcrübə,  müşahidə  mübadiləsinin  stimul-
laşdırılmasında  mühüm  əhəmiyyətə  malikdir.  Dinləyicini  düşünməyə,  qoyulmuş 
problemi  təhlil  etməyə  sövq  edən  bu  cür  “açıq”  suallardan  (cavabı  birmənalı 
olmayan suallardan) bir neçəsini nümunə göstərək: 
1.  Hipotetik  (fərziyyəyə əsaslanan, təxmini) suallar. Məs.:  “Əgər belə 
bir  vəziyyətə  düşsəydiniz,  siz  nə  edərdiniz?”.  Bu  cür  suallar  əqli  prosesi  fəal-
laşdırır. Dinləyici bu və ya digər  situasiyanı təsəvvür edir, müvafiq çıxış yolunu 
müəyyənləşdirir. 
2.  DüĢünməyə təhrik edən suallar  - Məs.: “Belə bir  problemlə qarşı-
laşsaydınız, onun həllinə necə  kömək edə bilərdiniz?”. 
3.  Həvəsləndirici  suallar  –  Məs.:  “Hadisə  nə  ilə  qurtara  bilərdi?”, 
“Sonra nə oldu?”. Belə suallara dinləyici şəxsi təcrübələri əsasında cavab tapmağa 
çalışır. 
4.  Rəy söyləmək məqsədini qarĢıya qoyan suallar – Məs.: “Bu haqda 
sizin fikriniz?,  “Deyilənlərlə razısınızmı?”. Belə suallar dinləyicilərin söylənilən 
fikrə maraq və diqqətini artırır. 
5.  Yoxlama xarakterli suallar – Məs.: “Siz niyə belə düşünürsünüz?”, 
“Məsələni başqa cür həll etmək olmazmı?”,  “Siz səhv etmirsinizmi?”. 
Bu suallar dinləyiciləri dərindən düşünməyə və öz fikrini bir daha götür-
qoy  etməyə,diskussiyaya  təhrik  edir,  onlar  belə  bir  idrak  fəaliyyəti  nəticəsində 
aldıqları bilik  və  məlumatlar  uzun  müddət  yadda saxlayır,  yeri  gəldikdə  istifadə 
edirlər.  Hələ  qədim  Çində  bu  məqam  (dinləyicilərin  tədqiqat  xarakterli  xüsusi 
təşkil  olunmuş  idrak  fəaliyyəti)  məşhur  filosof  Konfisi  tərəfindən  belə  ifadə 
olunmuşdur:  “Qulaq  asıram  –  unuduram,  görürəm  –  yadda  saxlayıram,  özüm 
edirəm  –  anlayıram  (dərk  edirəm)”.  Mühazirənin  passiv  dinlənməsi  ona  gətirib 
çıxarır ki, alınan biliklər  tez bir vaxtda unudulur. Lap yaxşı ənənəvi mühazirəni 

 
255 
dinləyən  üç  saatdan  sonra  materialın  70%-ni,  üç  gündən  sonra  isə  10%-ni  bərpa 
edə bilir. 
Deyilənlərdən  bu  nəticəyə  gəlirik  ki,  natiq  öz  mühazirə,  çıxış  və 
söhbətlərində öyrədən və öyrənənin qarşılıqlı fəaliyyətinə, əks əlaqəsinə əsaslanan 
interaktiv  şərhetmə  metodlarına  daha  geniş  yer  verməli,  eşidilənlərdə  marağın 
yaranmasına nail olmalıdır. 
Hər  bir  şəxs  gözəl  danışığa,    yüksək  nitq  mədəniyyətinə  sahib  ola  bilər. 
Lakin  burada  təkcə  arzu    kifayət  deyildir.  Bu  cür  çətin  işin  öhdəsindən  gəlmək 
möhkəm iradə, böyük həvəs, müvafik bilik və bacarıqlar tələb edir. Gözəl səslə, 
fikrə  müvafiq  intonasiya  seçməklə,  normativ  tələffüzlə  danışmaq  üçün  hər  bir 
şəxsin  keçdiyi  yol  idmançının  keçdiyi  inkişafın  dinamikası  ilə  müqayisə  edilə 
bilər.  Bu  və  ya  başqa  şəxs  hər  iki  halda  yeni  keyfiyyət  qazanır,  lakin  bu 
keyfiyyətlərin  bir-birinə  heç  bir  oxşarlığı  yoxdur.  Yaxşı  idmançı  pis  natiq  ola 
bildiyi  kimi, yaxşı natiq də pis idmançı ola bilər. Oxşarlıq ancaq onların seçdiyi 
inkişaf  yolunun  xüsusiyyətlərindəndir.  Mahir  idmançının  keçdiyi  həyat  yolunu 
xatırlayaq.    Məlumdur  ki,  idmançının  böyük  müvəffəqiyyətlər  əldə  etmək  üçün 
lap  kiçik  yaşlardan  məşqə  başlamağı  vacib  hesab  edilir.  İllər  keçdikcə    həmin 
məşqlərin  forma  və  məzmunu  dəyişə  bilər,  ancaq  fasilələrə  yol  verilə  bilməz. 
Məşqçilər öz xatirələrində şagirdləri necə yetişdirdiklərindən bəhs edərkən bəzən 
ayrı-ayrı günlərdə əldə edilən nailiyyətləri belə qeyd edirlər. Tədricən qazanılmış 
belə nailiyyətlərin toplusundan mahir idmançı meydana çıxır. Mahir  natiq də belə 
yaranır. O, kiçik yaşlarından öz səsinin, tələffüzünün məşqinə başlayır.  Tədricən 
nitqini  təkmilləşdirir,  yeni  keyfiyyətlər  əldə  edir.,  nəhayət,  mahir  natiqə  çevrilir. 
Mahir idmançı bir-iki ildə yaranmadığı kimi, mahir natiq də birdən-birə yetişmir. 
Mahir  idmançı  olmaq  üçün  məşqsiz  keçinmək  mümkün  olmadığı  kimi,  mahir 
natiq  olmaq  üçün  də  müntəzəm  şəkildə  məşqin  aparılması  lazımdır.  Bütün  bu 
xüsusiyyətlərinə  görə  idmançı  ilə  natiqin  keçdiyi  inkişaf  yollarının    xüsusiyyət-
lərini  tutuşdurmaq  olar.  Belə  bir  əməliyyatı  icra  etsək,    zahirən  tamamilə  bir-
birinə  oxşayan  həmin  keyfiyyətlərin    yaranması  üçün  keçilən  yolun  inkişaf 
dinamikası  əksər  hallarda  bir-birinin  eyni  olacaqdır.  Hər  iki  keyfiyyət  fasiləsiz 

 
256 
aparılan  məşq  nəticəsində  əldə  edilir.  Nitq  qüsurları  olan  adamın  tələffüzünü 
təshih  etmək  üçün  aparılan  məşqlərin  fəqərə  sütununu,  yaxud  da  əyri  ağacı 
cilalamaq,  düzəltmək  üçün    aparılan  məşqlərə  nə  qədər  bənzədiyini  (metodik 
baxımdan)  təsəvvür  etmək  çətin  deyil.  Müsiqiçilər  məşq  yolu  ilə  təkcə  mahir 
pianoçu,  ya  da  tarçı  hazırlamırlar,  onlar  həmin  yolla  xanəndənin  də  səsini 
cilalayır, onun mahir ifaçı kimi yetişməsinə nail olurlar. 
Buraya  qədər  biz  “mahir  natiq”  ifadəsini  tez-tez  işlətdik.  Natiqlik 
sənətində gözəl danışıq qabiliyyətinə yiyələnmək, şifahi və yazılı nitq texnikasını 
mənimsəmək  həmişə  qarşıda  duran  vəzifələrdən  biri  olmuşdur.  Bununla  belə, 
natiqlərin də hamısı bu mühüm vəzifənin öhdəsindən günün tələbləri səviyyəsində 
gələ bilməmişdir. Onların nitqi, xüsusən şifahi nitqi çox zaman qüsurlu olmuşdur. 
Nitq  mədəniyyəti  üzrə  aparılan  işlərdə  ciddi  dönüş  yaradılmalıdır.  Belə 
dönüş  ancaq  müasir  təlim  texnikasından,  xüsusən  elektro-akustik  texnikadan 
bacarıqla istifadə etməklə yarana bilər. 
Müasir  texniki  vasitələr  natiqin  öz  nitqini  dinləyə  bilmək  imkanlarını 
xeyli  genişləndirmişdir.  Natiq öz  mühazirəsini,  məruzəsini,  nitqini,  müəyyən  bir 
bədii  parçanın  ifadəli  oxusunu  və  s.  maqnitofon  lentinə  köçürüb  istədiyi  qədər 
təkrar-təkrar  dinləyə,  sözlərin  tələffüzünə,  cümlələrin  düzgün  qurulmasına, 
intonasiyasına  və  sairəyə  nitq  mədəniyyəti  baxımından  qiymət  verə  bilər.  Radio 
və  televiziya  verilişləri  etalon  səviyyəli  nitqi,  ifadəli  oxunu,  ədəbi  tələffüzü 
dinləmək  üçün əvəzsiz vasitələrdir. “...ədəbi dilin orfoepiya normalarına, eləcə də 
digər  normalarına,  ədəbi  tələffüzə  televiziya  verilişləri  qədər  qayğı  və 
tələbkarlıqla  yanaşan  ikinci  bir  şifahi  nitq  tribunası  təsəvvür  etmək  çətindir. 
Teleekran  ədəbi  dilin,  onun  normalarının,  o  cümlədən  ədəbi  tələffüz  və  vurğu 
qaydalarının  təbliğatçısı,  yayıcısı  və  öyrədicisidir”  (45,  30).  Natiqlik  məharətini 
təkmilləşdirmək arzusunda olan hər bir kəs bu verilişləri, xüsusilə məşhur aktyor, 
diktor,  söz  ustası,  maarif,  mədəniyyət,  elm  adamları  və  b.  çıxışlarını  dinləməli, 
danışanların öz nitqlərini necə qurmalarına, fikrin dəqiq ifadəsi üçün hansı sözləri 
işlətmələrinə,  yığcam,  qısa,  aydın,  mənalı  danışmalarına,  dilin  ifadəlilik  vasitə-

 
257 
lərindən istifadə edə bilmək bacarığına və s. diqqət verməli, lazım gələrsə, qeydlər 
aparmalıdır. 
Ulu  öndərimiz  H.Əliyev  cənablarının  çıxışları  bu  baxımdan  ən  yaxşı 
nümunədir.  Onun  nitqlərində  natiqlik  sənəti  özünün  ən  yüksək  zirvələrinə  ucala 
bilmişdir.  H.Əliyevin  ağıllara,  düşüncələrə  asanlıqla  yol  tapa  bilən  çıxışları, 
nitqləri, məruzələri adamları vətəndaşlıq həmrəyliyinə, mənəvi-siyasi birliyə, milli 
dövlətçiliyimizin  möhkəmləndirilməsinə,  suverenliyimizin    qorunub  saxlanılma-
sına səsləyir, vətən övladlarını ana yurda məhəbbət ruhunda tərbiyə edir. 
Natiq  nitqinin  ədəbi  dil  normalarının  gözlənilməsi  baxımından  lazımi 
səviyyəyə qaldırılması məqsədilə aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi tövsiyə 
olunur: 
1.  Natiqlik  sənəti,  onun  təkmilləşdirilməsi  məqsədilə  xüsusi  kurslar 
yaratmaq,  həmin  kurslara  natiqlik  sənətinin  mütəxəssisləri  –  tanınmış  natiq, 
diktor, söz ustaları, aktyorlar, müəllimlər və başqaları cəlb etmək. 
2.  Radio  və  televiziya  vasitəsilə  “Mühazirəçiyə  kömək”  verilişi  təşkil 
etmək,  orada  natiqlik  məharəti,  nitq  mədəniyyəti  ilə  bağlı  söhbətlər  aparmaq, 
seminarlar, dəyirmi  masalar,  konfranslar  təşkil  etmək,    müəyyən  ixtisas  və  sənət 
sahiblərinin:  yazıçıların,  dilçi  alimlərin,  jurnalistlərin,  mətbuat,  radio  və  televi-
ziyanın  yaradıcı  əməkdaşlarının,  teatr,  mədəniyyət  xadimlərinin  çıxışlarını, 
söhbətlərini  vermək,    canlı  nitqdən  nümunələr,  etalonlar  səsləndirmək.  Bunun 
üçün  birinci  növbədə    kütləvi  informasiya  sahəsində  çalışan  mütəxəssislərin    - 
xüsusilə  diktor  və  aparıcıların  dil  hazırlığının  yüksəldilməsi,  onun  qloballaşma 
dövrünün tələblərinə uyğunlaşdırılmasını təmin etmək 
3.  Nitq  mədəniyyəti  ilə  bağlı  müasir  tələblərə  cavab  verə  bilən  dərslik, 
dərs vəsaiti hazırlamaq. Nitq mədəniyyəti haqqında natiqlərin, müəllimlərin, eləcə 
də tələbələrin əlində sanballı bir vəsait, demək olar ki, yoxdur. Mövcud  olanlarda 
da  natiqlik  sənəti,  mədəni  nitqin  daha  çox  ümumi  məsələlərindən  bəhs  olunur. 
İkinci  bir  tərəfdən,  onlar  birbaşa  və  ya  dolayı  yolla  tərcümədir,  oradakı  şərhlər, 
mülahizələr dilimizin təbiəti ilə istənilən dərəcədə bağlana bilmir. Nitq mədəniy-
yəti hal-hazırda ali məktəblərin bir çoxunda ayrıca fənn kimi tədris olunur. Lakin 

 
258 
həmin fənnin dərsliyi yoxdur. Natiqlik sənəti, ölkəmizdə bu sənətin yaranması və 
tarixi inkişaf mərhələləri, nəzəri qaynaqları, nitq mədəniyyəti, mədəni və savadlı 
nitqə yiyələnməyin vacibliyi və s. haqqında  ədəbiyyat, dərslik və digər vəsait bu 
sahə ilə məşğul olanlara, natiqlərə, müəllimlərə, tələbələrə və b. böyük fayda verə 
bilər. 
4.  Nitq  mədəniyyəti,  natiqlik  məharəti  ilə  bağlı  respublika  miqyasında 
yığıncaqlar,  konfranslar  keçirmək.  Orada  nitq  mədəniyyətinin  aktual  məsələləri 
geniş şəkildə müzakirə etmək. 
5.  Bugünkü  tələbə  sabahın  müəllimi,  həkimi,  mühəndisi,  alimi,  xalq 
təsərrüfatının  müxtəlif  sahələri  üzrə  mütəxəssisidir.  Respublika  prezidenti 
İ.Əliyevin “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun 
istifadəsinə  və  ölkədə  dilçiliyin  inkişafına  dair  Dövlət  proqramı”nın  təsdiq 
edilməsi  haqqında  sərəncamından  irəli  gələn  tələblər  nitq  mədəniyyəti  fənninin 
bütün ali məktəblərdə ayrıca fənn kimi tədris olunmasını vacib  bir məsələ kimi 
qarşıya qoyur. Ali məktəbdə oxuyan, təhsil alan gənc ana dilinə sevgi və hörmət 
ruhunda  tərbiyə  olunmalı,  ədəbi  dilin  normalarını  mənimsəməli,  onlara  ciddi 
şəkildə  riayət  etməyi  bacarmalı,  başqa  sözlə,  o,  ixtisası  ilə  yanaşı,  həm  də  söz 
ustası, natiq kimi yetişməlidir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
259