Nadġr abdullayev

Sualvermə, söhbətəqoĢulma. İctimai yerlərdə natiqə, ya da hər hansı bir  
adama söylənilən fikirlə bağlı   veriləcək suallar münasiblik, lazımlıq,  aidlik və s.  
baxımından ölçülüb-biçilməli, götür-qoy edilməlidir. Bəsit suallar onun sahibinin 
səviyyəsinin, dünyagörüşünün, bilik və məlumatının səthiliyini büruzə verir. Sualı 
yenidən  başqa  cür  təkrar  etmək,  deyilmiş  və  hamıya  aydın  olan  məsələ  barədə 
sual  vermək,  mətləblə  heç  bir  əlaqəsi  olmayan  bir  şeyi  soruşmaq  məsləhət 
görülmür. Rəsmi yerlərdə, verilişlərdə ənənəvi, bir növ qəliblənmuiş , çeynənmiş 
suallar da dinləyiciləri təmin etmir. Televiziya verilişlərindəki söhbətlərin birində 
aparıcı  müsahibinə   belə  suallar verirdi: “Eldar  müəllim,  olduğunuz  kimi  olmaq 
istəyirsiniz,  yoxsa  göründüyünüz  kimi?”;  “Siz  nədən  sevinir,  nədən  kədərlənir-
siniz?”; “Dördüncü babanızın adını bilirsinizmi?”; “Eldar müəllim, yüksəklikdən 
qorxmursunuz ki?” və s. Bu cür məntiqsiz və mənasız suallara radio və televiziya 
verilişlərində tez-tez təsadüf olunur. 
Şübhəsiz ki, suallar (xüsusilə rəsmi yerlərdə, geniş auditoriyalarda, radio 
və  televiziya  verilişlərində  qoyulan  suallar)  ölçülüb-biçilməli,  onların  əhatəli, 
düşündürücü, məntiqli, maraqlı olmasına diqqət yetirilməlidir.  
Sualların  verılməsində  nəzakət  qaydaları  gözlənilməlidir.  Məhəmməd 
Peyğəmbərin  kəlamlarından  birində  bu  münasibətlə  deyilir:  “Qarşımızdakıların 
söhbətlərini  diqqət  və  ciddiyyətlə  dinləməliyik..  əgər  bir  toplantıda  olduqda 
mövzunu  düzgün və yaxşı  anlamamışıqsa,  qəlbə dəyməyən  suallar  verərək  daha 
çox izah edilməsini rica etməliyik”. 
Hər hansı bir məsələni araşdırmaq, öyrənmək, müsahibi söhbətə, dialoqa 
cəlb  etmək  məqsədilə  belə  ifadələri  işlətmək  daha  münqasib  olar:  Zəhmət 
olmazsa,  deyin  görüm;  Zəhmət  olmazsa,  başa  salın;  Deyə  bilməzsiniz  ki...  Sizin 
fikrinizi bilmək olar?;  Sizə zəhmət vermək istəyirəm; Sizə bir sual vermək olar? 
və  s.  Suala  cavab  aldıqdan  sonra  müsahibə  razılıq  əlaməti  olaraq  belə  ifadələr 
işlədilə  bilər:  “Danışığınızdan  məmnun  oldum”.  Çox  sağ  olun;    Sizdən  razı 
qaldım; Təşəkkürümü bildirirəm; Minnətdaram və s. kimi ifadələr işlədilməlidir. 
Söhbət, məlumat, mühazirə və s. müsahibi qənaətləndirmirsə, qarşı tərəfə 
belə  ifadələrlə  müraciət  etmək  olar:  Fikriniz  aydın  olmadı,  xahiş  edirəm,  bir  də 

 
217 
təkrar  edin;  Zəhmət  olmasa,  nümunə  göstərin;  Bu  məsələyə  sizin  şəxsi 
münasibətiniz  necədir?  Siz  buna  əminsinizmi?;  Düşünmək  lazımdır;  Mən  ayrı 
yolu  seçərdim;  Siz  bu  təklifə  necə  baxırsınız?;  Siz  yəqin  ki,  bu  barədə 
maraqlanırsınız;  Siz  belə  fikirləşmirsiniz  ki?...  Danışan  sözünün  axırında 
dinləyicilərə razılıq əlaməti olaraq belə ifadələrdən istifadə edə bilər: “Diqqətinizə 
görə təşəkkür edirəm”; “Sizi yordum, vaxtınızı aldım” və s.  
Suallar  xüsusi  nəzakət  və  razılıqla  qəbul  edilməlidir.  Bu,  natiqin, 
müəllimin, suala cavab verən digər şəxsin mimikasında əks olunmalıdır. Verilən 
suala dərhal münasibət bildirilməlidir: “Sual yerində verilmişdir”. “Yaxşı sualdır”. 
“Mən bu sualı gözləyirdim”. “Düşünülmüş sualdır” və s.  
Sual bəsit və məsələyə dəxli olmayanda və ya düzgün qurulmadıqda: “Bu 
nə  sualdır?”.  “Hələ  sən  onu  da  bilmirsən?”.  “Belə  də  sual  olar?”.  “Vaxtımızı 
alırsan”. “Sual verəndə yaxşı-yaxşı fikirləşmək lazımdır. “Mane olmayın, imkan 
verin işləyək”. “Səni heç cür başa sala bilmərəm” kimi ifadələr işlətmək məsləhət 
deyildir.  Bunun  əvəzində  “Gərək  bu  sualı  belə  qoyaydın”.  “Bəlkə,  soruşmaq 
istəyirsən?...”. “Bu sualı başqa şəkildə də vermək olar” və s. kimi ifadələrlə natiq 
qüsurlu  və  ya  düzgün  qoyulmayan  suallara  müəyyən  təshihlər  aparmalı,  sonra 
onlara cavab verməlidir. 
Fikrin istənilən səviyyədə çatıb-çatmadığını müəyyənləşdirmək məqsədilə 
belə suallar verilə bilər.  “Fikrimizi izah edə bildimmi?”. “Mənimlə razısanmı?”. 
“Bu barədə siz nə deyə bilərsiniz?”. “Deyəsən, fikrimi sizə çatdıra bilmədim?” və 
s.  Ünsiyyət  prosesində  dinləyici  hər  hansı  bir  səbəbdən  (başa  düşmədiyini 
soruşmaq,  nəyisə  əlavə  etmək,  məsələyə  münasibət  bildirmək  və  s.)  söhbətə 
qoşulmalı,  müsahibinin  danışığını  kəsməli  olur.  Belə  müdaxilə  münasib 
məqamlarda,  həm  də  müəyyən  nəzakət  dairəsincə  edilməli,  “Bağışlayın”,  “Üzr 
istəyirəm”,  “Sözünün  arasında  əzizlərin  dursun”,  “Sözünü  oğlunun  toyunda 
kəsim” və s. kimi ifadələrlə  söhbətə müdaxilə edən üzrxahlığını bildirməlidir. 
Cavabvermə 
İctimai  yerlərdə,  geniş  auditoriyalarda  natiqə,  çıxış  edən  digərlərinə 
ünvanlanan suallar diqqətlə dinlənilməli, sualın müqabilində “Sizi başa düşdüm”, 

 
218 
“Sualınız  mənə  aydındır”,  “Aydındır”,  “Çalışaram,  məsələyə  aydınlıq  gətirəm”, 
“Sualınıza görə təşəkkür edirəm”, “Bu çox yaxşı və gərəkli sualdır”, “Çox yerində 
verilən  bir    sualdır”  və  s.  kimi  nəzakətli  ifadələr  işlədilməlidir.  Cavabdan  sonra 
qarşı  tərəfin  razı  qalıb-qalmaması  soruşulsa  daha  yaxşı  olar.  Bu  məqsədlə  belə 
ifadələr  işlədilə  bilər:  “Razı  qaldınızmı?”,  “Cavabım  sizi  qane  etdimi?”, 
“Deyilənlərə  etirazınız  yoxdur  ki?”,  “Sizi  razı  sala  bildimmi?”,  “Deyilənlərlə 
razısınızmı?”,  “Razılaşmırınızsa nə üçün?”,  “Bunu nə ilə izah  edə bilərsiniz?” 
və s. 
Cavab verilərkən bəzən etik normalardan uzaqlaşma halları da olur. Tək-
tək  olsa  da  kobud  sözlər  və  ifadələr  işlədilir:  “Səni  başa  salmaq  çətindir”, 
“Vaxtımı  alırsan”,  “Ürəyimi  çəkirsən”,  “Sən  belə şeyləri başa  düşməzsən”  və  s.  
Verilən  sualın  əvəzində  “Zəhləmi  tökmə”,  “Başımı  ağrıtma”,  “Açıl  başımdan”, 
“Mane  olma”,  “Vaxtımı  alma”  və  s.  kimi  ifadələri  işlədən  adamlara,  xüsusən 
müəllim və valideynlərə heç bir halda bəraət qazandırmaq olmaz. Cavab vermək 
bacarığı  insanın  əsas  keyfiyyətlərindən  biridir.  Cavab  verən    təkcə  bilik  və 
məlumatını  deyil,  eyni  zamanda,  öz  mədəni  səviyyəsini  də  nümayiş  etdirir. 
Danışan  söhbət  boyu  dinləyicilərin  istək  və  arzularını  gözlərindən  oxumalı, 
cavabları səmimiyyətlə qəbul etməli, bu zaman ifrat tərifə və ya məzəmmətə yol 
verməməlidir. Natiq suallara aydın, lakonik və müvafiq emosional çalarda cavab 
verməyi  bacarmalıdır.  İstər  böyüklər,  istərsə  də  kiçiklər  cavablarda  nəzakətli 
sözlər,  ifadələr  eşitdikdə,  müəyyən  ölçüdə  nəvaziş  hiss  etdikdə  razı  qalır, 
məmnunluq duyurlar.  
Nitqi  dinləmə  bacarığına  yiyələnmək.  “Başqasını  dinləməyi  bacarmaq 
böyük məharət tələb edir. Səbrlə, təmkinlə həmsöhbətə qulaq asmaq, onu diqqətlə 
dinləmək  yüksək  mədəniyyətin,  nəzakətliliyin  nəcib  əxlaqın  təzahürüdür”  (31, 
88).  Bu  keyfiyyət  hər  bir  savadlı  və  mədəni  adam,  xüsusən  natiq  üçün  olduqca 
vacibdir.  “Dinləyə  bilmək  bacarığı  yaxşı  danışmaq  bacarığına  bərabərdir” 
(Ə.M.Bəhmənyar). Mustafa Kamal Atatürk analara müraciətlə deyirdi ki, ey ana, 
istəsən ki, övladın əsl vətənmdaş olsun, ona təkcə danışmağı deyil, dinləməyi də 
öyrət.  Nitqi  dinləmək  bacarığına  ictənilən  səviyyədə  sahib  olmayan  adamların 

 
219 
başqasına  qulaq  asmağa  səbri  çatmır,  yersiz  replikalarla  müsahibinin  sözünü 
ağzında qoyur, başqaları ilə danışır, nə söylənilən fikri lazımi dərəcədə dərk edir, 
nə  də  digərlərinə  bunun  üçün  imkan  yaradır.  Bir  türk  zərbi-məsəlində  deyilir  ki, 
qulaq asmaq lazım gələndə birinci, danışmaq lazım gələndə axırıncı ol. Nə qədər 
yerinə düşən kəlamdır. 
Təxmini  statistikaya  görə  insan  bir  günlük  vaxtının  30%-ni  danışmağa, 
45%-ni  isə  eşitməyə,  dinləməyə  sərf  edir.  Ünsiyyət  zamanı  ötürülən  informasi-
yanın  60%-i  eşitmə,  dinləmə  vərdişlərinin  zəifliyi,  mövzuun  dinləyən  üçün 
maraqsız olması və s. səbəbindən ya yarımçıq, ya da dolaşıq bir şəkildə qavranılır. 
Bunu  nəzərə  alıb  düzgün  danışmaqla  yanaşı,  nitqi  qavrama  vərdişlərinə  də 
yiyələnmək lazımdır. Amerikanın məşhur teleaparıcısı Larrı Kinq qeyd edirdi ki, 
danışmaq qolf oynamaq və ya maşın sürmək kimidir. Bu sahədə nə qədər erkən və 
müntəzəm  iş  aparılsa  insan  ona,  eləcə  də  eşitmə  qabiliyyətinə  daha  mükəmməl 
şəkildə yiyələnə bilər.  
Ünsiyyət  prosesində  dinləyici  informasiyanı  sadəcə  olaraq  qəbul 
etməməli, o, mimikası, jesti, replikaları və s. ilə müsahibinə həmrəy olduğunu və 
ya  olmadığını,  etirazını  danışana  anlatmalıdır.  Bu  cür  əks-əlaqə  nitqin  təsirini 
duymaq,  lazım  gələrsə  onun  istiqamətini  dəyişmək,  söhbəti  qısaltmaq  və  ya 
genişləndirmək və sairədə danışana kömək edir. 
Müsahibin nitqi sona kimi səbrlə, təmkinlə dinlənilməlidir. Ona aşağıdakı 
hallarda müdaxilə edilə bilər: 
1. Danışan bəhs etdiyi məsələdən uzaqlaşdıqda. Belə hallarda çox zaman 
dinləyicilər, “mətləbə gəl”, “əsas məsələdən danış” və s. kimi replikalarla danışanı 
istiqamətləndirirlər. 
2. Məlum olan əşya və hadisə barədə danışıldıqda. 
3. Bəhs olunan məsələ ilə bağlı səhvə və ya dolaşıqlığa yol verildikdə. 
4.  Müsahibin  nitqini  qüvvətləndirmək,  fikrini  təsdiq  və  təqdir  etməyə 
ehtiyac dujyulduqda. 
5. Hər hansı məsələ barədə uzun-uzadı danışıldıqda. 

 
220 
Müsahibin  nitqinə  müdaxilə  bütün  hallarda  hörmət  və  nəzakət 
çərçivəsindən kənara çıxmamalıdır. Dinləmə zamanı üz-gözünü turşutmaq, narazı 
halda başını yelləmək və s. danışanı çaşdıra, fikrindən yayındıra bilər. Danışanın 
nitqi  bunun  üçün  əlverişli  məqamlarda,  daha  çox  müsahibin  etdiyi  davamlı 
fasilələr zamanı kəsilə bilər.  Nitqə hər hansı bir münasibətlə müdaxilə edildikdə 
müsahibə  “Bağışlayın”,  “Üzr  istəyirəm”,  “İcazə  verin”,  “bir  dəqiqə”  və  s.  kimi 
nəzakətli söz və ifadələrlə müraciət  olunmalıdır. Müsahibin sözünü ağzında qoy-
maq, onun nitqini “Düz danışmırsan”, “Səhv edirsən”,  “Gah nala,  gah da mıxa 
vurursan”,  “Bir şeyi bilmirsən,  danışma”,  “Vaxtımızı  alma”,  “Bir  az  qısa  elə”    
və  s.  replikalarla  kəsmək  nəzakətsizlik  sayılmalıdır.  Dinləmə  zamanı  əsnəmək, 
başqaları  ilə  söhbət  etmək,  tez-tez    saata  baxmaq,  gözü  yol  çəkmək  və  s.  kimi 
hallar  məqbul  sayılmır.  Nitqi  dinləmə  xüsusi  qabiliyyətdir.  İnsanda  bu  keyfiyyət 
onun mədəni səviyyəsini müəyyənləşdirən əsas göstəricilərdəndir. 
Şad  və  ya  bəd  xəbərin  çatdırılması.  Mütəxəssislər  təsdiqləmişlər  ki, 
informasiyanın  özü  də  dərəcəsinə  görə  ilk  vaxtlar  çox  kəskin  təsir  göstərmək 
gücündədir. Hansısa bir bəd xəbərin (çox zaman şad xəbərin də)  təsirinə insanın 
tab gətirməyib həlak olması (xalq arasında buna “ürəyi partladı”, “çartlayıb öldü” 
də  deyilir)  halları  çoxlarına  bəllidir.  İki  yeniyetmə  oğlunın  dənizdə  çimərkən 
batması xəbərini eşidən ana huşunu  itirmiş, bir daha özünə gəlməmişdi. Yaxud, 
atasının ölüm  xəbərini eşidən qız özünü dənizə atıb həlak etmişdir və s. 
Adamlar  başqasına  əzizi,  yaxın  adamının  ölüm  xəbərini  verərkən 
“vəziyyəti ağırdır”, “özündə deyil”,  “huşunu itirib”, “halı yaxşı deyil” və s. kimi 
ifadələrlə  müsahibini  bu  dəhşətli  hadisəyə,  bir  növ,  hazırlamağa  çalışırlar.  Bəzi 
hallarda xəstə, əsəbləri zəif adamlardan  belə xəbərlər gizli saxlanılır. Yadımdadır 
ki, (N.Abdullayev) kəndimizdə Ceyran adlı bir qarının üç oğlu cəbhəyə getmiş, az 
keçməmiş onların üçündən də qara kağız gəlmişdi. Bütün kənd bu dəhşətli xəbəri 
anadan  gizlətdi.  Ana  cəbhədən  qayıdanların  hamısından  Hümməti,  Heybəti, 
Həmidi xəbər  alırdı. Ananı ovundurmaq  üçün  hərə bir əhvalat uydurub onu  yola 
verirdi. Kənd bu minvalla ananı xeyli yaşatdı. 

 
221 
Bəd  xəbərlərin  münasib  formada  başqasına  çatdırılması  insanlara  qay-
ğıdır, mərhəmətdir, onların dərdlərinə şərik olmaqdır. Bu, hər bir mədəni adamın 
başlıca keyfiyyətlərindəndir. 
Qəfildən  alınan  şad  xəbərin,  onun  yaratdığı  hissi  halların,  gərginliyin  də 
bəzən  adamlar  üçün  ağır  nəticələri  olur.  Uzun  müddət  itkin  düşmüş  oğlunun 
intizarında olan anaya qəfildən oğlunun sağ olması, yaxud gəlib çıxması xəbərini 
verməyin  ana  üçün  hansı  fəsadla  qurtaracağını  təsəvvür  etmək  çətin  deyildir. 
Adamlar  sanki  bunu  nəzərə  alaraq  gətirdikləri  şad  xəbəri  “Muştuluğumu  ver”, 
“Gözün aydın olsun”, “Sənə bir şad xəbər gətirmişəm” və s. ifadələrlə birdən-birə 
deyil, tədricən sahibinə çatdırırlar. 
Müsbət emosiyaların törətdiyi gərginliklər də bəzən ağır nəticə verən bilir. 
Məsələn, Babilistan və Yunanıstan şəhərlərini darmadağın etmiş İran şahı Kserkis 
öz şöhrətinin zirvəsinə çatarkən bərkdən güldüyü üçün ölmüşdür. 
Pyer  Bomerşenin  atası  oğlunun  “Seviliya  bərbəri”ni  oxuyarkən  gülmək-
dən, sevincindən dünyasını dəyişmişdir. 
Rəy  söyləmək,  münasibət  bildirmək,  məsləhət  vermək,  mühakimə 
yürütmək  tərzi.  İnsanlar  istər  yazılı,  istərsə  də  şifahi  formada  başqasının  fikrinə 
münasibət bildirir, rəy söyləyirlər. Orta və ali məktəb praktikasında rəy söyləmək, 
münasibət bildirmək məzmun və formasına görə müxtəlifdir, rəngarəngdir. Şagird 
danışığına,  oxusuna,  yazılı  işlərinə  rəy  vermək,  ali  məktəbdə  tələbə  nitqini 
məzmun və forma baxımından qiymətləndirmək, yoxlama, kurs işi və sairəyə rəy 
vermək, başqasının nitqinə münasibət bildirmək, istiqamət vermək və s. Bu iş ali 
məktəb    həyatında  açıq  dərsləri  müzakirə  etmək,  elmi  işlər,  müdafiə  olunacaq 
əsərlər  barədə  fikir  söyləmək    və  s.    formalarda  daha  geniş  bir  şəkildə  tətbiq 
olunur.  Həm  şifahi,  həm  də  yazılı  formada  verilən  rəylər,  söylənilən  fikirlər 
fəaliyyət  və  işin  məzmunundan,  keyfiyyətindən,  iş  görənin  şəxsiyyətindən  asılı 
olmayaraq bütün hallarda dilin etik ölçülərinə uyğun olmalı, hissiyyata,  mənliyə 
toxunan fikir və ifadələrə yol verilməməlidir. İstər şifahi, istərsə də yazılı şəkildə 
rəy verilərkən, münasibət bildirilərkən “İş yararsızdır”, “Tarixdən xəbəri yoxdur”, 
“Hətta  sözləri  sətirdən-sətrə  keçirə  bilmir”,    “Boş  və  mənasız  fikirlərdir”  və  s. 

 
222 
kimi  ifadəılərin    işlədilməsi    məsləhət  görülmür.  Həmin  fikirləri  başqa  tərzdə, 
məsələn:  “Təfərrüata  yol  verilmişdir”;  “Bəzi  fikirlər  aydın  deyildir”;  “Bu  barədə 
daha  əsaslı  faktlar  gətirmək  olardı”;  “Bir  qədər  səthilik  nəzərə  çarpır”;  “Bu 
hissənin yenidən işlənilməsi məsləhətdir” və s. kimi ifadə etmək olar və lazımdır. 
Bəzi müəllimlərin şagird və tələbələrin cavabları barədə söylədikləri “Sən 
qanan  şey  deyil”,  “Savadsızın  birisən”,  “Sən  bunları  başa  düşməzsən”, 
“Tupoysan”,  “Dünyadan  xəbərin  yoxdur”,  “Əhsən  sənin  başına”,  “Qorxuram  ki, 
bu  səndə  alınmaya”,  “Səndən  heç  nə  çıxmayacaq”  və  s.  kimi  təhqiranə,  neqativ 
rəylərlə,  replikalarla  heç  cür  razılaşmaq  olmaz.  Belə  ifadələr    şagird,    tələbə  və 
başqalarının    şəxsiyyətini  alçaldır,  onu  qəlbən  incidir,  təhqir  edir,  öz  gücünə 
inamını  azaldır.  Belələri  cavab  verməkdən,  fikrini  bildirməkdən  çəkinir,  əksər 
hallarda susmağı üstün tuturlar. 
Sorğular  göstərmişdir  ki,  bu  cür  neqativ  qiymətləndirmə  (ustanovka) 
nəticəsində  adamların,  xüsusən  uşaq  və  gənclərin  90  faizində  öz  gücünə 
inamsızlıq  yaranır.  Psixoanalitiklər  təsdiqləmişdilər  ki,  istədiklərinə  nail  ola 
bilməyənlərin  –  uğursuzların  əksəriyyətinin  şüurunda  “açıq  fraza”  (“bu  mənim 
işim  deyil”,  “bacarmaram”,  “əlimdən  gəlməz”  və  s.)  olur  ki,  onu  valideynlər, 
müəllimlər  yaradırlar.  Bu  qəbildən  olanlar    hər  hansı  bir  qərarı  qəbul  etmək 
istədikdə  həmin  fraza  ona  təsir  göstərir,  mane  olur.  Bu  baryeri  dəf  etmək  az-az 
adamlara nəsib olur. Görkəmli şairimiz N.Xəzrinin kiçik bir xatirəsi bu baxımdan 
xarakterikdir.  “Ədəbiyyata  gəlməyim  sevindirici  olmayıb.  Bunun  kiçik  bir 
tarixçəsi var. Abdulla Şaiqin qardaşı müəllimim olub. Bizdən hansı sənətin sahibi 
olacağımızı  soruşdu  və  bunu  yazılı  şəkildə  ona  təqdim  etdik.  Mən  şair  olmaq 
istədiyimi  yazdım.  Cavabları  yığdı,  sonra  da  başladı  oxumağa.  Uşaqların  əksə-
riyyəti  sürücü  olmaq  istədiyini  yazmışdı.  Mənim  arzum  isə  gülüşlə  qarşılandı. 
Müəllim sinfin qarşısında: “Durun ayağa Sabir gəlir, Vurğun gəlir, bah Ələkbərin 
oğlu  şair  olacaq”  dedi.  Bütün  sinif  başladı  gülüşməyə.    Mən  də  kitablarımı 
götürüb  getdim  evə.  Qalxdım  evimizin  damına,  başladım  ağlamağa.  Bir  neçə 
gündən sonra divar  qəzetində şeirim çıxdı. Gördüm, uşaqlar toplaşıb yenə gülü-
şür,  hətta  deyirlər  ki,  “Buna  bax  e,  qafiyəsi  də  var.  Özü  yazmayıb,  kimdənsə 

 
223 
oğurlayıb”.  Bu  hadisədən  sonra  da  xeyli  ağlamışdım.  Amma  bunun  mənə  çox 
köməyi oldu. Özümə inam yarandı, onlarla prinsip aparmağa başladım. Öz-özümə 
deyirdim ki,  “mən şair olacağam”. Sonra şəhərə gəldim və Nurəddin Babayevin 
köməkliyi  ilə  “Günəş”  adlı  şeirim  “Azərbaycan  pioneri”  qəzetində  çap  olundu. 
Bundan sonra uşaqlar dedilər ki, daha bunun qabağında durmaq olmaz. Mənim ilk 
qazancım da məhz bu qəzetdən olub. Həmin şeirə görə, o vaxtın pulu ilə 4 manat  
aldım”. 
Müəllim  özünün  aqressiv  replikası,  mənfi  rəyləri  ilə  zəif  oxuyan,  bəsit 
düşünən  şagirdin,  tələbənin  əl-qolunu  sındırmamalıdır.  Bunların  əvəzində  elə 
ifadələr işlədilməli, qüsurlar elə bir tərzdə göstərilməli, nəzərə çarpdırılmalıdır ki, 
(məsələn,  “Cavabın  pis  deyil”,  “İstəsən  öyrənərsən”,  “Bir  az  çox  oxumaq, 
çalışmaq  lazımdır”,  “Bilmədiyin  şeyi  danışma”,  “Bir  qədər  ətraflı  danışmağa 
çalış”, “Fikirlərini ümumiləşdir”, “Konkret danışsan daha yaxşı olar” və s.) cavab 
verən  razı  qalsın,  öz  gücünə  inamı  artsın,  onda  oxumağa,  öyrənməyə,  cavab 
verməyə, mübahisəli məsələlərin izahatında iştirak etməyə səy yaransın. Belə bir 
humanistliyin  müqabilində  şagird  və  ya  tələbə  daxilən  razı  qalır,  müəllim  onun 
nəzərində yüksəlir, özünü borclu sayan şagirdin (həm də tələbənin) fəalliği nəzərə 
çarpacaq dərəcədə artır. Sədi demişkən:  
 
                               Kimin olsa əgər bir şirin dili 
                               Tük ilə çəkər o dalınca fili. 
 
Dərin  zəka  və  yüksək  mədəniyyət  sahibləri  başqaları  barədə,  onların 
fəaliyyəti  ilə  bağlı  danışanda,  yazılı  və  ya  şifahi  formalarda  rəy  söyləyəndə 
həmişə  “yumşaq”  sözlər,  ifadələr  işlətməyə  çalışırlar.  Bu  yumşaqlıq  heç  də 
qüsurların  üstündən  keçmək,  liberallıq  göstərmək,  kiməsə  yaramaq  mənasında 
başa  düşülməməlidir.  Burada  qüsurlar,  çatışmazlıqlar  göstərilir,  amma  bir  qədər 
başqa  tərzdə,  haqqında  danışılana  humanist  mövqedən,  xeyirxah  bir  məqsədlə 
müsahibi  daha  çox  işlətməyə,  oxumağa,  çalışmağa  sövq  etmək,  həvəsləndirmək 
üçün  münasib  sözlər,  ifadələr  işlədilir.  Milli  qəhrəman,  podpolkovnik  Şirin 

 
224 
Mirzəyevlə bağlı televiziya verilişində döyüş dostları onun barəsində  xatirələrini  
danışırdılar. Onların hamısı qəhrəmanın bir məziyyətini  - davranış və danışığını 
xüsusilə  vurğulayırdılar.  O,  səmimi,  qayğıkeş,  insanpərvər  idi.  Silahla  davrana 
bilməyən əsgərləri danlamazdı, öyrədərdi, hərəni bir dillə yola verərdi. Ona görə 
də Şirin Mirzəyev hamının əzizi idi. 
Şirin,  nəzakətli  danışmaq  Allahın,  peyğəmbərin  buyruğudur.  Həzrət  Əli 
Əleyhissalam  buiyurur:  “Qəzəblənməyin,  simic  olmayın,  bərkdən  salam  verin, 
şirin danışın”. 
İnsan  heç  bir  zaman  başqasının  uğursuzluğuna  biganə  qalmamalıdır. 
Nəyəsə nail ola bilməmək,  ədalətsizliklə qarşılaşmaq, xəstəliyə düçar olmaq və s. 
nəticəsində  insanlar  çox  zaman  sarsılır,  bədbinləşir,  çıxış  yolunu  tapa  bilmirlər. 
Belə  vəziyyətdə,  kiçicik  bir  diqqət  –  ürəkdən  təəssüflənmək,  bir-iki  təskinedici 
söz, ifadə (məs.: “Onun fikrini çəkməyin, düzələr”, “Hər şey yaxşı olacaq”, “Siz 
tezliklə  sağalacaqsınız”,  “Ümidinizi  üzməyin”,  “Sizin  haqlı  olduğunuzu    həyat 
özü  göstərəcək”  və  s.)  müsahibin  keçirdiyi  gərginliyin  azalmasına,    daxilən 
sakitləşməsinə  səbəb  olur.  Bəzən  adamlar  bir-biri  ilə  görüşdükdə  “Nə  yaman 
qocalmısan?”,  “Gözümə  bir  təhər  dəyirsən”,  “Niyə  belə  arıqlamısan?”, 
“Xəstələnib eləməmisən ki?” kimi ifadələr işlədir və ya müsahibin xəstəliyi, onun 
fəsadları barədə əhvalatlar danışılır ki, bunlar eşidənin durumuna mənfi təsir edir, 
onun ovqatını korlayır. Bunun əvəzinə qohuma, dosta, tanışa rast gələrkən “Çox 
yaxşısınız”,  “Siz  heç  dəyişməmişsiniz”,  “Siz  həmişə  olduğunuz  kimi  bu  gün  də 
şən  və  gümrahsınız”,  “Sizin  xəstəliyiniz  çox  asan  müalicə  olunur”,    “Sizin 
xəstəliyiniz  yüngüldür”  və  s.  kimi  ümidverici  və  təskinedici  ifadələri  işlətmək 
daha yaxşı olar. Bu baxımdan da respublikamızın prezidenti mərhum H.Əliyevin 
nitqləri  nümunəvidir.  Xalqın,  millətin  sevinci,  dərdləri,  problemləri  ilə  yaşayan, 
daima onları düşünən dövlətimizin başçısı ümidverici və təskinedici ifadələri ilə  
adamları  yaşamağa,  işləməyə,  mübarizə  aparmağa  ruhlandırırdı.  Məsələn, 
qaçqınlarla  görüş  zamanı  onun  işlətdiyi  “Allah  onlara  rəhmət  eləsin”,  “Onların 
valideynlərinə, bacı-qardaşlarına, övladlarına Allah səbr  versin”, “Allah sizə səbr 
versin”, “Allah sizi hifz etsin”, “Bir daha deyirəm, əminəm ki, o şəhidlərin qanı 

 
225 
yerdə qalmayacaq”, “Sizin dərdiniz mənim dərdimdir”, “Mən həmişə sizinləyəm”, 
“Sizin mıənəvi dayağınızam”, “Əmin  ola bilərsiniz ki, bu ağır, dərdli günlər gəlib 
keçəcək”  və  s.  kimi  ürəkdən  gələn  ifadələr  cəlayi  vətən  olmuş  insanların 
dərdlərini yumşaldır, onları səfərbər edir, gələcəyə ümidini artırırdı. 
Adamlar, ümumiyyətlə, hər hansı formada onlara əmr edilməsini o qədər 
də  xoşlamırlar.  “Bu  işi  edin”  və  ya  “Bu  işi  etməyin”  əvəzinə  “Bu  barədə 
fikirləşin”,  “Bu  iş,  sizcə,  bir  nəticə  verə  bilərmi?”  kimi  ifadələr  işlətmək  daha 
yaxşı olar. Nitq praktikasında müsahibə “Düzgün danışmırsan” kimi irad tutmaq 
məsləhət görülmür. Bunun əvəziə “Yaxşı olar ki, bu haqda bir qədər düşünə idin”, 
“Fikrini  başqa  şəkildə  necə  ifadə  edə  bilərsən?”  və  s.    ifadələrdə  qarşı  tərəfə 
müəyyən istiqamət vermək olar. Bütün hallarda hər hansı suala cavab verilməsi, 
tapşırığın  yerinə  yetirilməsi  üçün  adamlara  imkan  yaratmaq  lazımdır.  Bu  cür 
yanaşma qüsurların islahı işini xeyli asanlaşdırır, insanda öz gücünə inam yaradır, 
o özünün başqaları, ümumiyyətlə, cəmiyyət üçün əhəmiyyətini dərk edir. 
Natiq  mühakimə  etmək,  olanlara  qiymət  vermək  bacarığına  yiyələn-
məlidir.  İnsan  təfəkkürünə,  məntiqinə,  reallığa  əsaslanan  mühakimənin  digər 
sahələrdə  olduğu  kimi,  dil  ünsiyyətində,  adamların  qarşılıqlı  münasibətində,  bir-
birini  anlaması  və  hər  hansı  bir  fəaliyyətə  cəlb  olunmasında  rolu  olduqca 
böyükdür.  
Mühakimə yürütmək baxımından insanları ümumi şəkildə də olsa bir neçə 
qrupa ayırmaq olar. Birinci qrupa daxil olanlar hər hansı məsələ barəsində öz qəti 
fikrini bildirir, heç bir həll variantı ilə razılaşmırlar. “Bunun çarəsi yoxdur”, “Belə 
işə girişmək ağılsızlıqdır”, “Millətdən bundan artıq nə gözləmək olar”, “Torpaq-
larımızı geri qaytarmaq qeyri-mümkündür”, “Tələbəni kitab oxumağa alışdırmaq 
müşkül məsələdir” və s. Bu cür şablon, avtoritar xarakterli mühakimə dinləyicini 
razı salmır, çox zaman konfliktə gətirib çıxarır. 
Mühakimənin irrasional xarakterli digər formasında danışan hər hansı bir 
məsələdə özünü haqlı sayır, təqsiri başqasında görür: “Siz günahkarsınız?”, “Sizə 
görə  biz  geri  qaldıq”,  “Mən  bu  barədə  sizi  xəbərdar  etmişdim”,  “Sizi  cəzalan-
dırmaq lazımdır” və s. Belə yanaşmanın problemin həlli üçün heç bir əhəmiyyəti 

 
226 
olmur.  Bu  nitq  modelində  məqsəd  başqasını  günahlandırmaq  və  öz  qüsurunu 
pərdələməkdir. 
Başqa bir qrup insan danışarkən uğursuzluğa daha çox meyil edir və bəhs 
olunan  məsələ  barədə  belə  ümumiləşmə  aparır:  “Mən  bilirdim  ki,  heç  nə 
alınmayacaq”, “Mənimki həmişə gətirmir”, “Bunun başqa çarəsi yoxdur”, “Bunun 
axırı  görünmür”,  “Mən  bunun  belə  olacağına  əvvəlcədən  bilirdim”  və  s.  Uğur-
suzluğu  təlqin  edən  bu  cür  mühakimə,  nitq  modeli  dinləyicilərdə  ümidsizlik 
yaradır,  onları  fəaliyyətsizliyə  sövq  edir,  əhval-ruhiyyəyə  mənfi  təsir  göstərir. 
Əgər bu nitq modelini müəllim işlədirsə (“Sən bunları bilməzsən”, “Sənin başın 
işləmir”,  “Səndən  heç  nə  olmayacaq”  və  s.)  nəticə  daha  ağır  olur.  Öyrənən 
ümidsizliyə qapılır, öz imkanına, gücünə inamını itirir, oxumaqdan, öyrənməkdən 
birdəfəlik  əl  çəkir.  Belə  irrasional  mühakimə  kəskin,  aftoritar  tonla  müşaiyət 
edildikdə  dinləyicidə  (dinləyicilərdə)  emosional    gərginliyi  daha  da  artırır. 
Başqaları ilə ünsiyyətə girən hər hansı şəxs mühakimənin rasional formalarından, 
uyarlı  nitq  modellərindən  istifadə  etməyə  çalışmalıdır.  “Mən  istəyirəm”,  “Mən 
hesab  edirəm”,  “Mənə  lazımdır”,  “Bu  mənim  qəti  fikrimdir”,  “Ayrı  cürə  ola 
bilməz” və s. kimi irrasional nitq modelləri əvəzinə, dinləyicini razı salan, onları 
alternativ  axtarmağa,  öz  fikir  və  rəyini  bildirməyə  sövq  edən  “Mən  istərdim”, 
“Mən şad olardım”, “Sizin rəyinizi bilmək istərdik”, “Özümüz fikirləşməli, bir yol 
tapmalıyıq”, “Sizin fikrinizə şərikəm”, “Bu məsələdə özüm günahkaram, ona görə 
də səhvimi özüm düzəltməliyəm”, “Belə  də olur”,  “İnanıram  ki, yaxşı düşünsək, 
hər  şeyi  yoluna  qoya  bilərik”  və  s.  kimi  modelləri  işlətmək  daha  münasibdir, 
məqsədəuyğundur. 
Natiqin,  mühazirəçinin  mühakimələrinin  auditoriyada  konfliktə,  emosio-
nal partlayışa gətiribb çıxarmaması üçün məsələnin konstruktiv həlli yolu axtarılıb 
tapılmalıdır. Əgər belə bir emosional diskomfort yaranmışsa, bu zaman mühazi-
rəçi  problemin  həlli  ilə  bağlı  auditoriyaya  müraciət  etməli,  iştirakçıların  fikrini 
öyrənməlidir.  Ola  bilsin  ki,  dinləyicilər  mühazirəçinin  mühakimələri  ilə  razılaş-
masın.  Lakin  hər  halda  auditoriyadakı  əvvəlki  gərginlik  azalır,  dinləyici  aqres-
sivliyi aradan qalxır. 

 
227