F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

roluna görə birləşən, bunun nəticəsi kimi bölgü münasibətləri yaradan böyük sosial qrupdur. 
Bu  əsas sosial-iqtisadi əlamətlərdən başqa, siniflər üçün həm də ikinci dərəcəli törəmə  əlamətlər 
səciyyəvidir. Bunlara həyat tərzi, məişət, maraqlar, ictimai davranış, fəallıq, sosial-siyasi təşkilatçılıq, təhsil, 

---

46 
 
mədəniyyət, şüur, ideologiya, ictimai psixologiya və s. daxildir. Bu əlamətlər sosial strukturun digər elementlərini 
də öyrənərkən nəzərə alınmalıdır. 
Sosial qruplar ictimai istehsalda müəyyən yer tutan və obyektiv surətdə mövcud olan dayanıqlı insan 
kateqoriyalarıdır. Bu məsələni xüsusi fəsildə ətraflı şərh edəcəyik. 
Sosial strukturda mühüm elementlərdən biri də ziyalılardır. Ziyalılar ali və ya orta ixtisas təhsili tələb edən 
və ixtisaslı zehni əmək fəaliyyəti ilə peşəkar surətdə  məşğul olan insanların birliyidir. Ədəbiyyatda ziyalılar 
anlayışının geniş izahı da mövcuddur. Bu halda həmin qrupa zehni əməklə məşğul olan bütün işçilər daxil edilir: 
yəni həm ziyalı-mütəxəssislər, həm də yüksək təhsil tələb etməyən və mürəkkəb olmayan zehni əməklə  məşğul 
olan qulluqçular -qeyri-mütəxəssislər (hesabdarlar, xəzinədarlar, katibə-makinaçılar,  əmanət xəzinələrinin 
nəzarətçiləri və s.) bu kateqoriyaya aid edilirlər. 
Ziyalıların cəmiyyətdəki rolu, yeri və strukturu onların aşağıdakı  əsas funksiyaları yerinə yetirməsi ilə 
müəyyənləşdirilir: 
- maddi istehsalın elmi-texniki və iqtisadi təminatı; 
- istehsalatın, bütövlükdə, cəmiyyətin və onun ayrı-ayrı altstrukturlarının peşəkarlıqla idarə edilməsi; 
- mənəvi mədəniyyətin inkişaf etdirilməsi; 
insanların tərbiyəsi; 
- ölkənin zehni və fıziki sağlamlığının təminatı. 
Ədəbiyyatda elmi-pedaqoji, mədəni-bədii, tibbi, idarəedici və hərbi ziyalıları fərqləndirirlər. Ziyalılar həm 
də ixtisas dərəcəsinə və sosial-demoqrafık əlamətlərinə görə təsnif edilirlər. 
Qeyd etmək vacibdir ki, zehni və  fıziki  əmək işçiləri aşağıdakı göstəricilərə görə  fərqlənirlər:  1)  icra 
etdikləri işin məzmununa, fıziki və intellektual qüvvələrin sərfınin nisbətinə,  əməyin mürəkkəblik dərəcəsinə  və 
davametmə  şəraitinə görə;  2)  fıziki və zehni əmək işçilərinin mədəni-texniki səviyyəsinə (təhsilinə, ixtisas 
dərəcəsinə, peşə tərkibinə) görə; 
[110 - 111]
 
3) mədəni və maddi rifahına, həyat  şəraitinə görə  də  fərqlənirlər. Bu sosial fərqlərdən sosioloji 
araşdırmalarda sosial göstəricilər kimi istifadə etmək olar. 
Sosial təbəqələr müəyyən sinfin, sosial qrupun hissələridir. Onların ayrılması  və sosial siması mövcud 
istehsal üsulunun yetkinliyindən asılıdır. Məsələn, ziyalıların tərkibində  təhsilin səviyyəsinə görə (orta və ali 
ixtisas, elmi dərəcəsi olanlar və olmayanlar və s.) təbəqələri, eləcə də, «praktikləri», ixtisas hazırlığı tələb etməyən 
zehni əməklə məşğul olan və müvafıq diplomu olmayan şəxsləri ayırmaq olar. 
Yuxarıdakı mülahizələri ümumiləşdirərkən ədəbiyyatda ziyalı anlayışı ilə bağlı fərqli fıkirlərin də mövcud 
olduğunu bildirmək yerinə düşər. Məsələn, Azərbaycan fılosofu S. Xəlilova görə, ziyalı sadəcə savadlı, bilikli, 
elmli adam deyil. Böyük alim, şair, bəstəkar da hələ ziyalı olmaya bilər. Ziyalı sadəcə olaraq ayrı-ayrı adamların, 
qrupların, tayfaların yox, bütövlükdə millətin yoluna işıq saçan adamdır.
1 
İşçilərin  əməyin xarakteri və  məzmunu meyarına görə  təsnifatı onların peşəyə görə bölünməsinə, yəni 
sosial-peşə strukturunun formalaşmasına gətirib çıxarır. Bu əsasda aşağıdakı qruplar fərqləndirilir: zehni və fıziki 
əməklə, idarəetmə  və icraetmə  əməyi ilə, sənaye və  kənd təsərrüfatı  əməyi ilə məşğul olanlar, əmək qabiliyyətli 
əhali və ictimai istehsalla məşğul olmayanlar. 
Sosial-peşə strukturu əməyin peşələr üzrə bölünməsinə, onun sahə strukturuna əsaslanır. İstehsalatın yüksək, 
orta və  zəif səviyyədə inkişaf etmiş sahələrinin mövcudluğu işçilərin qeyri-bərabər sosial vəziyyətini 
müəyyənləşdirir. Bu, konkret olaraq, sahələrin texniki inkişafının səviyyəsindən,  əməyin mürəkkəblik 
dərəcəsindən, ixtisas səviyyəsindən, əmək şəraitindən və s. asılıdır. 
Sosial strukturun mühüm bir səpkisini  əhalinin sosial-demoqrafik göstəricilər üzrə bölünməsi təşkil edir. 
Bunlara qadınlar, kişilər, gənclər, pensiyaçılar, məktəblilər və b. daxildir. 
[111 - 112]
 Sosial-demoqrafik qrupların 
ayrılması üçün meyarlar cins və yaş  fərqləridir. Bu təbii fərqlər öz-özlüyündə, sözün həqiqi mənasında sosial 
fərqlər olmasa da, siniflərə  və qruplara bölünmüş  cəmiyyətlərdə sosial fərq xarakteri ala bilir. Buna cəmiyyətdə 
kişilərin və qadınların, müxtəlif nəsillərin nümayəndələrinin fərqli, qeyri-bərabər vəziyyəti, qocaların,  əmək 
veteranlarının, bir qayda olaraq, nisbətən ağır sosial vəziyyəti və s. dəlalət edir. Əhalinin yaş strukturunda qocalma 
prosesi yalnız bioloji, təkamül xarakterli bir proses deyildir. Qocalma iqtisadi fəallığın azalması, dövlətin ahıllara 
maddi-maliyyə xərcləri, ərzaq təminatı kimi problemlərlə bağlıdır. 
Sosial-demoqrafık strukturun mühüm elementlərindən biri gənclərdir. Azərbaycanda gənclərin sosial 
strukturda xüsusi çəkisi xeyli artmışdır. Belə ki, 2006-cı ilin yanvar ayına olan məlumata görə, respublikamızın 
əhalisinin 8,4 milyon nəfərindən 5,1 milyonu və ya 60,4%-ini 34 yaşına qədər olan əhali təşkil edir.
2
 Perspektivdə 
əhalinin yaş strukturunda bu prosesin getdikcə artması gözlənilir. Bu isə ölkəmizdə  əmək qabiliyyətli  əhalinin 
artmasını şərtləndirir. 
                                                 
1
 Xəlilov S.S. Lider. Dövlət. Cəmiyyət. B., 2001, s. 226. 
2
 Azərbaycan əhalisi 2006. B., 2006, s. 22. 

---

47 
 
Cəmiyyətin strukturunda insanların sosial-etnik birlikləri xüsusi yer tutur. Onların tərkibinə  qəbilə, tayfa, 
xalq, millət daxildir (bu məsələlər xüsusi fəsildə təhlil ediləcəkdir).