Sual Azərbaycan iqtisadiyyatında iqtisadi islahatların səmərəliliyi. Azərbaycan iqtisadiyyatmm «keçid dövründə»

 

Sual 19. Azərbaycanın Ümumi daxili məhsulunun artım dinamikası. 

ÜDM – bir il ərzində iqtisadiyyatda yaradılmış əmtəə və xidmətlərin bazar 

dəyərinin cəmidir. ÜMM mövcud ölkə vətəndaşlarının (daxildə və xaricdə) 

mülkiyyətində olan məhsulun dəyəri ilə ölçülür. ÜDM – müəyyən dövr ərzində 

mövcud ölkənin ərazisində istehsal olunmuş bütün məhsulun dəyəri ilə ölçülür. 

Bunun ölkə və xarici vətəndaşlar tərəfindən istehsal edilməsinin fərqi yoxdur. 

ÜDM iqtisadiyyatın ən mühüm göstəricilərindən biridir. İqtisadi vahidlərin-

rezidentlərin istehsal fəaliyyətinin son nəticəsini əks etdirir və həmin vahidlər 

tərəfindən son istehlak üçün istehsal olunmuş əmtəə və xidmətlərin dəyəri ilə 

ölçülür. O, özündə sahələrin ümumi əlavə dəyərinin cəmini, üstəgəl ona daxil 

edilməyən məhsula təmiz vergini əks etdirir. ÜDM-in hesablanmasında üç əsas 

metoddan istifadə olunur: 1. Məsrəflər üzrə ÜDM hesablanması; 2. Əlavə 

edilmiş dəyər üzrə ÜDM hesablanması; 3. Gəlirlər üzrə ÜDM-in hesablanması. 

I. Məsrəflər üzrə ÜDM-in hesablanması: 

---

 

52 

 

1) Əhalinin istehlak xərcləri (C) 

2) Ümumi xüsusi investisiyalar (I) 

3) Əmtəə və xidmətlərin dövlət alışı (G) 

4) Xalis ixracat (ixrac və idxalın fərqi) – (Xn) 

ÜDM = C + I + G + Xn 

 II. ÜDM-in gəlirlər üzrə hesablanması: 

1) Əmək haqqı (W) 

2) Faiz (r) 

3) Renta (R) 

4) Mənfəət (m) 

5) Amortizasiya (d) 

6) Dolayı vergilər (T), mülkiyyətdən vergi. 

 ÜDM = W + r +R + m +d + T 

III. ÜDM-in əlavə edilmiş dəyər üzrə hesablanması (bu istehsal metodu 

adlanır). Bu ÜDM-in bir il ərzində istehsal olunmuş son məhsulun hər bir 

mərhələsində əlavə edilmiş dəyərlərin məcmusudur. Əlavə edilmiş dəyər 

firmaların istehsal etdiyi məhsulun dəyəri ilə başqa firmaların xammalın, 

materialın, yəni aralıq məhsulların alınmasına sərf etdiyi məbləğ arasındakı 

fərqdir. Bu halda ÜDM-in kəmiyyəti bütün istehsalçı firmaların əlavə etdikləri 

dəyərlərin cəmidir. ÜDM-dən başqa makroiqtisadi analizdə Ümumi milli 

məhsul (ÜMM) göstəricisindən də istifadə edilir. ÜMM – ölkə vətəndaşlarının 

daxildə və xaricdə yaratdıqları son məhsul və xidmətlərin məcmusudur (il 

ərzində). Bu zaman xarici vətəndaşların ölkədə əldə etdikləri gəliri ümumi 

məbləğdən çıxmaq lazımdır. 

Ümumi Daxili Məhsul istehsalı 

Ilkin məlumatlara əsasən 2020-ci ildə ölkədə 72432,2 milyon manatlıq və ya 

əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 4,3 faiz az ümumi daxili məhsul istehsal 

olunmuşdur. İqtisadiyyatın qeyri neft-qaz sektorunda əlavə dəyər 2,6 faiz, neft-

qaz sektorunda isə 7,0 faiz azalmışdır. ÜDM istehsalının 33,7 faizi sənaye, 11,5 

---

 

53 

 

faizi ticarət; nəqliyyat vasitələrinin təmiri, 7,7 faizi tikinti, 7,1 faizi nəqliyyat və 

anbar təsərrüfatı, 6,9 faizi kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və balıqçılıq, 2,0 

faizi informasiya və rabitə, 1,2 faizi turistlərin yerləşdirilməsi və ictimai iaşə 

sahələrinin, 20,2 faizi digər sahələrin payına düşmüş, məhsula və idxala xalis 

vergilər ÜDM-in 9,7 faizini təşkil etmişdir. Əhalinin hər nəfərinə düşən ÜDM 

7262,8 manata bərabər olmuşdur. 2004-cü ildən bu günə qədər ÜDM- 3,4 dəfə 

artmışdır ki, bu da dünyada rekord göstəricidir. Sənaye istehsalı 2,7 dəfə 

artmışdır. On bir il ərzində ölkə iqtisadiyyatına 180 milyard dollar investisiya 

qoyulmuşdur. 2004-cü ildə bizim valyuta ehtiyatlarımız 1,8 milyard dollar idisə, 

bu gün 50 milyard dollardan çoxdur. Dövlət Statistika Komitəsinin 

makroiqtisadi göstəricilərə dair məlumatlarına əsasən 1995-2003-cü illər ərzində 

ÜDM-in orta illik artımı 9 faiz, adambaşına düşən ÜDM 3 dəfə, orta aylıq 

əməkhaqqı isə 5,3 dəfə artıb. Xarici investisiya qoyuluşları 10 dəfə, daxili 

investisiyalar 5 dəfə, büdcə gəlirləri 3 dəfə artıb, büdcənin defisiti minimum 

həddə enib. Özəl sektorun ÜDM-dəki payı da 2003-cü ilə qədər 73 faizə qədər 

artıb. Rəsmi statistik göstəricilərə görə, 2004-2011-ci illərdə Azərbaycanda 

ÜDM bir qədər də yüksələrək orta hesabla 14 faiz, o cümlədən qeyri-neft 

sektoru üzrə ÜDM 9 faiz artıb. Bu müddət ərzində ölkədə adambaşına düşən 

ÜDM 5 dəfə, ÜDM-də özəl sektorun payı isə 81,9 faizədək artıb.