Sual Azərbaycan iqtisadiyyatında iqtisadi islahatların səmərəliliyi. Azərbaycan iqtisadiyyatmm «keçid dövründə»

Sual 20. Azərbaycanda aqrar islahatlar. 

Bazar iqtisadi sistemi dövründə bütün dünya dövlətlərində sənaye təsərrüfatm 

bir çox sahələrinə nisbətən daha çox mənfəət gətirən sahədir. Bazar 

iqtisadiyj^atı inkişaf etdikcə, xüsusilə indiki mərhələdə kənd təsərrüfatı 

məhsulları istehsalında sənayenin rolu əvvəlki dövrlərə nisbətən artmışdır. Lakin 

buna baxmayaraq sənayeni xammalla, əhalini ərzaqla təmin etməkdə kənd 

təsərrüfatı istehsahrun müstəsna əhəmiyyəti vardır və onun rolu nəinki azalmış, 

əksinə, daha da artmışdır. Şübhəsiz, müasir dövrdə kənd təsərrüfatı istehsalı ən 

çox intensivləşmə yolu üə inkişaf etdirilməlidir. Tədris prosesində mövzımun 

aşağıdakı istiqamətləri açılmalıdır: 

• Aqrar bölmədə istehsal ixtisaslaşdırılarkən təkcə iqtisadi faydalılıq əsas 

götürülməməlidir. Eyni zamamda istehsalm ixtisaslaşdırılması dədə-baba 

ənənələrinə, istehsa- Im ekoloji vəziyyətə təsiri, bununla əlaqədar olaraq 

əhalinin sağlamlığmda rolu, siyasi amillər və digər başqaları nəzərdən 

---

 

54 

 

qaçırılmamalıdır. Bir sözlə, millətin müasix və perspektiv mənafeyi nəzərə 

aimrnalıdır. 

•Taxılçıhq daha çox uyğun olmuşdur. Lakin Sovet hakimiyyəti illərində SSRİ-

nin toxuculuq sənayesinin tələba- tmı ödəmək məqsədi ilə Azərbaycanda 

pambıqçılıq saliəsi həddindən artıq genişləndirilmiş və monokultur təsərrüfat 

sahəsinə çevrilmişdir. Bu, aran rayonlarmda kəndin həyat tərzini dəyişmişdir. 

Belə ki, kəndin tarixən formalaşmış təsərrüfat formalarını, adət-ənənəsini, milli 

dəyərlərini və xüsusiyyətlərini, onlarm an saxlamaq, qoyun-quzu, inək- camış 

bəsləmək, toyuq-cücə artırmaq vərdişləri demək olar ki, aradan çıxmışdır. 

Yayda zəhərlənən olsa belə, bir qab qatıq tapmaq problemə çevrilmişdir. 

Kəndlilər yağ, pendir və digər heyvandarlıq məhsulları, habelə tərəvəz almaq 

üçün şəhərlərə üz tutmağa məcbur edilmişdir. Bunlar pam- bıqçüığm taxılçılığı 

sıxışdırması hesabma olmuşdur. 

• Məlumdur ki, taxılçılıq ilə heyvandarhq arasmda pro- porsionaUıq mövcuddur. 

Başqa sözlə, taxılçılığm inkişafı Uə heyvandarhğın, quşçuluğun inkişafı düz, 

pambıqçıhq üzrə ixtisaslaşma isə heyvandarlığm, quşçuluğun inkişafma tərs 

mütənasibdir. İnzibati-amirlik iqtisadi sistemi dövründə adı çəkilən sahələr 

arasmda proporsionallığa nəzər salsaq, onun pozulmasmm insan amilinin 

formalaşmasmdakı rolu aydm olar. Çünki taxılçılıq üzrə ütisaslaşma əhalinin 

həyat səviyyəsinin yaxşılaşmasına birbaşa təsir göstərdiyi halda, pambıqçıhq 

dolayı yolla, həm də çox cüzi təsir etmişdir. Ona görə ki, taxılçılıq inkişaf edən 

rayonlarda kəndlilərin xüsusi mal-qarası, ev quşları saxlamaq imkanı daha geniş 

olur, bu da onlarm heyvandarlıq məhsullarma olan tələba- tmm pambıqçılıq 

rayonlarına nisbətən daha dolğun ödəməyə imkan vermişdir. Bundan başqa, 

pambığm birbaşa şəxsi istehlaka daxil olması c[eyıi-mümkündür, toplanan 

pambığı dövlət maya dəyərindən çox-çox aşağı qiymətə alaraq emal 

müəssisələrinə göndərmişdir. Taxılçılıqda isə bir qədər başc[a cür idi. Belə ki, 

taxıl biçilərkən onun müəyyən hissəsi, yerə tökülmüş, yerli əhaH onu yığaraq 

çörəyə olan tələbatmm xeyli hissəsini bunun hesabma ödəmişdir. Taxılçılığın 

inkişafı həm də çöl heyvan və quşlarmın da çoxalmasına şərait yaratmışdır. Bu 

da əhalinin qida məhsulları ilə təmin olunmasmm bir mənbəyini təşkil etmişdir. 

Çünki insanlar qanuni və ya qanunsuz yolla çöl quşlarmı, çöl heyvanlarmı 

ovlamaqla öz dolanışıqlarmı xeyli yaxşılaşdıra biliblər. Pambıqçıhq isə bu 

imkan və mənbələri də kəndlilərin əlindən almışdır. Bir tərəfdən zəhərli 

maddələr bəzi quşlarm, heyvanlarm sıradan çıxma- sma, digər tərəfdən tuqay 

meşələrinin kütləvi şəkildə qırılması, bataqlıqlarm qurudulması hesabma 

---

 

55 

 

pambıqçılıq sahəsini genişləndirməklə çöl heyvanlarmm yem mənbəyi və 

yaşayış şəraiti aradan götürülmüşdür. 

•Tütünçülük gəlirli sahə olsa da, Azərbaycanm milli mənafeyinə uyğun deyil. 

Çünki həmin zonada təsərrüfatm digər formaları həm iqtisadi səmərəlilik 

baxımmdan, həm də əhalinin sağlamlığı nöqteyi-nəzərindən daha faydalıdır. 

Qeyd etmək lazımdır ki, kənd təsərrüfatı istehsalmm tütünçülük üzrə 

ixtisaslaşdırılmasmı o dövlətlər edirlər ki, həmin regionda istehsahn səmərəliliyi 

baxımmdan onım alternativi olmur. Azərbaycanm bu zonasmda isə onun 

alternativi vardır. 

• Kənd təsərrüfatı istehsalmm intensivləşdirilməsinin bir istiqaməti də irriqasiya 

və meliorasiya işinin inkişaf etdirilməsidir. Elektrik enerjisi alınması, 

suvarmarun genişləndirilməsi üçün Mingəçevir Şəmkir, Naxçıvan, Tərtər SES-

lərinin, su anbarlarmm tikilməsi, suvarma kanallarmm, elektrikötürücüsü 

xətlərinin çəkilməsi geniş sahədə torpaqlarm itirilməsinə səbəb olmuşdur. 

• Son illər ərzində aqrar sahənin inkişafı üzrə də mühüm dövlət proqramları 

reallaşdırılmışdır. Aqrar sahənin inhişafı yoxsulluğun azaldhması və regionların 

sosial-iqtisadi inkişafına dair qəbul edilən dövlət proqramlarında aparıcı yeri 

tutub. «2003-2005-ci illər üçün Azərbaycan Respublikasmda yoxsulluğun 

azaldılması və iqtisadi inkişaf üzrə Dövlət Proqramı», «Azərbaycan 

Respublikasmda kiçik və orta Scihibkarlığm inkişafı üzrə Dövlət Proqramı 

(2002—2005-ci illər)», «Azərbaycan. Respublikası regionlarmm sosial-iqtisadi 

inkişafı Dövlət Proqramı (2004- 2008-ci illər)» və digər qəbul olunmuş 

sənədlərdən irəli gələn vəzifələrin yermə yetirilməsi, o cümlədən fermerlərə 

maliyyə və texniki dəstəym göstərilməsi, sahibkarhğm inkişafı, regionlarda 

infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsi əhahnin istehlakmda yerli 

məhsuUarm xüsusi çəkisinin artmasmı təmia edib. «2008-2015-ci illərdə 

Azərbaycan Respublikasmda regionlarm sosial-iqtisadi inkişafı proqra- mı»da 

əsasən regionlarda işsizliyin aradan qaldırılmasma və ərzaq təhlükəsizliyinin 

təmin olunmasına yönəldilib. Bu problemlərin həlli aqrar sahənin mkişaf 

strategiyasmm əsa- smı təşkil edir və aqrar sektorla sıx bağlıdır. 

• Aqrar sektonm inkişafı və ərzaq məhsullarmm iste- hsalmm artırılması üçün 

yeni texnologiyalarm və müasir texnikanın cəlb edilməsi həlledici əhəmiyyət 

kəsb edir. Lakin yeni texnologiyalarm cəlb edilməsi, müasir kənd təsərrüfatı 

texnikalarmm alınması böyük vəsaitlər tələb etdiyindən dövlətin dəstəyi 

olmadan bu sahədə dönüş yaratmaq mümkün olmazdı. Bımu nəzərə alaraq 

---

 

56 

 

Azərbaycan prezidenti 2004-cü ildə «Aqrolizinq» ASC-nin yaradılması barədə 

sərəncam verib. «Aqrolizinq» ASC-yə mineral gübrələrin, pestisidlərin, 

texnoloji avadanlıqlarm, tinglərin, buğda toxumlarmm, cins damazlıq heyvanları 

ölkəyə gətirilib istehsalçılara çatdırılması və digər funksiyalar həvalə edilib. 

«Aqrolizinq» ASC dövlət büdcəsi hesabma aimmış kənd təsərrüfatı texnikaları 

və texnoloji avadanlıqlar fiziki və hüquqi şəxslərə dəyərinin 20 faizini 

qabaqcadan, qalan hissəsini isə 10 il müddətinə qədər (dəyərindən asılı olaraq) 

ödəmək şərti ilə lizinqə verir və ya lizinq yolu ilə satır. İndiyədək «Aqrolizinq» 

ASC xəttiylə 9452 ədəd müxtəlif markalı kənd təsərrüfatı texnikaları alınıb. 

Dövlət siyasətinin əsas istiqaməti həm də ona yönəlib ki, daxili ərzaq bazarı 

idxaldan maksimum azaldılsm və ərzaq ehtiyatlarmm yaradılması üçün 

kompleks tədbirlər həyata keçirilsin. 2008-ci ilin mayında isə ölkə prezidenti 

tərəfindən əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatma dair ayrıca Dövlət 

Proqramı qəbul edilib. Bu proqram 2008-2015-ci illəri əhatə edir. Həmin Dövlət 

Proqramı Azərbaycanda aqrar sektorun inkişafı və ərzaq təhlükəsizliyinin təmin 

olunması baxımmdan ən mühüm sənəd hesab olunur.  Kənd təsərrüfatında 

həyata keçirilən iqtisadi islahatların hüquqi əsasını Azərbaycan Respublikasının 

Milli Məclisi tərəfindən 1991-1995-ci illər ərzində «Torpaq Məcəlləsi», 

«Mülkiyyət haqqında», «Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında», «İcarə haqqında» 

Respublika Qanunu qəbul edilmişdir. Aqrar islahatlarının tənzimlənməsində 

1993-cü ilin fevralında qəbul olunmuş «Torpaq vergisi haqqında» res publika 

qanununun da özünəməxsus rolu vardır. Adı çəki lən Qanununa torpaq 

vergisinin tətbiqində məqsəd, torpaq vergisinin dərəcələri, torpaq vergisi üzrə 

güzəştlər, torpağa görə verginin müəyyən edilməsi qaydası, torpağın normativ 

qiyməti və başqa məsələlər öz əksini tapmışdır. Burada qeyd edilir ki, torpaq 

vergisinin tətbiqində məqsəd torpaqdan səmərəli istifadəni təmin etmək, 

torpaqların keyfiyyətini və münbitliyini artırmaq, onları mühafizə etmək, dövlət 

torpaq kadastrı və yer quruluşu tədbirlərini həyata keçirmək üçün vasitələri 

səfərbər etməkdir.1994-cü ildə «Aqrar islahatının əsas istiqamətləri haq qında» 

Respublika Qanununun layihəsinin müzakirəyə tə qdim olunması iqtisadi 

islahatların həyata keçirilməsində irəliyə doğru bir addım olmuşdur. Burada 

qanunun məqsəd və vəzifələri, aqrar islahatlarının əsas istiqamətləri, islahatın 

əsas prinsipləri, aqrar islahatının obyektləri və subyektləri, dövlət mülkiyyətinin 

respublika, bələdiyyə və xüsusi mülkiyyətə ayrılması və başqa mühüm məsələlər 

öz əksini tapmışdır. Məqsəd bazar iqtisadiyyatına məxsus olan müxtəlif 

mülkiyyət formaları və buna uyğun təsərrüfatlar yaratmaq yolu ilə aqrar bölməni 

böhrandan çıxarmaq, iqti sadiyyatın sabitləşdirmək, əhalinin sosial-iqtisadi 

---

 

57 

 

vəziyyəti ni yaxşılaşdırmaq əsas kimi müəyyən edilmişdir. Vəzifə isə torpaq və 

əmlak üzərində yeni mülkiyyət formalarının, ba zar iqtisadiyyatına uyğun 

istehsal və sosial infrastrukturun yaradılmasını təmin etməkdir. Adı çəkilən 

Qanunun layihəsi iki ilə yaxın müzakirə olunduqdan sonra 1996-cı ilin 

avqustunda «Torpaq islahatı haqqında» Respublika Qanunu qəbul edildi. Lakin 

bu qa nunun qəbulu lazım olduğundan çox gecikdirilmişdir. Bu isə 

respublikanın iqtisadiyyatına mənfi təsir göstərmişdir. Bunun əsas səbəbi isə 

subyektiv amillərlə bağlıdır. Belə ki, yerli idarə orqanları aqrar islahatını qəsdən 

ləngitmişlər ki, kolxoz və sovxozların əmlakını öz xeyirlərinə bölsünlər və buna 

müəyyən qədər nail oldular. Artıq aqrar bölmədə kütləvi özəlləşdirmə həyata 

keçirilən zaman demək olar ki, kənd təsərrüfatı texnikası və ictimai malqaranın 

əsas hissəsi yerli rəhbərlər tərəfindən mənimsənilmişdir. Aqrar islahatlarının 

həyata keçirilməsinin sürətləndi rilməsində 1996-cı ilin fevralında Azərbaycan 

Prezidenti Heydər Əliyevin sədrliyi ilə kənd təsərrüfatı məsələlərinə həsr 

olunmuş müşavirənin mühüm əhəmiyyəti olmuşdur. «Aqrar bölmədə islahatlar 

strateji yolumuzdur» devizi al tında keçirilən bu müşavirədə aqrar islahatının 

nöqsan və səhvləri hərtərəfli təhlil olunmuş və onun istiqamətləri 

müəyyənləşdirilmişdir. Azərbaycan Prezidenti yekun müşa virədə yekun nitqi 

söyləyərək təxirəsalınmaz vəzifələri müəyyən etmişdir. O demişdir: «Eyni 

zamanda bizim bu gün buraya yığışmağımızın məqsədi kənd təsərrüfatında 

islahatların gedişi və onların sürətini artırmaq məsələsinin müzakirəsi ilə 

bağlıdır». Respublika prezidenti aqrar islahatı haqqında qanu nun qəbul 

olunmasının gecikdirilməsini kəskin tənqid etmiş, onun aqrar islahatlarının 

həyata keçirilməsinə mənfi təsir göstərməsi qeyd edilmişdir. Adı çəkilən 

müşavirə qısa müddət ərzində öz müsbət nəticəsini vermişdir. Belə ki, 1996-cı 

ilin iyul ayında «Torpaq islahatı haqqında» Azər baycan Respublikasının 

Qanunu qəbul edildi. Adı çəkilən qanunda qeyd edilir ki, torpaq islahatı 

haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi Azərbaycan 

Respublikasının Konstitusiyasından, «Aqrar islahatlarının əsasları haqqında», 

Azərbaycan Respublikasının qanunun dan, bu qanundan, Azərbaycan 

Respublikasının “Torpaq Məcəlləsindən” və digər normativ aktlardan ibarətdir. 

«Torpaq islahatı haqqında» qanunda torpaqların xüsusi mülkiyyətə və istifadəyə 

verilməsi, torpaq islahatının aparılması şərtləri müəyyənləşdirilmişdir. Qanunun 

mühüm tərkib hissələrindən biri aqrar islahatlarında mərkəzi yer tutan torpaq 

üzərində mülkiyyət formalarının qərarlaşması məsələsidir. Burada hər şeydən 

əvvəl dövlət mülkiyyətində saxlanılacaq torpaq sahələrinin adları sadalanır. 

Buraya dövlət hakimiyyət orqanlarının yerləşdiyi torpaqlar, dövlət obyektlərinin 

---

 

58 

 

dağ-mədən sənayesinin, təsdiq edilmiş faydalı qazıntı yataqlarının, vahid 

nəqliyyat, rabitə və müdafiə obyektlərinin, dövlət sərhəd zonalarının, mühüm 

meliorasiya və su təsərrüfatı obyektlə rinin yerləşdiyi torpaqlar, yay və qış 

otlaqlarının, malqara düşərgələrinin və köç yollarının torpaqları, təbiəti 

mühafizə, təbii-qoruq, sağlamlaşdırma, istirahət, tarix-mədəniyyət təy inatlı 

torpaqlar və başqaları daxildir. Qanunda eyni zamanda bələdiyyə mülkiyyəti 

üçün ay rilan torpaq sahələri də müəyyənləşdirilib. Bu qanuna görə dövlət 

mülkiyyətində qalacaq və xüsusi mülkiyyətə veriləcək torpaq sahələrini 

respublikanın ümumi torpaq fondundan çıxdıqdan sonra yerlə qalan torpaqlar 

bələdiyyə mülkiyyəti nə verilir. Buraya hər şeydən əvvəl ümumi istifadədə olan 

torpaq sahələri daxildir. Ümumi istifadədə olan torpaqlara, bir qayda olaraq, 

şəhərlərin, qəsəbələrin və yaşayış məntə qələrinin küçələrin, meydanların, 

yolların, bağların, meşə parkların, sututarların, stadionların, idman meydançaları 

nın və sair altındakı, habelə əhalinin malqarası üçün örüş sahələri, yaşayış 

məntəqələrarası və təsərrüfatdaxili yolların, tarlaqoruyucu meşə zolaqlarının, 

yerli əhəmiyyətli su təsər rüfatı obyektlərinin, hidromexaniki qurğuların və 

ümumi istifadə olan digər obyektlərin yerləşdiyi torpaqlar və başqa ları daxildir. 

«Torpaq islahatı haqqında» qanun qəbul edildikdən sonra aqrar islahatının 

kompleks şəkildə həyata keçirilmə sini təmin etmək məqsədilə «Kooperasiya 

haqqında», « Meliorasiya və iiriqasiya haqqında», «Müəssisələr haqqında» və 

sair digər qanunlar da qəbul edildi. Bu qanunların icrası nı təmin etmək, 

həmçinin torpaq və əmlakın bölüşdürülərək özəlləşdirilməsi, yeni özəl qurumlar 

yaradılması, onların dövlət qeydiyyatına götürülməsi və s. barədə onlarla qərar, 

əsasnamə, qayda və digər zəruri normativ sənədlər hazırla naraq icra üçün 

islahat komissiyalarına verilmişdir.