Eylül 2016 İstanbul/Türkiye
Yüklə 6,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Derya ÖZCAN *
|
Değerlendirme: Çinggis Han ve evlâdı, Çinggisli sülâlesi, bir yüzyıl sonra Çinggisli mîrâsı- na bir Barlas beği sıfatıyla vârisi olarak sahip çıkan Emir Timür ve evlâdı, yine Çinggisli sülâlesine mesup Şeybânî Han ve evlâdı, Türk medeniyetini fark- lı kültür çevrelerinde yüksek seviyede temsil etmişlerdir. 1206 Pars yılında Onan nehri membaında toplanan kurultay 28 akabinde Çinggis Han’ın sevk ve idâresinde kurulan Türk-Moğol Devleti, Moğollaşmakta olan Türk boylarının büyük bir bölümünün batıya düzenli bir şekilde intikâline yol açmıştır. Islâm muhitinde devam eden Türk medeniyetinin, diğer medeniyetlerden ayrılan en büyük özelliği millîlik vasfını kaybetmemesi olmuştur. 29 Emir Timür tara- fından, Islâmiyeti Türkçe olarak yorumlayan Ahmed Yesevî’nin kabrinin kül- liye
30 hâline dönüştürülmesi ve seferlerinden önce resmî ziyaretlerine konu olması 31
ler kurmuş olan başta Şeybânîler olmak üzere Türk sülâlelerinin yönetici- leri tarafından da bir gelenek olarak devam ettirilmiştir. Ahmed Yesevî’nin tasavvufî fikirleri,Muhammed Bahaü’d-din-i Nakşibend (v. 1389) tarafından Orta Asya’da tesis edilmiş olan Nakşîlik vasıtasıyla Emir Timür tarafından Anadolu’yaulaşmıştır. 32 Ahmed Yesevî’nin millî ölçü birimi olan hece vezni ile yazdığı şiirleri, Kutadgu Bilig’in telif tarihinden yaklaşık bir yüzyıl sonra, 27 Seyhan Alışık, Gülşen, 2006, s.122. 28 Temir, Ahmet. “Moğol (veya Türk-Moğol) Hanlığı”, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, cilt: 8, s. 256. 29 Togan, Ahmed Z. Velidi. Umumî Türk Tarihine Giriş. Istanbul 1946, s. 127-128. 30 Esin, Emel. “Ahmed Yesevî Külliyesi” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Istanbul 1988, cilt: 2, s. 162-163. 31 Aka, Ismail. Mirza Şahruh ve Zamanı (1405-1447). TTK Yayınları, Ankara 1994, s. 30. 32 Ülken, Hilmi Ziya. Türk Tefekkürü Tarihi. Yapı Kredi Yayınları, Istanbul 1982, s. 318-319. Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 291
Orta Asya ile birlikte Türkçenin kuzey-batı Kıpçak (Idil-Kazakistan coğraf- yası) sahasında,özellikle Emir Timür döneminde Türkçenin Farsçaya karşı direnmesini sağlamış; Doğu Türkçesi, millî yazı sistemi olarak kabul edilen Uygur harflerinin kullanıldığı Mi’râc-nâme, Bahtiyar-nâme, Tezkiretü’l-Evliyâ gibi eserlerde 33 ortak edebî dil hükmünde kullanılarak oluşan “Türkçecilik şuuru”, klasik Doğu Türkçesinin (Çağatay Türkçesi edebî dili) bu coğrafyalarda 19. yüzyılın ilk yarısına kadar edebî dil hükmünde kalmasını sağlamıştır. Doğu Türklüğünün, Fars kültür dairesinin tesiri karşısında ayakta kalma- sını sağlayan Nevâyî, Emir Timür’ü Türklerin “siyasî sâhibkırânı” olarak ta- nımlamış, Emir Timür’ün torunu Uluğ Beğ de yazdırdığı tarihinde atasını “sâ-
nitelemiştir. 34 Emir Timür, Ahmed Yesevî’nin Türkçe yazdığı hikmetler çerçe- vesinde manevî şahsiyetine duyduğu saygıyı kabrinin üzerine bir külliye yap- tırmak suretiyle gösterdiği gibi, devlet idâresinde “şeriat” ile “yasa” arasındaki hassas dengeyi korumada Yesevî tarafından oluşturulan Türk tasavvufunu bir ölçü olarak kabul etmiştir. Emir Timür, sûfî mezhep ve tarikatların orduda yayılmasını kesin biçimde yasaklamış, orduya sokulan şeyhleri minarelerden attırmış, şeyhe mürid olan beğ ve askerleri kılıçla idam ettirmiştir. 35 Dinî me-
selelerin dışında dünyevî işlerde ortaya çıkan ve çıkacak olan bütün meseleler için şeriât bir cevap niteliğine hâiz olmakla birlikte, bazen de devlet yönetici- leri için kendilerine olumsuz bir bakış açısı oluşturan unsur olarak görülmüş, ülke idâresinde esnekliği ortadan kaldıran ölü kanunlar izlenimi bırakmıştır. “Yasa” ise konar-göçer hayatın geleneklerini kanunlaştırmış olmakla birlikte, hayatın ortaya attığı yeni meseleler karşısında fert ve hükûmetlerin içtihad- larına tam bir serbestlik vermiş, devlete tâbi olan farklı milletlerin bulundu- ğu hâkimiyet alanlarında yerel kanun ve şeriâtların üzerinde kalarak, bütün karmaşık tebaa işini ulusbeğlerinin (ve beğlerbeği ya da daruga 36 ) yetkisine bırakarak, bunları birbiriyle karıştırmayı câiz görmemişlerdir. 37 Türk mede- niyetinin Islâm çevresine büyük oranda dâhil olmasıyla birlikte, 14 ve 15. 33 Köprülü, M. Fuâd. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara 2009, s. 169-170. 34 Togan, A. Zeki Velidi. Umumî Türk Tarihine Giriş. Istanbul 1946, s. 337. 35 Togan, A. Zeki Velidi. 1946, s. 375. 36 daruga < Mog. Darug-a / Halha darga “başkan, üst derecedeki kimse, komutan, ihitiyar”. 37 Togan, A. Zeki Velidi. 1946, s. 376. 292 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî yüzyıllarda aile hukukunda şeriât bir zaruret olarak görülmüş, Ilhanlı sülâ- lesi, Emir Timür ve Uluğ Beğ döneminde “yasa” ile “şeriât” arasında bir orta yol bulunmuştur 38 . Özellikle Timürlüler ve akabinde Şeybânîler döneminde Ahmed Yesevî’nin temelini attığı Islâmiyeti Türkçe kavrama ve ifade etme felsefesi, günümüzde de Batı Türklüğü ile Doğu ve Kuzey Türklük alanlarını birbirine bağlayan en önemli kültür mîrâsıdır.
AKA, Ismail. Mirza Şahruh ve Zamanı (1405-1447). TTK Yayınları, Ankara 1994. AKA, Ismail. Timur ve Devleti. TTK Yayınları, Ankara 2000. ALAN, Hayrünnisa. Bozkırdan Cennet Bahçesine Timurlular (1360-1506). Ötüken Neşriyat, Istanbul, 2007. BARTHOLD, W. Turkestan Down to the Mongol Invasion. 3. Baskı (T. Minorsky çeviri- si. C. E. Bosworth edisyonu ve düzeltmeleri). London: Luzac & Co. Ltd, 1992. BARTHOLD, W, Türk-Moğol Ulusları Tarihi. (Çev. Hasan Eren) TTK Yay. Ankara 2006. BARTHOLD, V.V. Orta-Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler (çev. Râgıp Hulusi Özdem) [yayına hazırlayanlar Kâzım Yaşar Kopraman – Ismail Aka], TTK Yayınları, Ankara 2013.
BARUTCU ÖZÖNDER, F. Sema, “Türkler Ne Zaman Bir Millet Idi? I. Ortak Bir Köken Mitleri Vardı: Bir Dişi-kurttan Türemişlerdi”, KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırma- lar Dergisi, I/2 Güz Ankara (1999) s. 65-93. BERNARDINI, Michelle. “À Propos de Fazlollah b. Ruzbehan Khonji Esfahani et du Mouselée d’Ahmed Yasavi”, L’Heritage Timuride Iran-Asia Centrale, 1997 Taşkent, s. 281-296.
BIRA, Sh., Historiography among the Mongols. History of Civilizations of Central Asia, Vol: IV, The Age of Achievement: A. D. 750 to the end of the Fifteenth Century. Part Two: Achievements. UNESCO Yayınları, Paris 2000, s. 156-161. CELILOVA, R. P. Fazlallâh ibn R ūzbihân İsfahânį Mihmân-nâme-yi Buhârâ (Zapiski Buxarskogo Gostia), Redaktör. A. K. Arendsa, Pamyatniki Pisımennosti Vostoka XXVII, Moskova 1976, Nauka, 199+336 s. CLEAVES, Francis Woodman, The Secret History of the Mongols. J. H. Furst Com- pany, Baltimore, Maryland, 1982. ERASLAN, Kemal. Ahmed-i Yesevî, Divan-ı Hikmet, Seçmeler. Kültür Bakanlığı Yayın- ları, Ankara 1993. 38 Togan, A. Zeki Velidi. 1946, s. 377. Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 293
ERASLAN, Kemal. “Hâce Ahmed Yesevî ve Emir Timur Hakkında Bir Belge”, Ha- cettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2010 Bahar (12), s.353-438. ERCILASUN, Ahmet B. – AKKOYUNLU, Ziyat. Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t- Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. TDK Yayınları, Ankara 2014. ERCILASUN, Konuralp. “Temür ve Devleti Hakkındaki Araştırmalara Genel Bir Bakış”, 1402 Ankara Savaşı Uluslararası Kongresi(9-12 Ekim 2012) Bildiri Kitabı. TTK Yayınları, Ankara 2014, s. 697-715. ESIN, Emel. “Ahmed Yesevî Külliyesi” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Is- tanbul 1988, cilt: 2, s. 162-163. GÜLENSOY, Tuncer – KÜÇÜKER, Paki. Eski Türk-Moğol Kişi Adları Sözlüğü. Bilge Kültür Sanat Yayınları, Istanbul 2015. HAARMAN, U[lrich]. “Khundji Fadl Allah B. R ūzbihān” EI [The Encyclopadia of Islam New Edition], Vol. IV, Leiden 1978, s. 55-57. KARAMUSTAFA, Ahmet T. Tanrının Kuraltanımaz Kulları, İslâm Dünyasında Derviş Toplulukları (1200-1550)(Çev. Sezer, Ruşen). YKY Yayınları, Istanbul 2011. KARASOY, Yakup. Şiban Han Dîvânı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). TDK Yayın- ları, Ankara 1998. KARASOY, Yakup – TOKER, Mustafa, Türklerde Şecere Geleneği ve Anonim Şibanî- Nâme. Konya, 2005. KIK, Ayşe. Zafer-Nâme-i Emir Temür, Muhammed Ali Bin Dervis Ali-yi Buharî (İnceleme- Metin-Dizin). Istanbul, 2014 (Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Tük Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi). KÖPRÜLÜ, M. Fuâd. “Ahmed Yesevi”, İslâm Ansiklopedisi, MEB Basımevi, Istanbul 1978, s. 214. KÖPRÜLÜ, M. Fuâd, Türk Edebiyatı Tarihi, (2. Basım) Ötüken Yayınları, Istanbul 1980.
KÖPRÜLÜ, M. Fuâd. (Yayına hazırlayan: Dr. Orhan Köprülü)Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Akçağ Yayınları (11. basım), Ankara 2009. KURNAZ, Cemal – TATCI, Mustafa (Ed.). Yesevîlik Bilgisi. M.E.B. Yayınları, Ankara 2000. MANZ, Beatrice Forbes. The Rise and Rule of Tamerlane. Cambridge University Press 1991. OCAK, Ahmet Yaşar. Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler (XIV- XVII. Yüzyıllar). TTK Yayınları, Ankara 1992. OCAK, Ahmet Yaşar. Türk Sufîliğine Bakışlar. Iletişim Yayınları, Istanbul 1996. RACHEWILTZ, Igor D, Index toThe Secret History of the Mongols. Inidana Universi- tesi Yayınları, Indiana 1972. 294 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî RACHEWILTZ, Igor D, The Secret History of the Mongols. A Mongolian Epic Chronicle
SEYHAN ALIŞIK, Gülşen.“Şeybânîler Dönemi Için Kaynak Araştırmaları: Mih- mân-Nâme-i Buhârâ I”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Ankara Üniversitesi, DTCF, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, cilt: 1, sayı 1 (Kasım 2004), s. 118-140. SEYHAN ALIŞIK, Gülşen.“Şeybânîler Dönemi Için Kaynak Araştırmaları: Mih- mân-Nâme-i Buhârâ II”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Ankara Üniversitesi, DTCF, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, cilt 3, sayı 1 (Mart 2006), s. 103-131. SUTUDE, Minûçihr Mihmân-nâma-i Buhârâ (Târih-i Pâdişâh-i Muhammed Şeybânî), Intişârât-i Bungah-i terceme ve neşr-i kitâb, nu: 140: Mecmû’a-i mutûn-i Farsî nu: 10, s. 34+403, Tahran 1341 (1962). (Eserin Lâtin harfli ön kapağındaki künye şöyledir: SOTOODEH, Manoochehr, Fazlull āh ibn Rūzbehān Hunci Mehmân-Nâma-ye Bok- hârâ, Tehran). TEKIN, Hakan K. Hoca Ahmed Yesevi Türbesi. Ankara 2000 (Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
TEMIR, Ahmet, Moğolların Gizli Tarihi, TTK Yayınları, (3. Baskı) Ankara 1995. TEMIR, Ahmet. “Moğol (veya Türk-Moğol) Hanlığı”, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, cilt: 8, s. 256-264. TOGAN, Isenbike, “Çinggis Han ve Moğollar”, Türkler Ansiklopedisi, 8. Cilt. Ankara 2002, s. 235-256. TOGAN, Zeki Velidi, Umumî Türk Tarihine Giriş, Istanbul 1946. TOGAN, Zeki Velidi, Tarihte Usul, Istanbul 1950. TOGAN, A. Zeki Velidi. “Yesevîliğe Dâir Bazı Yeni Malûmat”, Fuad Köprülü Arma- ğanı, DTCF Yayınları, Istanbul 1953 s. 523-529. TOGAN, A. Zeki Velidi, Çengiz Han (1155-1227). [Istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi] 1969-1970 Kış Sömestresi [Ders Notları] [Istanbul] 1969. TOGAN, Ahmed Zeki Velidi. “Tahkik-i Neseb-i Emir Timür” (çev.: Ismail Aka) İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S. 26, 1972, s. 75-84. TOSUN, Nedcdet. Türkistan Dervişlerinden Yadigâr, Orta Asya Türkçesiyle Yazılmış Tasvvufî Eserler. Insan Yayınları, Istanbul 2011. ÜLKEN, Hilmi Ziya,Türk Tefekkürü Tarihi, Yapı Kredi Yayınları, Istanbul 1982. Ahmet Yesevi’de Kadın Algısı Derya ÖZCAN * Ahmet Yesevi sûfi bir şair ve tarikat sahibi bir mürşit olarak bilinmektir. Yesevi gibi geniş coğrafyalarda yaşayıp yaygın bir şöhreti olan başka bir şah- siyet yoktur diyen Eraslan 1 , Yesevi’nin menkıbevi kimliğinin tarihi kimliğinin önüne geçtiğini de belirtmektedir. Yesevi’nin hayatı hakkında tarihi bilgiler menkıbelerle karışmış durumdadır; ancak menakıb-nameler ve hikmetlerden elde edilen bilgiler doğrultusunda hayatı ve Türk dünyasına etkisi hakkında bir düşünce sahibi olmak mümkündür. Ahmet Yesevi, Hz. Ali soyundan Şeyh Ibrahim’in oğludur ve Gevher Şehnaz adlı bir ablası vardır. Yedi yaşında ba- basını kaybedince onun eğitimi ile ilgilenen ablası Gevher Şehnaz olmuştur. Gevher Şehnaz’ın bir sebeple Yesi şehrine yerleşmesi ile Ahmet Yesevi, bura- da Arslan Baba’ya intisap etmiştir ve çok küçük yaşlardan itibaren çeşitli te- cellilere mazhar olarak ve birçok manevi makama yükseldiği kaydedilmiştir. 2
Hayatı, çocukluğu ve irşadı hakkında birçok menkıbe anlatılmaktadır. Yine menkıbelere göre Ibrahim adında bir oğlu ve Gevher Şehnâz ve Gevher Hoş- nâz adlarında iki kızı vardır. Oğlu kendisi hayatta iken öldüğü ve soyunun Gevher Şehnâz adlı kızından sürdüğü belirtilmektedir. 3 Köprülü’de 4 ise bir oğlu ve bir kızının olduğu kızın adının ise Gevher Şehnâz veya Gevher Hoşnâs olduğu ifade edilmektedir. Hoca Ahmet Yesevi’nin dünyanın dört bir yanın- dan gelen ve yine dünyanın dört bir yanına yayılan, bir rivayete göre 99.000 bir rivayete göre 12.000 müridi vardır. Ahmet Yesevi’nin düşüncelerinin temelini oluşturan başlıca unsurlar Isla- miyet, tasavvuf ve Türk milli kültürüdür. 5 AhmetYesevi, Islamiyet’in esasları- * Yrd. Doç. Dr.,Uşak Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü 1 Eraslan Kemal, Divan-ı Hikmet – Seçmeler, Kültür Bakanlığı Yayınları/546, Ankara, 1991, s.6. 2 Köprülü, M. F.;Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Akçağ Yayınları, Ankara, 2012. s.57-60. 3 Eraslan, age. s.17. 4 Köprülü age. s.98. 5 Eraslan K.;Ahmed-i Yesevi, Erdem AKM Dergisi, Hoca Ahmet Yesevi Özel Sayısı, C:7, S:21, TTK Basımevi, Ankara, 1995, s:799-821. 296 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî nı ve tasavvufu yerli halka ve göçebe köylülere anlayacakları dil ile ve alışkın oldukları şekiller ile anlatarak diğer âlim ve mutasavvıflardan farklı bir yol izlemiştir. Kendisi iyi bir medrese eğitimi görmüş, din ilimlerinin yanı sıra ta- savvufu da iyice öğrenerek insanlara aktarmak başlıca amacı olmuştur. Tasav- vuf esaslarını öğretmek, Islamiyet’i Türklere sevdirmek bir mürşit ve ahlakçı sıfatıyla halka tarikatın adap ve erkânını öğretmeye çalışmıştır. 6 Yesevi dahi bir sanatkâr ve derin bir mutasavvıf değilse de 7 çevresindeki halka ve bozkır göçebelerine dinin esaslarını ve tasavvufun inceliklerini öğretme amacıyla yazdıkları daha sonra ‘hikmet tarzı’ adı verilen bir tarz ortaya çıkarmıştır. Bu hikmetler,Yesevi ’ye ait olup olmadıkları tartışılmakla birlikte Divan-ı Hikmet adlı eserde toplanmıştır. Yesevi çevresine daha etkili bir şekilde hitap edebilmek için sade Türk dili ile birçok manzume oluşturmuş ve Âdâb-ı Sülûk’u Türklere anlatmak için yine Türklerin halk edebiyatından alınan eski basit şekiller kullanarak ahlaki ve tasavvufi hikmetler yazmıştır. 8 Yesevi bütün Türk şiirinde yeni bir tasavvufi halk şiiri devri açmakla beraber bu şiirin temeli olan hikmetler zikir meclislerinde okunan basit şiirler gibi düşünülmemekte; kutsal ve ayinsel bir hava taşımaktadırlar. 9 Hikmetli anlatımda kullanılan sözlerin amacı insanla- rın tuttukları yollardaki aksaklıkları ortaya koyarak insanlığı doğru yola gö- türmektir. Hikmetli anlatım taşıyan şiirlerde öğretici bir üslup ve dervişçe bir kanaat görülmektedir. 10 Anadolu’nun Nakşibendilik ve Bektaşilik gibi iki büyük Türk tarikatının esaslarını oluşturan Yesevilik, Türkler arasında ve bir Türk tarafından ku- rulan ilk tarikattır. 11 Türk sûfiliği olarak da adlandırılan Yesevilik, Kitap ve sünneti her şeyden üstün tutan bir anlayış içinde olmuştur. Yesi ve çevresin- de oluşmaya başlayan bu hareket, o bölgede yaşayan Türklerin Islamiyet’in esaslarına alışmaya başladıkları bir dönemde derin panteist özelliklere yer vermeyen dini ve ahlaki bir propaganda özelliği taşımaktadır. Yesevi’nin sade dili ve hikmetleri de bunu destekleyecek niteliktedir. 12 X. yüzyıldan itibaren 6 Eraslan, Divan-ı Hikmet – Seçmeler, Kültür Bakanlığı Yayınları/546, Ankara, 1991, s.21. 7 Eraslan, age. s.31. 8 Köprülü, M. F.;Türk Edebiyatı Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara, 2011, s.219. 9 Köprülü, M. F.;Türk Edebiyatı Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara, 2011, s.220-221. 10 Artun, E; Dini – Tasavvufi HalkEdebiyatı Metin Tahlilleri, Karahan Kitabevi, Adana, 2011,s. 246. 11 Köprülü, M. F.;Türk Tarih-i Dinisi, Akçağ Yayınları, Ankara, 2005, s.148. 12 Köprülü,M. F., age. s.130-132. Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 297
Aşağı Türkistan’da başlayan ve XII. Yüzyıla kadar süren manevi hareketlilik, Islam dini ve tasavvuf anlayışının etkisiyle sosyo-kültürel yapıya yeni değer- ler eklenmesine ve belli kentlerin bir kültür merkezi haline gelmesine sebep olmuştur. Medrese ve tekkelerde verilen eğitim kısa sürede bilginin farklı coğrafyalara taşınmasını sağlamış ve böyle bir ortamda Ahmet Yesevi tasav- vufun temel kaynakları olan Kuran ve hadisten aldığı ‘yeni bilgi’yi kendi top- lumunun sosyo-kültürel çevresinde şekillendirerek Yesevilik anlayışını halka telkin etmeye başlamıştır. 13 Yesevi etkisi Orta Asya’da daha belirgin olmakla birlikte Anadolu sahasında da etkileri görülmektedir. 14 Ahmet Yesevi hikmetlerinde pek çok konuya temas etmiş; hem dünyevi hem uhrevi konuları anlaşılır bir dil ve telmihlerle anlatmak istemiştir. Ah- met Yesevi ile ilgili bilinen menkıbelerde ve Divan-ı Hikmet içinde yer alan hikmetlerde o dönemde kadının toplum içindeki konumu hakkında da fikir sahibi olmak mümkündür. Yesevi’den günümüze Türk toplumunda toplum- sal cinsiyet algısı açısından ortaya çıkan sosyo-kültürel belirlemelerden yarar- lanarak Ahmet Yesevi’den günümüze kadın algısı hakkında bir değerlendirme yapmak çalışmanın amacını oluşturmaktadır. Yesevi, Divan-ı Hikmet’in mukaddimesi olan Fakr-name adlı eserinde iyi- kötü insan, nefis, aydın insan ve alp-eren tiplerin açıklanmasında sözgelimi iyi ve kötü tipleri verirken yalnızca iyi tipi tarif etmekle kalmaz; kötüleri de ta- nımlar ve böylece yaptığı tanımları dinleyen ve okuyan iyiyi kendisi bulur. Bu kadınlar için de geçerlidir. Kötü şeyhlere örnek verilirken şeriat ilmine uygun hareket etmedikleri, namahreme baktıkları, açgözlülükle bir şeyler diledikle- ri; üstelik buna rağmen Allah’ın rahmetinden ümitli oldukları belirtilmiştir. 15
gözü dünyaya kapalı, kafası da aydınlık olmalıdır. Yesevi, nefis terbiyesinde kadın - erkek ayırt etmeden kötülüklerden uzak durarak ve bunu Türk-Islam kültüründeki önemli kahramanları örnek göstererek tanrıya kavuşmanın da bir bakıma yolunu çizer. Zekeriya, Eyüp, Musa, Hz. Yakup gibi Islami tiplerin yanında Bayezid-i Bistami, Arslan Bâb gibi tamamen Türk tipleri de hem ka- dına hem erkeğe örnek gösterir. Bu yüzden Ahmet Yesevi’de ve Yeseviye tari- katında kadın, erkekten ayrılmaması gereken bir kavram gibi tasavvur edilir. 13 Artun, E; Dini–Tasavvufi Halk Edebiyatı, Kitabevi Yayınları, Istanbul, 2010, s.198. 14 Ocak, A. Yaşar; Anadolu SufiliğindeAhmed-i Yesevi ve Yesevilik, Türk Dili – Dil ve Edebiyat Dergisi, Aralık 1993, C: 1993/II, S:504, s. 581-587. 15 Güzel, A.,age. s.132-134. 298 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Çalışmamızda kadınla ilgili olarak belirlemeler yapılırken öncelikle hik- metler ve menkıbeler temel alınmıştır. Hikmetlerde yer alan kadın adının geç- tiği veya kastedildiği kısımlar değerlendirilmiş, bazı telmihlere rastlanmıştır. Menkıbelerde de kadınla ilgili önemli bir mesaj verdiği düşünülen örnekler ele alınmıştır. Buna göre ortaya çıkan bulgular başlıklar halinde verilmiştir.
16
Ehl ü iyal, evden barktan geçti tamam Seher vakti Hakk’a sığınıp ağlar müdam Ondan sonra raks ve sema kıldı dostlar” 17 Bazı hikmetlerde tasavvuf yoluna girenlerin çoluk çocuktan, yani aileden vazgeçmeleri gerektiği belirtilmektedir.
Bu hikmette aşağıdaki rivayette de ayrıntılarıyla ele alınacak olan kadın ile erkeğin aynı mecliste sohbete katılmalarına gönderme yapılmıştır.
16 Eraslan, age. s.53. 17 Eraslan, age. s.177. 18 Eraslan, age. s.181. 19 Eraslan, age. s.253. Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 299
Bu hikmette insanların toplanması anlatılırken özellikle kadından söz edi- liyor oluşu dikkate değerdir. Yüklə 6,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|