I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
70
Birinci Türkoloji qurultayın gəldiyi ümumi nəticə: türklər üçün ümumi ədəbi dil yaratmaq
mümkündür. Əvvəldən türk ləhcələri arasında danışıq dilləri səviyyəsində anlaşma olub, indiki
iqtisadi, siyasi, mədəni əlaqələrin, nəqliyyat və başqa kommunikativ vasitələrin artdığı, məktəb-
təhsil şəbəkəsinin əvvəlki dövrlərlə müqayisədə daha da çevikləşdiyi yaşadığımız bir zamanda
ümumi dil ideyasını gerçəkləşdirmək olar.
Bu nəticədə qoyulan məsələyə öz münasibətini Tofiq Hacıyev belə bildirir:
Bizim fikrimiz: Ümumi ortaq türk ədəbi dili yaratmaq əsla mümkün deyil. Müxtəlif
coğrafiyalarda formalaşmış yerli milli dillər şəklinə düşmüş türkcələri bir yana qoyub, yeni dil
hazırlamaq olmaz. “Olar” demək xam xəyala düşmək deməkdir. Ayrılma təbii gedən prosesdir,
birləşdirmə ona qarşı ideyadır, yəni təbii prosesə qarşı çıxmaq deməkdir. Bunu ancaq dekretlə
həyata keçirmək lazım gələr. Geniş kütlə, hər dilin sahibi olan xalq bu dekretə boyun əyməz, xalq
öz dilindən əl çəkməz. İnkişaf deyilən anlayışın hərfi mənası da bu fikri rədd edir. Vaxtilə ana dil
olub, onda ayrılma getməyə başlayıb. Bu, tarixi inkişafın məntiqidir. Geriyə inkişaf, əgər buna
inkişaf demək olarsa, assimilyasiyadır, bu, zorakılıqdır. Türkmən nümayəndəsi Verdiyev deyir ki,
hər kəs öz dilindəki, öz türkcəsindəki özənəməxsus xüsusiyyətləri aradan qaldırarsa, ümumi ədəbi
dil yaranar. Bu da assimilyasiyanın bir tipidir. Belə demək mümkünsə, bu, könüllü assimilyasiyadır.
Hər halda bu da zorakılıqdır, özünə qarşı zorakılıq tətbiq etməkdir. Yəni: milli coğrafi türkcələr
formalaşandan sonra təzə dil yaratmaq olmaz. Bunun üçün əvvələn, gərək bütün türklər üçün bir
dövlət yaransın və bu dövlət öz ədəbi dilini hazırlasın; bunun üçün də onilliklər gərəkdir. Əlbəttə,
belə ümumi vahid dövlətin yaradılması əsla mümkün deyil. Bütün bunlarla yanaşı, türklər üçün
ümumi ünsiyyət təşkil etmək olar. Heç bir türkcənin varlığına toxunmadan, dünya dövlətlərində
işlənən bir təcrübədən biz də yararlana bilərik. Bütün türklər ümumi bir ünsiyyət vasitəsindən
(ilətişim dilindən) istifadə edər. Bu ümumi ünsiyyət dilini yaratmağa ehtiyac yoxdur. Mövcud türk
dillərindən birini alıb, onu işlətməliyik. Məsələn, vaxtilə SSRİ ərazisində bütün xalqlar rus dilinin
vasitəsilə ünsiyyət saxlayırdılar. Bu gün dünyanın çox dövlətlərində bu mövqedə ingilis dili işlənir.
Belə ümumi ünsiyyət dili vəzifəsini bugünkü müstəqil türk dövlətlərindən hər birinin ədəbi dili
yerinə yetirməyə qabildir. Ancaq o dil seçilməlidir ki, o dilin sahibi olan dövlət hamıdan artıq
iqtisadi gücə, mədəni imkanlara, beynəlxalq siyasi nüfuza malikdir. Bu gün bu imkanların sahibi
Türkiyə türkcəsidir… (s. 95-109).
Beləliklə, heç bir türkcənin hüququna toxunmadan, hər birinin tarixi inkişaf yolunu davam
etdirməsi şərtilə elə, bir məxrəcə gəlmək olar ki, bütün türklər bir dildə danışsınlar.
ƏDƏBİYYAT
1.
Tofiq Hacıyev. Türklər üçün ortaq ünsiyyət dili. Bakı, “Təhsil”, 2013, 248 səh.
Roza Eyvazova
Doctor of philology, professor
Academician Tofiq Haciyev’s attitude the issues imposed
in the First Turkological Congress
Summary
In order to explain the problem of common intercourse language for Turks Tofiq Haciyev
says that, it is impossible to form common Turkish language. No one would create new language
disclaiming its own one. It can’t be formed new language without existing Turkish languages that
changed to local national languages. It is impossible to form new language after formation of
national geographical Turkish languages. In order that first of all it is necessary to establish
common state for all Turks and this state would prepare its own language. Of course, establishing
such unique common state is not feasible. Language is not alphabet to change it every day and it is
not rule of dictation that specialists could offer new norm. Language springs up with the nation and
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
71
develops related with social-political, economic, cultural situation and changes naturally. Separating
of languages is natural process and it occur in all languages, there are not too many languages in
first human societies. Notion of family of language comes from it…
It is possible to come to an agreement that all Turks could speak in common language,
without violating the right of any Turkish language and promoting continuation of their historical
development way.
Key words: Congress, alphabet, literary language, common language, issues, relations.
Solmaz Rüstəmova-Tohidi, t.ü.e.d., prof.
AMEA akad. Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu
I BAKI TÜRKOLOJİ QURULTAYI - SSRİ TÜRK XALQLARININ
MODERNLƏŞMƏSİ SAHƏSİNDƏ SOVET DÖVLƏTİNİN SİYASİ-İCTİMAİ TƏDBİRİ
KİMİ. QURULTAYIN GÖRÜNMƏYƏN TƏRƏFLƏRİ
1926-cı il Ümumittifaq Türkoloji qurultayı türk və Şərq xalqlarının tarixində elmi-nəzəri
və mədəni-təcrübi hadisə kimi müstəsna əhəmiyyətə malik olmaqla yanaşı, bir sıra
xüsusiyyətlərinə görə həm də böyük ictimai-siyasi maraq kəsb edir. Qurultayın keçirilməsini
şərtləndirən mühüm obyektiv tarixi-mədəni səbəblər arasında Sovet hökumətinin bilavasitə dövlət
maraqlarından irəli gələn konkret siyasi məqsədlər var idi. Artıq sovetləşdirilmiş müsəlman-türk
ucqarlarının çoxmilyonlu yeni vətəndaşlarının – o dövr “türk-tatar” adlandırılan müxtəlif xalqların
və etnik qrupların ictimai-siyasi həyata cəlb edilməsində ortaya çıxan ciddi maneələr Sovet
rəhbərliyini təcili tədbirlər görməyə vadar edirdi. Sovet hökumətinin rus dilini bilməyən, əsasən
savadsız, ən başlıcası yeni hakimiyyətə inamsız və ya laqeyd münasibət bəsləyən müsəlman-türk
fəhlə-kəndli əhalisi ilə ünsiyyət tapa bilməməsi, yerli kadrlara olan hədsiz tələbat və d. bu kimi
məsələlər həlli vacib olan problemlərdən idi. Bu xalqların bir hissəsinin qısa zamanda olsa, artıq
milli dövlətçilik təcrübəsinə malik olduğunu, milli mədəni inkişaf yolunda müəyyən işlər
gördüyünü, milli ziyalılar nəsli yetişdirdiyini nəzərə almağa məcbur olan yeni hakimiyyət bütün bu
xalqları iri miqyaslı bir ideya və məqsəd ətrafında birləşdirmək üçün yeni əlifba məsələsini
gündəmə gətirir. Türk xalqları üçün tarixi-aktual bir məsələ olan Əlifba islahatı mövzusu, şəksiz ən
uğurlu proyekt idi. Bu məsələ həm də Sovet hakimiyyətinin 1920-ci illərin əvvəllərində başladığı
geniş siyasi-mədəni quruculuq planlarının və “milliləşdirmə” siyasətinin tərkib hissəsi olmalı idi.
Qurultaya hazırlıqla əlaqədar görülən çoxsaylı tədbirlər, təşkilati işlərə cəlb edilmiş milli
xadimlərin və yerli kommunistlərin nüfuz və bacarığı Sovet hökumətinin bu məsələyə nə qədər
ciddi əhəmiyyət verdiyini göstərir. Lakin bütün bu işlərə nəzarət edən Mərkəzi partiya orqanlarının
iclaslarının “tamamilə məxfi” qrifi ilə işarələnmiş protokollarından aydın olur ki, bu qurultay
qarşısına daha geniş, ən müxtəlif xarakterli məqsəd və vəzifələr qoyulmuş, onun gedişi ən ciddi
surətdə tənzimlənmiş, nəticələri və qəbul edəcəyi qərarlar isə müzakirələrdən asılı olmayaraq
əvvəlcədən müəyyənləşdirilmişdir.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
72
İlham Tahirov fil.ü.e.d.
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, baş elmi işçi
ilham_tahir@rambler.ru
I TÜRKOLOJİ QURULTAY VƏ MÜQAYİSƏLİ TÜRKOLOJİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ
1926-ildə fevral ayının 26-dan mart ayının 6-na qədər Bakıda keçirilmiş I Türkoloji Qurultay
bütövlükdə türk xalqlarının ictimai-siyasi və mənəvi-mədəni həyatında silinməz qoydu. Həmin
qurultayda müzakirəyə çıxarılmış məsələlər təkcə Azərbaycan elmində deyil, ümuiyyətlə, türk
humanitar düşüncə tarixində misilsiz bir hadisə idi. Bu qurultay o zamankı dövrdə türk dünyası,
türk xalqları, onların dilləri, tarixi, etnoqrafiyası və s. məsələlərlə bağlı çağırılmış sadəcə bir elmi
məclis olaraq qalmadı, bununla bərabər türkologiya sahəsində həmin dövrdə əldə edilmiş uğurlara
yekun vuraraq, onun inkişaf etdirilməsi üçün möhtəşəm bir təməl yaratdı.
Qurultayda türk xalqları tarixinin öyrənilməsinin müasir vəziyyəti və yaxın vəzifələri, türk
xalqlarının etnoqrafiyasının öyrənilməsinin hazırkı vəziyyəti və yaxın vəzifələri, türk dillərinin
öyrənilməsinin hazırkı vəziyyəti və yaxın vəzifələri, elmi terminologiya sistemi və türk dillərində
terminologiya, orfoqrafiyanın elmi əsasları və türk dillərində terminologiya, linqvistik və texniki
nöqteyi-nəzərdən əlifbayaratmanın əsasları və türk dillərinin əlifbaları, türk dillərinin ədəbi
dillərinin inkişafı, ana dilinin tədrisi metodikasının ən son nailiyyətləri və türk dillərinin tədrisi
metodları və digər mövzularda ümumilikdə 14 məsələ ətrafında 40-a qədər məruzə və
həmməruzələr dinlənilmiş, müzakirə edilmiş və bir çox qətnamələr qəbul edilmişdir.
I Türkoloji qurultayda müqayisəli türkoloji dilçilik məsələlərinə də diqqət yetirilmişdir. İstər
müqayisəli dilçilik, istərsə də müqayisəli türkoloji dilçilik tarixi-genetik qohumluq kimi anlaşılan
dil qohumluğu dərəcəsini müəyyənləşdirməyə səy göstərir, uludillərin bərpası, dillərin, dil
ailələrinin və onların qruplarının tarixində diaxron proseslərin tədqiqi ilə məşğul olur. Bütün XIX
əsr boyu dilçilikdə hakim mövqe tutmuş müqayisəli-tarixi dilçilik məsələləri I Türkoloji qurultay
kimi mötəbər elmi məclisdə də diqqətdən kənarda qala bilməzdi.
Qurultayda bu yöndə söylənmiş fikirləri iki qrupda birləşdirmək olar:
1. Türk dillərinin özləri arasında qohumluğun ortaya çıxarılması məqsədilə müqayisəsi;
2. Türk dillərinin monqol, tunqus, fin-uqor, yafəs dilləri ilə qohumluğunun
müəyyənləşdirilməsi məqsədilə müqayisəsi.
Türk dillərinin özləri arasında qohumluğun ortaya çıxarılması məqsədilə müqayisəsi ilə bağlı
qurultayda prof. Bəkir Çobanzadə “Türk ləhcələrinin yaxın qohumluğu” (8, s. 129-137) adlı məruzə
etmişdir. Məruzədə alim türk ləhcələrinin Orxon abidələrinəqədərki dövrdə mövcud olduğu və
bunun heç bir şübhə doğurmadığı fikrini irəli sürür: “Bir tərəfdən, belə bir danılmaz fakt ki, tukyuya
aid orxon yazılı abidələrinin şərqi və qərbi, yaxud şimali və ya cənubi olmaqla iki hissəyə
bölünməsi, digər tərəfdən, həmin abidələrdə karluk, uyqur, doqquz oquzlar, qırğız və digərlərinin
adlarının xatırlanması və, nəhayət, Orxon yazılı abidələrinin dilinin özü bu barədə danışır və
yuxarıda dediyimizi sübut edir. Həmin türklərin özlərini “türk” adlandırması da heç bir şübhə
doğurmur. ... Əgər “Qutadqu-Bilik”, “Divan Hikmət”, “Divan lüğət-it-turk” kimi müxtəlif dövrlərə
aid olan əsərlərə baxsaq, onda onların müxtəlif ləhcələrdə yazıldığını, müəlliflərin özlərini “türk”
adlandırdığını görəcəyik” (8, s. 129).
B.Çobanzadə XI əsrə aid “Divan lüğət-it-turk” əsərinə əsaslanmaqla həmin dövrdəki türk
ləhcələri ilə tanış olmaq imkanı olduğunu dilə gətirir. Mahmud Kaşqarinin əsərinin birinci cildinə
“ön söz”ündəki türk ləhcələrinin bölgüsünə əsaslanan B.Cobanzadə M.Kaşqarinin elmi bilik
düşüncəsinin böyük elmi əsaslandırmaya sahib olduğunu qeyd edir. “Mahmud-əl-Kaşqari o
zamankı dövr nöqteyi-nəzərindən böyük elmi əsaslandırma ilə və xüsusi elmi sistemə riayət
etməklə, həmin türk ləhcələrinin qarşılıqlı əlaqə və münasibətlərini aydınlaşdırmışdır. Onun əsərini
öz dövrü üçün dahiyanə və xüsusi diqqətəlayiq əsər olaraq qəbul etmək olar.” (8, s. 130).
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
73
Mahmud Kaşqarinin yüksək hazırlıqlı və böyük erudisiyaya, geniş görüş dairəsinə sahib
olduğunu onun aşağıdakı sözlərindən müəyyənləşdirmək olar: “Türk ləhcələri arasında əsas lüğət
tərkibi eynidir. Burada fərqlər yoxdur. Əgər varsa, bu, yalnız müxtəlif hərflərdə (səslərdə) və
onların dəyişməsindədir” (8, s. 130). Bəkir Çobanzadə Mahmud Kaşqarinin bu ümumiləşdirməsinə
onun hərtərəfli tədqiqat və dərin təhlil qabiliyyətinin nəticəsi kimi yanaşır.
Türkoloji qurultayda etdiyi məruzəsində B.Çobanzadə Mahmud Kaşqarinin əsərində türk
tayfalarının ləhcələri arasında 9 bənddən ibarət səsdəyişmələrinin müqayisəsi əsasında və müəllifin
(Mahmud Kaşqarinin) toxunmadığı digər xarakterik xüsusiyyətlərə əsaslanaraq hazırkı canlı türk-
tatar ləhcələrinin ümumi şəkildə hələ XI əsrə qədər müəyyənləşdiyi nəticəsinə gəlir.
B.Çobanzadənin məruzəsində Mahmud Kaşqaridən başlamış A.N.Samoyloviçə qədər türk
tayfa birliyi ləhcələrinin tədqiqi istiqamətində aparılan tədqiqatlarda mövcud olan aşağıdakı
çatışmazlıqlar göstərilir: “1) Türk ləhcələrinin tədqiqi əksərən tarixi, iqtisadi və ya siyasi məsələlərə
işıq salmaq işinə yardım və kömək məqsədilə aparılmışdır. 2) Müxtəlif türk ləhcələri nə qədər
müqayisə edilsə də, əksər hallarda bu tədqiqatlar son nəticədə həmin ləhcələrin biri çərçivəsində
qapanır və ondan kənara çıxmır. 3) Türk ləhcələrinin təsnifinə dair tərtib olunmuş işlərin,
fikrimizcə, aşağıdakı qüsurları vardır. a) yalnız səs xüsusiyyətləri nəzərə alınır. b) tarixi
məlumatların xüsusiyyətlərinə toxunulmur və onlar nəzərə alınmır. c) çox zaman bir prinsip digəri
ilə qarışdırılır.” (8, s. 135). Məruzədə türkologiya sahəsində, türk dillərinin qohumluğunun
müəyyənləşdirilməsində Bötlinq, V.Radlov, V.Tomsen, A.Vamberi, Budents və Pamstedtin
tədqiqatları, yüksək qiymətləndirilir, onların bu sahədəki xidmətlərinin böyük olduğu vurğulanır.
Bununla belə, B.Çobanzadə Radlovun topladığı materialın kifayət qədər sistemli olmadığını dilə
gətirir, onun lüğətinin yenidən nəşrini alqışlamadığını söyləyir. Həmin materialın yenidən işlənməsi
türk dillərinin müqayisəli-tarixi qrammatikasının və lüğətinin meydana çıxmasına imkan verəcəyini
vurğulayır.
B.Çobanzadə türk dilləri və ləhcələrinin qohumluğu ilə bağlı aparılmış tədqiqat işlərinin
əhəmiyyətini heç də azaltmadan belə bir mülahizəni də vurğulayır ki, bu tədqiqatlar türk dillərinin
qarşılıqı əlaqələinə kifayət qədər işıq salmaq imkanında və bu dillərin müqayisəli qrammatikası
kimi çıxış etmək iqtidarında deyildir: “Madam ki, məsələ qarşımızda bu şəkildə görünür, onda
fantastik düşüncələri bir tərəfə qoyub, hər bir türk dilinin ayrılıqda öyrənilməsi və ya hər hansı bir
dil qrupuna aid müqayisəli əsərlərin hazırlanması ilə məşğul olmaq, şübhəsiz, məqsədəuyğun
olardı” (8, s. 137).
I Türkoloji qurultayda müqayisəli dilçilik yonündə söylənmiş fikirlərin ikinci qrupunu türk
dillərinin monqol, tunqus, fin-uqor, yafəs dilləri ilə qohumluğunun müəyyənləşdirilməsi məqsədilə
müqayisəsi təşkil edir. Sözügedən məsələ ilə bağlı Berlindən prof. Nikolay Nikolayeviç Poppenin
“Altay dillərinin qarşılıqlı qohumluğu haqqında məsələnin tarixi və müasir vəziyyəti” (8, s. 139-
159), Leninqraddan Anatoliy Nesteroviç Qenkonun “Türk dillərinin yafəs dilləri ilə əlaqələri
haqqında” (8, s. 159-166) adlı məruzələri dinlənilmişdir.
A.N.Qenkonun məruzəsində göstərilir ki, türk dillərinin yafəs dilləri (Qafqaz dağlılarının
dilləri, gürcü və ona qohum olan dillər) ilə qohumluğu genetik deyildir, substrat və alınmalar kimi
xarakterizə edilə bilər.
I Türkoloji qurultayda etdiyi məruzədə N.N.Poppenin Altay dillərinin qohumluğu haqqında
irəli sürduyu mülahizələr müqayisəli türkoloji dilçiliyin inkişafı baxımından əhəmiyyət kəsb edir.
a) Altay dillərinin müqayisəli tədqiqi tarixində iki əsas dövrü fərqləndirmək olar. Birinci dövr
– Ural-Altay dövrüdür ki, bu dövr ərzində Altay dilləri ayrıca qrupa ayrılmamışdı və tədqiqatçılar
tərəfindən bir ümumi dil ailəsinin üzvü kimi yanaşılırdı. İkinci dövr onunla səciyyələnir ki, Altay
dilləri bu dövrün lap əvvəlindən digər Ural-Altay dillərinin bütünündən ayrıca bir qrupa ayrılaraq
Altay dilləri qrupunu əmələ gətirmişdir. N.Poppenin fikrincə, əgər, ümumiyyətlə, Ural-Altay
dillərinin qarşılıqlı qohumluğundan danışmaq olarsa, məhz dövrdən təyin etmək mümkün olmuşdur
ki, türk və monqol, eləcə də, tunquz dillərinin daha sıx qohumluq əlaqələrindən danışmaq olar.
Buna görə də tədqiqatçılar bütün səylərini bu dillərin Ural, yəni samodi və fin-uqor dilləri ilə
əlaqəsindən asılı olmayaraq, məhz onların, yəni türk və monqol və tunqus dillərinin bir-birinə
münasibətlərini öyrənməyə istiqmətləndirmişdilər. Buna görə də, qeyd etmək olmaz ki, müqayisəli
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
74
Altay dilçiliyinin başlanğıcı məhz bu ikinci dövrə aiddir. Lakin bu dövrün müqayisəli Altay dilçiliyi
üçün tamamilə faydasız olduğunu demək də düzgün olmazdı, çünki bu dövr hazırlıq dövrü idi və
həmin dövrdə o dövrün tədqiqatçılarının yol verdiyi səhvlər və yanılmalar yeni dövrün
tədqiqatçıları üçün ibrət dərsi oldu.
b) N.Poppe Ural-Altay dilçiliyinin, daha sonra ondan nəşət edən müqayisəli Altay dilçilyinin
başlanğıcını XVIII yüzilliyə aid edir. Ural-Altay dilçiliyi öz başlanğıcını İ.Stralenberq Das Nord-
und Ostliclie Theil von Europa und Asia, insoweit solches das gantzo Russische Reich mit Sibirien
und grossen Tatarei in sich bеgreiffet etc. von Philipp Johann von-Strahlenberg. Stockholm, 1730
adlı əsərindən götürür. Bu əsər, hər şeydən öncə, Ural-Altay dillərinin qohumluğunu
əsaslandırmağa ilk cəhd kimi dəyərlidir. Bundan əlavə, İ.Stralenberq Ural-Altay dilləri ailəsini 1)
uyqurlar (burada fin-uqor xalqları, barabin və hunlar nəzərdə tutulur), 2) türk-tatarlar, 3) samodi, 4)
monqol və manjur, 5) tunqus, 6) Qara dəniz və Xəzər dənizi arasında məşkunlaşan tayfaların dilləri
kimi qruplara ayırmışdı. Bütün əyər-əskik cəhətlərinə baxmayaraq, bu təsnifat Ural-Altay dillərinin
ilk bölgüsü kimi önəm daşıyır. İ.Stalenberqin xidməti isə ondadır ki, o, Ural-Altay dillərinin
qohumluğu məsələsini irəli sürmüşdür. Bu məsələ sonradan inkişaf etdirilərək təxminən yüz il sonra
Danimarkalı R.Rask tərəfindən “Skif dilləri”, M.Müllerin “Turan dilləri” nəzəriyyəsinin meydana
çıxması ilə nəticələndi.
c) Türk, monqol, tunqus, fin-uqor və samodi dillərinin qohumluğuna əsaslanan Ural-Altay
dilləri nəzəriyyəsini fin dilçisi M.A.Kastren elmi əsaslar üzərinə qoydu. Ural-Altay dillərinin
qohumluğu məsələsi ilə məşğul olan Kastren digər tədqiqatçılardan fərqli olaraq həmin dillərlə
başqalarının əsərləri vasitəsilə deyil, bilavasitə tanış olmuşdu, bilavasitə material toplamışdı. Bütün
ömrünü Ural-Altay dillərinin tədqiqinə həsr etmiş M.A.Kastren həmin dillərin bugünkü gündə də
əhəmiyyətini saxlayan ilk elmi təsvirini verdi. “Altay” adlandırdığı dilləri beş qrupda – fin, samodi,
türk, monqol və tunqus – birləşdirməklə, M.Kastren onların qarşılıqlı əlaqələri haqqında o mənada
fikir söyləyir ki, hind-Avropa dilləri ailəsinin ayrı-ayrı budaqları arasındakı oxşar yaxınlığı bu dillər
arasında aşkar etmək olmasa da, amma müəyyən uyğunluqlar, xüsusilə fin, samodi və türk dilləri
arasında hər halda müşahidə edilir. “Dilçilərin sözügedən dilləri eyni ailəyə daxil etməsi üçün bu
uyğunluqların nə dərəcədə əhəmiyyətli olub-olmaması sualının cavabını gələcək özü verər. Bu
sözlərlə Kastren Ural-Altay dillərinin qarşılıqlı əlaqələrinə öz baxışını kifayər qədər aydın şəkildə
ifadə etmişdir.
N.N.Poppe bu kimi arqumentləri ortaya qoymaqla, Ural-Altay dillərinin qohumluğu
məsələsinin ortaya çıxmasının çox tez olduğunu nəzərə çatdırırdı. N.N.Poppe Ural-Altay
nəzəriyyəsinin müvəffəqiyyət qazanması üçün bir sıra şərtlərə əməl etməyi tövsiyə edir. Onun
fikrincə, Ural-Altay nəzəriyyəsinin qəbul edilməsi üçün yeni üsullar seçilməli, metodlar işlənib
hazırlanmalıdır. Tədqiqatçı hər şeydən əvvəl, öz tədqiqatlarının dairəsini məhdudlaşdırmalı, onları
əvvəlcə məhdud sayda dillərə şamil etməlidir.
d) Ural-Altay dillərinə yapon dilini daxil etmək təşəbbüsləri olmuşdur. N.Poppe bu
təşəbbüsün uğurlu olmadığı qənaətinə gəlir. Amma qeyd etmək lazımdır ki, yapon dilinin Ural-
Altay dilləri ailəsinə aid edilməsi fikri müasir müqayisəli Altayşünaslıqda özünə daha çox tərəfdar
tapmaqdadır.
I Türkoloji qurultaydan sonra müqayisəli Altay dilçiliyi uzun sürən fasilədən sonra tədqiqat
dairəsini genişləndirərək sözügedən məsələnin araşdırılması ilə məşğul olmaqdadır. Bu istiqamətdə
Avropa, xüsusilə rus, eləcə də Azərbaycan dilçilərinin tədqiqatları diqqəti cəlb edir (Bax: 1; 2; 3; 4;
5; 6; 7; 9; 10).
I Türkoloji qurultayda türk dillərinin özlərinin, eləcə də türk dilləri ilə monqol, tunqus, fin-
uqor, yafəs dilləri ilə qohumluğu məsələsinə toxunan məruzələr üzrə qəbul olunmuş qətnamə də
müasir müqayisəli türkoloji araşdırmalar baxımından vacib hesab oluna bilər. Həmin qətnamədə
ayrı-ayrı türk dillərinin, dialekt və şivələrinin dərindən, hərtərəfli öyrənmək, toplanmış dil
materiallarını çap etmək, ayrı-ayrı elmi qrammatikaların və lüğətlərin tərtib olunmasını təşkil
etmək, müqayisəli-tarixi qrammatika kitablarının yazılması, müqayisəli etimoloji lüğətlərin
hazırlanmasına, türk dillərinin və dialektlərinin təsnifi ilə əlaqəli işlərin görülməsinə diqqəti
artırmağın lazım olduğu, türk dillərinin altay, fin-uqor dilləri və yafəs nəzəriyyəsi ilə əlaqəsi barədə
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
75
araşdırmaların davam etdirilməsi, beynəlxalq miqyasda kollektiv əsər əsasında türkoloji işin
konkret plan üzrə və nəşr fəaliyyətinin təmin edilməsilə təşkil edilməsi nəzərdə tutulurdu.
Dostları ilə paylaş: |