Qərib Məmmədov
Yüklə 5,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 53. Qısa tarixi icmal
Torpaqşünaslığın inkişafına uyğun olaraq, həm “torpaq” anlayışı, həm də torpaqların təsnifatıının prinsipləri və metodları uzun illər təkamül etmiş və dəyişmişdir. İlk torpaq təsnifatları torpağın üst horizontlarının litoloji xüsusiyyətlərindən irəli gələrək qurulurdu. Onlar aqrogeoloji təsnifatlar adlanır. Bu təsnifatlarda torpaqların bərk fazasının xassələri nəzərə alınırdı. V.V.Dokuçayev və N.M.Sibirtsev torpağa, ətraf mühitlə sıx qarşılıqlı əlaqədə inkişaf edən xüsusi təbii üzvi- mineral cisim kimi baxılmasının əsasını qoydular. Onlar torpaqların genetik tipi haqqında təlim yaratdılar. Onların təsnifat yanaşması elmə genetik yanaşma adı altında daxil olmuşdur. Sonrakı onilliklərdə torpaqların genetik təsnifatı bir sıra görkəmli torpaqşünas alimlər tərəfindən inkişaf etdirilmiş və təkmilləşdirilmişdir. Bununla belə müxtəlif təsnifat sxemlərində torpaqda təzahür edən proseslərin 134 bu və ya digər cəhətləri daha çox qabardırılırdı. Bu da torpaqların təsnifatının qurulmasına bir neçə yanaşmanı şərtləndirirdi. Bununla əlaqədar torpaqların təsnifatının aşağıdakı qruplaşmalarını nəzərdən keçirmək olar: ekoloji (və ya coğrafi)–genetik, faktorlu–genetik, morfoloji, evolyusion–genetik və tarixi-genetik torpaq təsnifatları. Torpaqların ekoloji-genetik təsnifatları V.V.Dokuçayevin torpaqların genetik tipi haqqında təliminə əsaslanır. Bu təsnifat sxemlərinin inkişafında N.M.Sibirtsev və Y.N.Afanasyevin də xidmətləri olmuşdur. Torpaqların ekoloji-genetik təsnifat sxemlərində torpaqların genetik tipləri arasındakı əlaqə təkcə onların xassələrinə görə deyil, həmçinin ərazi daxilində yerləşmə və coğrafi yayılma xüsusiyyətləri ilə də müəyyən edilirdi. Torpaqların ilk ekoloji-genetik təsnifatı V.V.Dokuçayev tərəfindən 1879-cu ildə irəli sürülmüşdür. 1886-cı ildə bu təsnifat əlavələrlə yenidən nəşr olunmuşdur. Bu təsnifatda V.V.Dokuçayev torpaqları ərazi daxilində yerləşməsinə görə üç qrupa bölürdü: normal, keçid və anormal. Normal torpaqlar “mənşəyinə görə” siniflərə bölünürdü: quru-bitki, quru-bataqlı və tipik bataqlı. Quru-bitki torpaqları torpaqəmələgətirən amillərin qarşılıqlı təsirindən torpaqların əsas zonal sırasını yaradır. Bu təsnifatda ilk dəfə olaraq siniflər daxilində torpaqların genetik tipi ayrılmışdır. Bu təsnifata 1895-ci ildə N.M.Sibirtsev tərəfindən əlavələr edilmiş və təkmilləşdirilmişdir. Onun təsnifatında torpaqlar üç şöbəyə bölünürdü: A – tam torpaqlar ( və ya zonal torpaqlar), B – interzonal torpaqlar ( və ya yarımzonal torpaqlar) və C – tam olmayan torpaqlar ( dağ süxurlarına keçid). Ekoloji-genetik təsnifatlar real təbii qanunauyğunluqları - torpaqların xassələrini, torpaqəmələgəlmə rejimlərini və onların ərtaf mühitlə əlaqələrini əks etdirirlər. Ona görə də onlar kənd təsərrüfatının tələblərinə daha dolğun cavab verir və torpaq ehtiyatlarının keyfiyyətcə qiymətləndirilməsində geniş istifadə edilir. Bu qrupa K.D.Qlinka, həmçinin Q.N.Vısotskiy və S.A.Zaxarovun ilkin təsnifatları aid edilirdi. K.D.Qlinka bütün torpaqları iki şöbəyə – torpaqəmələgəlmənin xarici amillərinin təsiri altında (ekzodinamomorf) inkişaf edən və torpaqəmələgətirən süxurların tərkibinin (endodinamomorf) təsiri altında inkişaf edən torpaqlara bölürdü. Birinci şöbə daxilində də öz növbəsində nəmliyə görə 6 sinif fərqləndirilirdi. Q.N.Vısotskiy (1906) torpaqları zonal, interzonal və inkişaf etməmiş torpaqlar sinfinə, sinifləri isə iqlim şəraitinə, relyef və torpaqəmələgətirən süxurlara görə şöbələrə bölmüşdür. Ekoloji-genetik təsnifat real təbii qanunauyğunluqları - torpaqların xassələrini, torpaqəmələgəlmə rejimlərinin və onların ətraf təbii mühitlə əlaqəsini əks etdirir. Ona görə də onlar kənd təsərrüfatı praktikasında bir çox suallara cavab verir və torpaq ehtiyatlarının keyfiyyət uçotunda geniş istifadə edilir. Morfogenetik təsnifatlar torpaqların əsas xassələrinə əsaslanır. Lakin o həmçinin torpaqəmələgəlmə şəraitinin analizini də nəzərdə tutur. P.S.Kossoviç (1903, 1910) torpaqların öz dövrü üçün daha geniş genetik təsnifatını vermişdir. O, bütün torpaqları iki sinfə bölmüşdür: genetik baxımdan sərbəst (elüvial) və genetik baxımdan asılı (ilüvial). Birinci sinif daxilində torpaq tipləri torpaqəmələgəlmənin tipinə görə qruplaşdırılır: səhra; səhra-bozqır (və ya yarımsəhra); bozqır və ya qaratorpaq; podzollu; tundra; lateritli. İkinci sinif daxilində bu torpaq qrupları ayrılır: quru bozqırların qrunt suyu ilə nəmlənən torpaqları; qaratorpaq zonanın qrunt suyu ilə nəmlənən torpaqları; podzollu zonanın bataqlı torpaqları; rütubətli tropik və subtropik zonanın bataqlıq torpaqları. Təsnifatın mineral kütlənin çevrilməsi, üzvi maddələrin parçalanması və toplanması proseslərinə əsaslanır. K.D.Qlinka da (1924) həmçinin təsnifatın əsasında torpaqəmələgəlmə tipinə əsaslanması fikrini söyləmişdir. O, torpaqəmələgəlmənin 5 tipini ayırmışdır: lateritli, podzollu, bozqır, şorakətli, bataqlıq. K.K.Hedroysun (1927) təsnifatı udulmuş kationların tərkibi ilə şərtləşdirilmiş fiziki-kimyəvi hadisələrin xarakterinə əsaslanır. O, torpaqəmələgəlmənin 4 prosesini ayrır: qara torpaq ( udma kompleksi Ca 2+ , Mg 2+ kationları ilə doyubdur), şorakətli (udma kompleksinə Ca 2+ və Mg 2+ kationları ilə birgə Na + kationu da daxildir), podzollu və lateritli (udma kompleksinə Ca 2+ və Mg 2+ kationları ilə birgə H + kationu da daxildir). Evolyusion – genetik təsnifat torpaqəmələgəlmə prosesinin inkişafını zaman daxilində, başlanğıcda qələvi torpaqəmələgəlmə mərhələsindən turş torpaqəmələgəlmə mərhələsinə kimi inkişafını (Kossoviç, 1903, 1906; Polınov,1933) və ya torpaqəmələgəlmənin hidromorf mərhələsindən avtomorf mərhələsinə kimi inkişafını (Polınov, 1933; Kovda, 1933) nəzərdən keçirir. Tarixi – genetik təsnifat. Belə bir təsnifatın qurulması ideyası ilk dəfə V.R.Vilyams (1914, 1936) tərəfindən irəli sürülmüşdür. O, hesab edir ki, torpaq tipləri bir fasiləsiz inkişaf zəncirində bir-birinə bağlıdırlar. Ona görə də onlara təbiətin bioloji elementlərinin qurunun mineral horizontlarına təsirinin vahid tarixi prosesinin mərhələləri kimi baxılmalıdır. Bu baxışlar V.İ.Vernadskinin biogeokimyəvi baxışlarına uyğun gəlirdi. Uzaq xaricdə torpaqların təsnifatı ilə bağlı torpaqşünaslıq elmində iki əsas istiqamət mövcuddur: Qərbi Avropa və Amerika təsnifatları. Qərbi Avropa təsnifatları öz tarixi köklərinə görə aqrogeoloji təsnifatlara gedib çıxır. Aqrogeoloji təsnifatlar torpaqəmələgətirən süxurların xassələrinə istinadən aşağıdakı istiqamətlərə bölünürdü: 1) geoloji-petroqrafik (Fallu, 1857; Meyer, 1857; Benninqson – Forder, 1863) - əsasında torpaqəmələgətirən 135 süxurların mineraloji tərkibi dururdu; 2) kimyəvi – torpaqların kimyəvi tərkibinə görə bölünməsi (Knop, 1871); 3) fiziki – qranulometrik tərkibinə görə (Teyer və Şyubler, 1876); və qarışıq (Zenft, 1877). V.V.Dokuçayevin elmi ideyaları Qərbi Avropa alimlərinin torpaq təsnifatları sahəsində sonrakı işlərinə güclü təsir göstərmişdir. Təsnifatla bağlı müasir işlərdə Qərbi Avropa alimləri torpaq-mineraloji yanaşma ilə Dokuçayevin genetik torpaqşünaslığını birləşdirməyə çalışmışlar (Ramann, 1918; Ziqmond, 1933;1938; Ştremme, 1950; Kubiyen, 1953; Ober, 1956; Dyuşafur, 1962). Keçən əsrin əvvələrində Amerika torpaqşünaslığında torpaqların təsnifatına emprik yanaşma üstünlük təşkil edirdi. Bu yanaşmanın mahiyyəti ondan ibarət idi ki, tədqiqatçılar torpaqların təsnifatını qurarkən yerli əhalinin təcrübəsinə və kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığına istinad edirdilər. Torpağın sistematikasına torpağın qranulometrik tərkibi və başqa xassələri əsasında müəyyən edilmiş “torpaq seriyası” anlayışı daxil edilmişdi. Amerika torpaqşünasları üçün ənənəvi olan bu yanaşma ilə yanaşı, torpaqların ümümi genetik təsnifatı da işlənilirdi (Gilqard, 1893; Yitney, 1895; Koffey, 1912). Amerika torpaqşünaslığının inkişafında Marbutun (1935) əhəmiyətli rolu var. O, Amerika torpaqlarını tədqiq edərkən rus genetik torpaqşünaslığının əsaslarından istifadə etmişdir. Onun müəyyən etdiyi “böyük torpaq qrupları” taksonomik kateqoriyası öz mahiyyətinə görə V.V.Dokuçayevin torpaq tipi anlayışına olduqca yaxındır. Sonrakı dövrlərdə hazırlanmış təsnifatlar (Kelloq, 1936, 1939; Balduin, Kelloq, Torp, 1938; Torp və Smit, 1949) Marbutun yanaşmasına istinad etsə də burada coğrafi-genetik prinsip daha çox üstünlük təşkil edirdi. Torpaq təsnifatının Amerika sistemində yuxarı və aşağı taksonomik vahidlərin mahiyyətinin təyin edilməsində tarixi baxımdan iki yanaşma təşəkkül tapmışdır: yuxarı taksonomik vahidlər (böyük torpaq qrupları) üçün ayrılmanın genetik prinsipi, aşağı taksonomik vahidlər ( torpaq seriyaları) üçün ayrılmanın aqroempirik prinsipi. Ona görə də Amerika təsnifatında torpaq seriyalarını müqayisə etmək və onları daha iri kateqoriyalarda (torpaq ailəsi, böyük qruplar və s.) birləşdirmək çətindir. Amerikanın yeni təsnifat sistemi Dövlət Torpaq Xidmətində hazırlanmışdır. Onun quruluşunun əsas prinsipləri genetik elan edilsə də, o birinci iki yuxarı səviyyə hüdudlarında (torpaq sıraları və yarımsıraları) səciyyəvi “diaqnostik horizont” prinsipindən çıxış edərək morfoloji əlamətlər əsasında qurulmuşdur. Yalnız növbəti iki taksonomik vahidlərdə - torpaq qruplarında və yarımqruplarında – genetik prinsipdən daha geniş istifadə edilmişdir. Son illər beynəlxalq təşkilatlar FAO və YUNESKO tərəfindən dünya torpaq xəritəsi üçün yeni ümumi torpaq təsnifatı hazırlanmışdır ki, o öz mahiyyətinə görə genetik hesab oluna bilər. § 54. Torpaqların müasir təsnifatının qurulması prinsipləri Torpaqların müasir təsnifatının qurulmasında iki cür yanaşma var. Birinci yanaşmaya görə təsnifat qurularkən torpaqəmələgəlmənin ətraf mühitin xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olan və torpağın münbitliyini müəyyən edən müasir prosesləri və rejimlər irəli sürülür. Bunların ümumi fonunda torpaq profili və onun relikt əlamətləri öyrənilir. Bu yanaşmanın tərəfdarları İ.P.Gerasimov, V.R.Volobuyev, E.N.İvanova, N.N.Rozov olmuşdur. İkinci yanaşmaya görə təsnifatın qurulması torpaq profilinin analizi, onun geokimyəvi və tarixi xüsusiyyətləri əsasında aparılır və bunların ümumi fonunda torpaqların müəyyən edilmiş geokimyəvi və tarixi qrupları daxilində torpaqəmələgəlmənin müasir prosesləri və rejimləri nəzərdən keçirilirdi (M.A.Qlazovskaya, V.A.Kovda, S.V.Zonn). Torpaqların müasir təsnifatı hazırlanarkən aşağıdakı əsas prinsiplər nəzərə alınırdı: 1. Torpaqların təsnifatı torpaqların əsas xassə və rejimlərinə istinad etməli və onları yaradan prosesləri və torpaqəmələgəlmə şəraitini nəzərə almalıdır, yəni geniş mənada genetik olmalı, ekoloji, morfoloji və evolyusion yanaşmaları özündə birləşdirməlidir. 2. Torpaqların təsnifatı taksonomik vahidlərin elmi sistemindən irəli gələrək tərtib edilməlidir. 3. Təsnifatda insanın təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində əldə edilmiş əlamətlər və xassələr də nəzərə alınmalıdır. 4. Təsnifat torpağın təsərrüfat xüsusiyyətlərini açmalı və onların kənd və meşə təsərrüfatında səmərəli istifadəsinə yardım etməlidir. Torpaqların müasir təsnifatında əvvəlki dövrlərin təsnifatı ilə müqayisədə torpaq profilinin morfoloji və mikromorfoloji quruluşu, torpaqların tərkib və xassələri, üzvi maddələrin keyfiyyət tərkibi, maddələrin bioloji dövranının xüsusiyyətləri, torpaqdaxili aşınma və torpağın energetikası ilə bağlı məsələlər, torpaqəmələgəlmənin əsas prosesləri və rejimləri, həmçinin ekoloji şərait hərtərəfli nəzərə alınır. Bütün bunlar torpaqların əsas genetik xüsusiyyətlərini dərindən dərk etməyə, onların aqronomik səciyyəsini verməyə və onların münbitliyini müqayisəli şəkildə qiymətləndirməyə (bonitirovka) imkan verir. Bu prinsiplər əsasında V.V.Dokuçayev adına Torpaqşünaslıq Institutunda keçən əsrin 70-80-ci illərində keçmiş SSRİ torpaqlarının təsnifat sxemi işlənmiş və “SSRİ torpaqlarının təsnifatı və diaqnostikası” 136 monoqrafiyasında ümumiləşdirilmişdir. Burada 80-dən artıq torpaq tipinin, o cümlədən Azərbaycan ərazisində geniş yayılmış torpaqların dəqiq təsnifatı və diaqnostikası verilmişdir. Bu təsnifatda əsas torpaq tipləri (arktika, tundra və allüvial torpaqlardan başqa) zonal-ekoloji qruplarına və nəmlənmə sırasına görə qruplaşdırılmışdır. Hər zonal-ekoloji qrup müəyyən bitki qrupu (tayqa-meşə, meşə-bozqır, bozqır, səhra və s.), səthdən 20 sm dərinlikdə torpaq temperaturlarının cəmi, həmin dərinlikdə torpağın donmasının aylarla müddəti və rütubətlənmə əmsalı ilə səciyyələnir. Zonal-ekoloji qrup daxilində torpaqlar bio-fiziki-kimyəvi xassələrinə (humusun tərkibi, torpaq reaksiyası, karbonatlılıq, şorakətlilik, şorlaşma və s.), həmçinin nəmlik şəraitinə (avtomorf, yarımhidromorf, hidromorf) görə də qruplara bölünürlər. Taksonomik vahidlərin müasir sistemi 1958-ci ildə SSRİ EA yanında fəaliyyət göstərən torpaqların nomenklaturası, sistematikası və təsnifatı üzrə İdarələrarası komissiya tərəfindən hazırlanmışdır. Torpaqların müasir təsnifatında əsas taksonomik vahid genetik torpaq vahididir. Bu anlayış elmə ilk dəfə V.V.Dokuçayev tərəfindən gətirilmişdir. L.İ.Prasolova görə, torpaq tipləri üçün “... maddələrin mənşə, miqrasiya və akkumulyasiyasının ümumiliyi” səciyyəvidir. Bu anlayışa uyğun olaraq, eyni genetik tipə bir tipli – bir-birinə bağlı bioloji, iqlim və hidroloji şəraitlərdə müəyyən qrup torpaqəmələgətirən süxurlar üzərində inkişaf edən torpaqlar aid edilir. İdarələrarası Komissiyanın sənədində deyildiyi kimi, hər torpaq tipi, “bir tipli bir-birinə bağlı bioloji, iqlim və hidroloji şəraitlərdə inkişaf edir və əsas torpaqəmələgəlmə prosesinin aşkar özünü göstərməsi və başqa torpaqəmələgəlmə prosesləri ilə mümkün əlaqəsi ilə səciyyələnir”. Bu təsnifat sisteminə istinad edərək M.E.Salayev tərəfindən keçən əsrin 80-ci illərində Azərbaycan torpaqlarının dəqiqləşdirilmiş genetik təsnifatı işlənmişdir. Torpaq tipinin səciyyəvi cəhətləri aşağıdakılardır: 1) üzvi maddələrin daxil olmasının və onların çevrilmə və parçalanmasının birtipliliyi; 2) mineral kütlənin parçalanma prosesinin və mineral və üzvi-mineral yeni törəmələrin sintezinin birtipli kompleksi; 3) maddələrin miqrasiya və akkumulyasiyasının, həmçinin torpaq rejimlərinin birtipli xarakteri; 4) torpaq profilinin birtipli quruluşu; 5) torpaq münbitliyinin saxlanmasına və artırılmasına yönəlmiş tədbirlərin birtipli istiqaməti. Torpaq tipindən aşağıda ondan sonra gələn taksonomik vahidlər nəzərdə tutulur: yarımtip, cins, növ, növmüxtəlifliyi və torpaq dərəcəsi. Torpaq təsnifatının (torpaq tipindən aşağıda) bu aşağı səviyyəyə düşən qolu çox vaxt torpağın sistematikası adlandırılır. Yarımtiplər torpaq tipinin daxilində ayrılır. Bu, əsas və başqa torpaqəmələgəlmə proseslərinin özünü göstərməsinə görə keyfiyyətcə fərqlənən torpaq qrupu olub, tiplər arasında keçid kimi çıxış edir. Torpaq yarımtipləri ayrılarkən təbii şəraitin yarımzona və fatsial dəyişiklikləri ilə bağlı proseslər də nəzərə alınır. Fatsial yarımtiplərin ayrılması torpağın 20 sm dərinliyində fəal temperaturların cəmi və həmin dərinlikdə torpaqda mənfi temperaturların davam etmə müddəti (aylarla) nəzərə alınmaqla həyata keçirilir. Fatsial yarımtipləri nomenklaturada qeydə almaqdan ötrü temperatur rejimi ilə bağlı terminlərdən istifadə edilir: isti, mülayim, soyuq, dərindən donan və s. Cinslər torpaq yarımtipləri daxilində ayrılır. Onların genetik xüsusiyyətləri kompleks yerli xüsusiyyətlərlə müəyyən edilir: torpaqəmələgətirən süxurların tərkibi, qrunt sularının kimyəvi tərkibi, keçmiş torpaqəmələgəlmə fazasında torpağın əldə etdiyi relikt əlamətlər və s. Növlər torpaq cinsinin tərkibində ayrılır və onlar torpaqəmələgəlmə proseslərinin inkişaf dərəcəsinə (podzollaşma dərəcəsi, humuslaşmanın dərinliyi və dərəcəsi, şorlaşmanın dərəcəsi və s.) və onların qarşılıqlı bağlılığına görə fərqlənir. Növmüxtəliflikləri üst torpaq horizontlarının və torpaqəmələgətirən süxurların qranulometrik tərkibinə görə müəyyən edilir. Torpaq dərəcəsi torpaqəmələgətirən süxurların (bərk süxurlar, moren, alüvial, örtük gillicəli və s.) genetik xassələri ilə şərtlənir. Taksonomik vahidlərin nəzərdən keçirilən sistemi tədricən formalaşmışdır. Onun yüksək vahidləri (torpaq tipindən yüksək) tam təyin edilməmişdir. Müxtəlif dövrlərdə tədqiqatçılar tərəfindən bu məsələ ilə əlaqədar müxtəlif sistemlər təklif edilmişdir: torpaq-bioiqlim sinifləri və yarımsinifləri (E.N.İvanova və N.N.Rozov), torpaq-geokimyəvi assosiasiyalar və ailələr (M.A.Qlazovskaya), torpaqların avtomorfluqdan hidromorfluğa doğru inkişafı (V.A.Kovda) və s. Torpaqşünaslıqda torpaqların təsnifatı ilə bağlı ən böyük problem kənd təsərrüfatı istifadəsində olan torpaqların sistematikası və təsnifatıdır. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, təsnifat qurularkən kənd təsərrüfatında istifadə zamanı torpaq xassələrində baş verən dəyişikliklər nəzərə alınır. Torpaqların təsnifatının müxtəlif inkişaf mərhələlərində bu cür torpaqların sistematik bölünməsi ilə əlaqədar çoxlu xüsusi təkliflər irəli sürülmüşdür (N.M.Sibirtsev, S.P.Kravkov, N.P.Karpinskiy, S.A.Zaxarov, E.N.İvanova, Q.İ.Qriqoryev, V.R.Volobuyev, E.M.Salayev və başqaları). Əksər təkliflərdə əkin torpaqları onların dəyişmə dərəcəsinə 137 (mədəniləşməsinə) görə zəif, orta və güclü mədəniləşdirilmiş torpaqlara bölünmüşdür. Bütün bu təklifləri nəzərə almaqla “SSRİ torpaqları təsnifatı və diaqnostikası” məlumat kitabı hazırlanarkən suvarılan və qurudulmuş torpaqlar sərbəst tip kimi götürülmüşdür. § 55. Torpaqların nomenklaturası və diaqnostikası Torpaqşünaslıqda torpaqların nomenklaturası – torpaqların xassələrinə və təsnifatdakı yerinə görə adlandırılmasıdır. Torpaqların elmi genetik nomenklaturasını yaratmış V.V.Dokuçayev və N.M.Sibirtsev torpaqları adlandırarkən ya xalq içində işlənən adlardan (bu adlar adətən, torpağın üst qatının rənginə görə adlandırılırdı) istifadə etmiş, ya da torpaqların yayıldığı ərazinin ekoloji şəraitini nəzərə almaqla onları adlandırmışlar. Bu yolla genetik tiplərin adları yaranmışdır: qaratorpaq, podzol, qırmızıtorpaq, boz meşə torpaqları, qonur torpaqlar və s. Sonralar bu torpaqlara boz torpaqlar, şabalığı, qəhvəyi və s. torpaqlar da əlavə edilmişdir. Bəzi torpaq tipləri onların üst horizontlarının xüsusiyyəti əsasında adlandırılmışdır, məsələn, şorakət, şoran, torflu-qleyli, çürüntülü-karbonatlı torpaq və s. Müxtəlif genetik tip torpaqlarda üst torpaq horizontların rəngi bir sıra hallarda eyni olduğundan, tipin formalaşdığı şəraitin qısa ekoloji səciyyəsinin əlavə edilməsinə zərurət yarandı. Bununla da yarımsəhraların qonur torpaqlarından fərqli olan qonur dağ-meşə torpaqları ortaya çıxdı. Bəzi tip torpaqlar üçün, məsələn, bataqlıq, çəmən, tundra, Arktika torpaqları və s. ekoloji ad əsas oldu. Belə ki, bu terminlər həmin torpaqlarda torpaqəmələgəlmə prosesinin biogenetik mahiyyətini yaxşı səciyyələndirirdi. Torpaqların yarımtiplərinin nomenklaturası yarımtiplər sisteminin hazırlanmasına paralel olaraq formalaşırdı. Hər genetik tip daxilində “mərkəzi” yarımtip ayrılır ki, onun üçün “tipik” və ya “adi” kimi adlardan istifadə olunurdu, məsələn, tipik qaratorpaq, adi boz torpaq və s. eynilə də “keçid” yarımtiplər göstərilirdi ki, onlarda da “mərkəzi” yarımtiplərdən və ya qonşu tiplərdən fərqli bu və ya digər əlamətlər qabardılırdı. Bu əlamətləri ifadə etməkdən ötrü əlavə prosesləri (qleyli-podzollu torpaq, podzollaşmış qaratorpaq, yuyulmuş qaratorpaq), morfoloji xüsusiyyətləri, xüsusən də “mərkəzi” yarımtiplə müqayisədə rəngin dəyişməsi (açıq-boz, tünd boz, tünd şabalıdı, açıq şabalıdı), torpaq zonası daxilində yarımtipin vəziyyətini əks etdirən əlamətləri (cənub qaratorpağı və s.) səciyyələndirən terminlərdən istifadə olunmuşdur. Torpaqların sistematikasına fatsilal inkişafı əks etdirən yarımtiplər daxil ediləndə ya tip daxilində istilik rejimindəki nisbi fərqləri səciyyələndirən (isti, mülayim isti, soyuq, dərindən donmuş), ya da hidrotermik rejimlə əlaqədar morfoloji xüsusiyyətləri (mitselyar-karbonatlı və s.) əks etdirən terminlərdən istifadə olunmuşdur. Torpaq cinslərinin nomenklaturası üçün torpağın səciyyəvi xassələrini (şorakətləşmiş, şorlaşmış və s.) və əvvəlki torpaqəmələgəlmə fazasından qalmış relikt əlamətləri (qalıq-çəmən, qalıq-podzollu və s.) göstərən terminlər qəbul edilmişdir. Torpaq növlərinin nomenklaturası torpaqların xassələrini kəmiyyətcə səciyyələndirən və torpaq proseslərinin qabarıqlığını göstərən sözlərdən düzəldilir. Bu zaman üç kateqoriya termindən istifadə edilir: miqdar göstərən (az -, orta- , çox humuslu, karbonatlı və s.); ayrı-ayrı torpaq horizontlarının və bütün profilin qalınlığını göstərən (yuxa, orta qalınlıqlı, qalın, çox qalın və s.); proseslərin dərəcəsini göstərən (zəif-, orta-, və şiddətli podzollaşmış və s.). Torpaq növmüxtəlifliklərinin nomenklaturasından ötrü qranulometrik tərkibin adından, torpaq dərəcəsinin adını göstərməkdən ötrü isə torpaqəmələgətirən süxurların litologiyası və genezisini səciyyələndirən terminlərdən istifadə edilir. Torpağın tam adı rus və bir sıra xarici dillərdə tipin adı ilə başlayır, sonra yarımtip, cins, növ, növmüxtəlifliyi, torpaq dərəcəsi gəlir. Məsələn, qaratorpaq (tip), adi (yarımtip), şorakətləşmiş (cins), orta humuslu orta qalınlıqlı (növ terminləri), ağır gillicəli (növmüxtəlifliyi), lösabənzər gillicə üzərində (torpaq dərəcəsi). Əgər torpaq iki qatlı süxur üzərində formalaşıbsa, hər iki süxurun adı çəkilməlidir. Azərbaycanda torpağın tam adının verilməsi ilə bağlı vahid sistem mövcud deyildir. Elmi-istehsalat və istehsalat yönümlü torpaq tədqiqat isntitutlarında böyük miqyaslı tədqiqat işlərində torpaqların tam adlandırılması kiçik vahidlərdən böyük vahidlərə doğru aparılır. Məsələn, ağır gillicəli orta qalınlıqlı tipik qonur dağ-meşə torpağı. Torpağın diaqnostikası – torpağın əlamətlərinin məcmusudur, onların əsasında torpaq bu və ya digər təsnifat bölməsinə aid edilir. Torpaqların diaqnostikası üçün ilk növbədə torpaq profilinin morfoloji tədqiqatları və sadə analizlər əsasında asanlıqla təyin edilən əlamətlərdən istifadə edilir. Lakin bir sıra torpaqlar var ki, onların təsnifat mənsubiyyətini təyin etməkdən ötrü sadə əlamətlər kifayət etmir. Bunun üçün daha mürəkkəb analizlərin nəticələrindən (udulmuş əsasların cəmi, humusun tərkibi, torpaq və onun lil fraksiyasının kimyəvi tərkibi və s.), həmçinin torpağın hidrotermik rejimini səciyyələndirən materiallardan istifadə edilir. Sonuncu ayrı-ayrı tip və yarımtiplərin təyin edilməsində xüsusən əhəmiyyətlidir. Kənd təsərrüfatında istifadə nəticəsində dəyişikliklərə məruz qalmış torpaqların diaqnostikasında 138 aqrokimyəvi və aqrofiziki analizlərə dair məlumatlardan, həmçinin kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığına dair materiallardan istifadə edilir. XVII FƏSİL. TORPAQLARIN COĞRAFİ YAYILMASININ ƏSAS QANUNAUYĞUNLUQLARI Torpaqların coğrafi yayılmasının qanunauyğunluqları yer səthində təbii şəraitin yayılması qanunauyğunluqlarına tabedir. Bu müddəa torpaq coğrafiyasının aşağıdakı əhəmiyyətli bölmələrinin əsasında durur: üfüqi zonallıq haqqında təlim, şaquli zonallıq haqqında təlim, torpaq-iqlim fatsiyaları və əyalətləri haqqında təlim, torpaq örtüyünün müxtəlifliyi və strukturu haqqında təlim. Torpaqların zonallığı haqqında təlim – V.V.Dokuçayevin torpağın əmələ gəlməsinin təbii-tarixi konsepsiyasının son bölməsidir. V.V.Dokuçayev ilk dəfə Rusiya düzənliyində torpaqların enlik-zonallıq üzrə yayılmasını öyrənmiş və müəyyən etmişdir ki, şimaldan cənuba hərəkət etdikcə tundra torpaqları, podzol torpaqlar, boz meşə torpaqları, qara torpaqlar, şabalığı torpaqlar və boz yarımsəhra torpaqları bir-birini ardıcıl olaraq əvəz edir. V.V.Dokuçayev tərəfindən əsaslandırılmış enlik zonallıq konsepsiyasının ümumi prinsipi dərin və səmərəli olmuş, lakin təlimin ayrı-ayrı cəhətləri sonralar əsaslı dəyişikliklərə uğramış və dəqiqləşdirilmişdir. Torpaqların coğrafiyasının ümumi qanunlarının müəyyən edilməsində sovet dövrünün alimləri (K.D.Qlinka, L.İ.Prasolov, İ.P.Gerasimov, V.A.Kovda, E.M.Salayev və başqaları) tərəfindən V.V.Dokuçayevin prinsipləri əsasında dünyanın torpaq xəritəsinin hazırlanmasının böyük əhəmiyyəti oldu. Müasir anlayışlara görə qurunun torpaq örtüyündə, əsasən iqlimin termik xüsusiyyətləri ilə şərtlənmiş (qütb, boreal, subboreal, subtropik, tropik) enlik torpaq-iqlim qurşaqlarını ayırmaq mümkündür. Hər torpaq-iqlim qurşağı üçün başqa qurşaqlarda müşahidə edilməyən torpaq tipləri sırasının olması səciyyəvidir. Bu tiplər torpaqəmələgəlmənin oxşar termoenergetik rejiminə malikdirlər. Torpaq-iqlim qurşaqları torpaq-bioiqlim vilayətlərinə bölünür. Hər torpaq-bioiqlim vilayəti ona məxsus atmosfer nəmliyinin rejimi və bitki örtüyünün tipi ilə səciyyələnir. Aşağıdakı vilayətlər fərqləndirilir: 1) meşə, tayqa və ya tundra bitki örtüyünə malik rütubətli (ekstrahumid və humid); 2) bozqır, kserofit-meşə və savanna bitki örtüyünə malik keçid (subhumid və subarid); 3) yarımsəhra və səhra bitki örtüyünə malik quru ( arid və ekstraarid). Torpaq-bioiqlim vilayətlərinin torpaq örtüyü torpaq-iqlim qurşaqları ilə müqayisədə daha yekcinsdir, lakin bununla belə o, bir neçə zonal torpaq tiplərindən və onları müşayiət edən intrazonal torpaqlardan ibarətdir. Ona görə də hər torpaq-bioiqlim vilayəti daxilində iki və ya üç torpaq zonası ayrılır. Torpaq zonası bir və ya bir neçə zonal torpaq tipi və onları müşayiət edən intrazonal və zona daxili torpaqların arealı kimi müəyyən edilir. Bir neçə qonşu vilayətin torpaq zonaları cəm halında zonal sistem və ya “zonal spektr” əmələ gətirir (İ.P.Gerasimov). İri materiklərin (Avrasiya, Afrika) mərkəzlərində temperatur və yağıntıların enliklər üzrə paylanması ilə əlaqədar “enlik zonal spektrlər” müşahidə edilir. Torpaq zonaları daxilində qonşu zonalara keçiddə torpaq yarımzonaları (öz torpaq yarımtipləri ilə) torpaq zonaları istiqamətində isə torpaq fatsiyaları və əyalətləri ayrılır. Torpaq yarımzonası ərazisində torpaqların müəyyən zonal yarımtiplərinin yayıldığı istiqamətdə uzanmış torpaq zonasının bir hissəsidir. Torpaq fatsiyası – digər ərazilərdən torpaqlarının temperatur rejiminə və nəmliyin mövsümi gedişatına görə fərqlənən torpaq zonasının bir hissəsidir. Torpaq əyaləti – torpaq fatsiyasının bir hissəsi olub, fatsiyanın ayrıldığı əlamətlər əsasında, lakin daha çox xırdalanmış halda bölünür. Torpaq əyalətləri oro-litoloji əlamətlərinə və torpaq örtüyünün strukturuna görə torpaq dairələrinə və rayonlarına ayrılır. Torpaq dairəsi – relyef və torpaqəmələgətirən süxurların xüsusiyyəti ilə şərtlənmiş torpaq kombinasiyalarının müəyyən tipi ilə səciyyələnən torpaq əyalətinin bir hissəsidir. Torpaq rayonu – torpaq örtüyünün bir mezostruktur tipi ilə səciyyələnən torpaq dairəsinin bir hissəsidir. Torpaq dairələri torpaq örtüyünün tərkib və quruluşuna görə keyfiyyətcə fərqlənirlər; torpaq rayonları yalnız dairəyə məxsus torpaq cinslərinin, növ və yarımnövlərinin kəmiyyət nisbətinə görə fərqlənirlər. V.V.Dokuçayevin Qafqazda apardığı tədqiqatlar nəticəsində torpaqların şaquli zonallığı haqqında təlimin əsasları yaradılmışdır. V.V.Dokuçayev torpaq zonalarının üfüqi və şaquli istiqamətdə bir-birini əvəz etməsinin tanınmış müqayisəsini qeyd etmişdir. Torpaqların şaquli zonallığının sonrakı tədqiqi dağ vilayətlərində bioiqlim şəraitinin və torpaqların genetik tiplərinin, düzənliklərlə müqayisədə daha rəngarəng olduğunu göstərdi. Soyuq nəmli çəmən (alp dağ-çəmən torpaqları ilə), soyuq bozqır və sərha landşaftları yalnız dağlıq sahələrdə yayılmışdır, düzənlik ərazilərdə onlar müşahidə edilmir. Hər dağlıq ölkə torpaqların şaquli zonallığının müəyyən strukturu ilə, yəni şaquli torpaq zonalarının bir-birini əvəz etməsində müəyyən ardıcıllıqla səciyyələnir. Torpaqların şaquli zonallıq strukturu aşağıdakı amillərlə müəyyən edilir: dağlıq ölkənin torpaq 139 zonalarının üfüqi sistemində yeri; dağlıq ölkənin hündürlüyü; dağlıq ölkənin hakim hava axınlarına münasibətdə yeri, temperatur inversiyasının mövcudluğu, yəni soyuq hava kütlələrinin müəyyən fəsillərdə yamac boyunca hərəkəti və onun depressiyalarda qalması. Birinci iki amil həmin torpaq-bioiqlim vilayətlərinin dağ sistemlərində torpaq zonalarının bir-birini əvəz etməsinin ümumi qaydasını və şaquli torpaq zonalarının sayını müəyyən edir. Bu qayda ümumi şəkildə düzən zonalarda cənubdan şimala doğru üfüqi zonaların dəyişkənliyi ilə eynidir. Üçüncü və dördüncü amil ayrı-ayrı dağ sistemlərində və ya onların yamaclarında ümumi sxemdən əhəmiyyətli dərəcədə kənara çıxmaları şərtləndirir. Məsələn, rütubətli küləklərin qarşısında duran küləkdöyən yamaclara külli miqdarda yağıntı düşür. Məhz bu geomorfoloji mövqe ilə əlaqədar Himalay və Şimali And dağlarına mütləq maksimal yağıntılar düşür. Burada dağ-rütubətli-meşə və dağ-çəmən torpaqları yayılmışdır. Külək döyməyən yamaclar, əksinə, çox qurudur. Burada şaquli torpaq zonalarının arid spektri formalaşmışdır. Dağ-meşə torpaqları olduqca az və ya heç yoxdur, dağ səhra, dağ-bozqır və dağ-çəmən-bozqır torpaqları isə üstünlük təşkil edir. Kontinental vilayətlərin bir çox dağ sistemlərində temperatur inversiyası şaquli torpaq zonalarının əks istiqamətdə yerləşməsini müəyyən edir. Belə ki, Şərqi Sibirdə bəzi dağların dağ ətəklərində və yamacların aşağı hissələrində inversiya tundraları yerləşmişdir, bir qədər yuxarıda tayqa meşələri, yenə də yuxarıda dağ tundraları gəlir. İnversiya tundraları müəyyən fəsildə donmaya məruz qalır, ilin qalan vaxtı onlar “yuxarı” tundradan bir qədər isti olur və kənd təsərrüfatında istifadə olunur. Dağlıq ölkələrdə torpaqların paylanmasına yamacların baxarlılığı da böyük təsir göstərir. Torpaq zonaları və yarımzonaları arasında sərhəd şimal və cənub yamaclarda müxtəlif yüksəkliklərdən keçir. Üfüqi torpaq zonalarının düzülüşünə yüksək dağ baryerləri də təsir göstərir. Nəmliklə doymuş hava kütlələri bu dağları aşarkən təkcə küləkdöyən yamacı deyil, onun ətəyindəki düzənlikləri də yağışla bolluca təmin edir. Nəmlənməyə məruz qalan bu qurşağın eni on və ya yüz kilometrlərlə ola bilər. Dağları aşmış hava kütlələri isti və quru olur. Dağların “yağış kölgəsindəki” düzənliklərdə adətən, quru və səhra torpaqları formalaşır. Bunu Cənubi Sibirin, Altay və Mərkəzi Asiyanın dağlaraarası çökəkliklərində müşahidə etmək mümkündür. Torpaq-iqlim fatsiyaları və əyalətləri haqqında təlim torpaqların zonallıq təlimindən bir qədər gec işlənməyə başlanmışdır. Onun inkişafında əhəmiyyətli rol L.İ.Prasolov və İ.P.Gerasimova məxsus olmuşdur. İ.P.Gerasimov torpaq-iqlim fatsiyalarına dair işlərində torpaqların genetik tipləri daxilində fatsial və əyalət fərqlərinin bioiqlim təbiətini açmağa müəssər olmuşdur. Bu fərqlər onun nəzərincə, kontinental iqlimin müxtəlifliyi, qışın sərtliyi və yağıntıların fəsillər üzrə paylanmasında yaranmış fərqlərlə əlaqədardır. Sonrakı tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, genetik tip daxilində müxtəlif fatsiyaların torpaqları hidrotermik rejiminə görə bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirlər. Onlar eyni dərinlikdə donmur, ərimə və qızması müxtəlif sürətdə baş verir, vegetasiya dövrünün əvvəllərində səth axınlarında müxtəlif su ehtiyatına və temperatura malikdir. Bütün bu göstəricilər böyük aqronomik əhəmiyyətə malikdir. Ona görə də hazırda müxtəlif yarımzonaların və fatsiyaların torpaqları sərbəst genetik yarımtiplər kimi qəbul edilir. Fatsillik və əyalətlilik hadisəsini temperatur və qar örtüyündə fərqlərin daha qabarıq şəkildə özünü göstərdiyi torpaq zonalarında müşahidə etmək mümkündür. Subtropik qurşaqda əyalətlilik torpaq zonalarının meridian boyunca uzanması və onların şimal və cənub hissələrindəki temperatur fərqləri ilə əlaqədardır. Tropiklərdə əyalətlilik özünü zəif göstərir və bu, dağların və soyuq dəniz cərəyanlarının mövcudluğu ilə əlaqədardır. Beləliklə, ərazinin meridian və enlik vəziyyəti ilə əlaqədar bioiqlim şəraitinin qanunauyğun dəyişkənliyi torpaq-istilik qurşaqlarının, torpaq-bioiqlim vilayətlərinin, torpaq zona və yarımzonalarının, həmçinin fatsiya və torpaq əyalətlərinin yaranması qanunauyğunluqlarını müəyyən edir. Lakin torpaq əyalətləri hüdudlarında da torpaq örtüyünün müxtəlifliyi mövcuddur ki, o da relyefin yerli xüsusiyyətlərindən və torpaqəmələgətirən süxurlardan asılı olaraq müəyyən qanunauyğunluqlara tabedir. Torpaqların mezo- və mikrorelyefin elementlərindən asılı olaraq paylanması qanunauyğunluqları daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu, torpaqların analoji topoqrafik sırası qanunu adlanır (S.A.Zaxarov). Bu qanunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bütün zonalarda torpaqların relyefin elementlərində paylanması analoji xarakterə malikdir: relyefin yüksək elementlərində genetik baxımdan sərbəst (avtomorf) torpaqlar yerləşir. Bu torpaqlar üçün torpaqəmələgəlmənin az mütəhərrik məhsullarının akkumulyasiyası xasdır; relyefin alçaq yerlərində (çökəklərdə, dərələrdə və s.) genetik baxımdan tabeli torpaqlar (yarımhidromorf və hidromorf) yerləşmişdir. Bu torpaqlar üçün torpaqəmələgəlmənin mütəhərrik məhsullarının akkumulyasiyası səciyyəvidir. Relyefin yamac elementlərində keçid torpaqlar yerləşmişdir. Bu torpaqlarda relyefin mənfi formalarına yaxınlaşdıqca mütəhərrik maddələrin akkumulyasiyası artır. Konkret ərazidə torpaqların analoji topoqrafik sırası, qanunauyğun olaraq paylanması süxurların və başqa yerli şəraitlərin dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq tez-tez mürəkkəbləşir. Torpaq müxtəlifliyinin genezisi, tərkibi, formaları və onların aqronomik əhəmiyyəti haqqında təlim torpaq örtüyünün strukturu haqqında təlim adını almışdır. Bu təlimin əsasını elementar torpaq arealı (ETA) – torpaq 140 örtüyünün yalnız bir torpaq dərəcəsi ilə təmsil olunduğu kiçik ərazi haqqında anlayış təşkil edir. ETA-nın başlıca səciyyəsi – təsnifat adıdır. Bu ad onun genezisi, tərkibi, xassələri və münbitliyinin səviyyəsi haqqında təsəvvür yaratmalıdır. Bundan başqa, morfologiyasının qiymətləndirilməsi də böyük əhəmiyyət kəsb edir. Onun əsasında ETA-nın ölçüləri, forması və sərhədinin girintili-çıxıntılığı və ekologiyası haqqında anlayış yaranır. Ölçülərinə görə ETA –nı kiçik konturlu (< 1 ha), orta konturlu (1-20 ha) və iri konturlu (> 20 ha) olmaqla üç qrupa bölürlər. ETA formaları olduqca müxtəlifdir; onlardan daha geniş yayılmışı izomorf (nisbətən dairəvi) formadır. Bu formada konturun eninin uzunluğuna nisbəti 2-dən azdır; uzadılmış formada bu nisbət 2-5 arasında dəyişir, xəttidə isə 5-dən çoxdur. Digər formalar şaxələnmiş (ağacvari) və pərli formalar hesab olunur. ETA girintili-çıxıntılığını səciyyələndirməkdən ötrü parçalanma əmsalından (Kr) istifadə edilir: A S Kr 54 . 3 = Burada S – ETA sərhədinin uzunluğu; A – ETA –nın sahəsi. Kr göstəricisindən asılı olaraq, ETA –nı dörd qrupa bölürlər: parçalanmamış (Kr < 2), zəif parçalanmış (Kr 2 – 4), orta parçalanmış (Kr 4 – 6) və şiddətli parçalanmış (Kr > 6). ETA ekoloji səciyyəsi onun yaranma şəraiti (relyefin xüsusiyyətləri, torpaqəmələgətirən süxur və s.) haqqında məlumat verir. Torpaq örtüyünün strukturu – elementar torpaq areallarının (ETA) qanunauyğun məcmusudur. Strukturun səciyyəvi parametrləri – komponentliliyi (tərkibi), mürəkkəbliyi (arealların məkan daxilində dəyişilmə tezliyi) və kontrastlığıdır (areallar arasında genetik və aqronomik fərqlərin dərəcəsi). Relyef xüsusiyyətlərindən, torpaqəmələgətirən süxurların tərkibindən və digər şəraitlərdən asılı olaraq ETA müxtəlif mikro-, mezo- və makrokombinasiyalar yarada bilir. Mikrokombinasiyalar xırda (on metrə qədər), çox vaxt isə mikrorelyeflə əlaqədar olan ETA bir-birini əvəz etməsidir. Mezokombinasiyalar bir qədər iri, adətən mezorelyef və torpaqəmələgətirən süxurların məkan daxilində dəyişməsi ilə əlaqədar olan ETA və mikrokombinasiyaların bir-birini əvəz etməsidir. Makrokombinasiyalar - makrorelyeflə şərtlənən mezokombinasiyaların məkan daxilində bir-birini əvəz etməsidir. Bu qrupların hər birində kontrastlı və kontrastsız kombinasiyaları ayırırlar. İlk dəfə S.S.Neustruyev (1915) torpaq kombinasiyalarını relyefin dəyişməsi ilə əlaqədər komplekslərə və birləşmələrə bölmüşdür. Mikrorelyefin dəyişməsi ilə bağlı torpaq ləkələrinin bir-birini qanunauyğun əvəz etməsini o, kompleks, mezorelyeflə şərtlənən daha iri konturların qanunauyğun əvəzlənməsini birləşmə adlandırmağı təklif etmişdir. V.M.Fridland (1973) torpaq örtüyünün strukturuna dair materialları ümumiləşdirərək, mikrokombinasiyalar daxilində kompleksləri (kontrastlı torpaq örtüyü) və xal-xalları (kontrastsız torpaq örtüyü) bir-birindən fərqləndirməyi; mezokombinasiyaların tərkibində iki əsas genetik qrup – mezorelyeflə şərtlənən mezokombinasiyaları və torpaqəmələgətirən süxurlarla şərtlənən mezokombinasiyaları ayırmağı təklif etmişdir. Birinci genetik qrupda kontrastlı torpaq örtüyü əmələgətirən birləşmələr və kontrastsız torpaq örtüyü əmələgətirən variasiyalar fərqləndirilirdi. İkinci genetik qrup daxilində mozaikalar (kontrastlı elementar torpaq areallarının bir-birini əvəz etməsi) və taşetlər (kontrastsız torpaqların bir-birini əvəzləməsi) bir-birindən fərqləndirilirdi. XVIII FƏSİL. AZƏRBAYCAN TORPAQLARININ DİAQNOSTİKASI VƏ GENETİK TƏSNİFATININ QISA XÜLASƏSİ Azərbaycan torpaqlarının ilk genetik təsnifatı S.A.Zaxarov tərəfindən 1926-cı ildə tərtib edilmişdir. Müəllif respublika torpaq ekspedisiyasının bir neçə il ərzində topladığı tədqiqat materiallarından istifadə etmişdir. S.A.Zaxarovun Azərbaycan ərazisi üçün irəli sürdüyü 141 genetik təsnifat sxemi sonralar V.V.Akimtsev, V.P.Smirnov-Loginov, N.A.Dimo, L.N.Nojin və başqaları tərəfindən təkmilləşdirilmişdir. Keçən əsrin 30-40-cı illlərində hazırlanmış bu təsnifat sistemləri regional torpaq- coğrafi tədqiqatların aparılmasında və yeni təsnifat sxemlərinin işlənməsində mühüm rol oynamışdır. Daha sonralar V.P.Smirnov-Loginovun başçılığı ilə Azərbaycan torpaqlarının inventarizasiyası işlərinin başa çatdırılması və respublikanın 1:200000 miqyasında torpaq xəritəsinin hazırlanması ilə əlaqədar torpaqların sistematik siyahısı hazırlanmışdır. Həmin siyahının hazırlanması Azərbaycan torpaqlarının təsnifatında mühüm rol oynamışdır. Zaqafqaziya torpaqlarının daha təkmilləşdirilmiş təsnifat sxemini V.R.Volobuyev 1953-cü ildə təklif etmişdir. Torpaq-iqlim münasibətləri bu təsnifatın əsasını təşkil etmiş, torpaq birlikləri, torpaq ailələri, genetik tip və yarımtip, torpaq formasiyaları, növ və növmüxtəliflikləri ilə əsas taksonomik vahid kimi qəbul edilmişdir. Qeyd olunan təsnifat sxemi nəzəri cəhətdən əsaslandırılmasına və nomenklatura tərkibinin bütövlüyünə baxma- yaraq, torpaqşünaslar arasında bir sıra elmi mübahisələrə səbəb olmuşdur. Keçən əsrin 70-90-cı illəri ərzində respublikamızın ayrı-ayrı vilayətləri – Böyük və Kiçik Qafqaz, Kür-Araz ovalığı, Arazboyu düzənlik, Lənkəran, Naxçıvan MR ərazisində fundamental torpaq tədqiqatları (H.Ə.Əliyev, M.E.Salayev, V.R.Volobuyev, R.V.Kovalyov, K.A.Ələkbərov, G.Salamov, Ş.G.Həsənov, Q.Ş.Məmmədov, 142 M.P.Babayev, B.H.Həsənov, V.N.Həsənov və başqaları) aparılmış, həmin regionların torpaq coğrafiyası haqqında dəyərli ümumiləşdirmələr dərc edilmişdir. Respublikamızda torpaqların ekologiyası, torpaqəmələgəlmənin energetikası, üzvi maddələrin tərkibi, torpaqların aqrofizika və minerologiyası sahəsində əsaslı tədqiqatlar aparılmışdır. Həmin dövrdə mədəniləşdirilmiş suvarılan torpaqların, yüksək dağlıq sahələrin torpaqlarının sistematika və diaqnostikasına dair maraqlı məlumatlar əldə edilmiş, Azərbaycan torpaqlarının təsnifatı və nomenklaturasına dair yeni materiallar dərc edilmişdir. M.E.Salayev tərəfindən 1991-ci ildə Azərbaycan torpaqlarının yeni təsnifat sxemi təklif edilmişdir. Həmin təsnifat tərtib edilərkən müəllif onu praktiki cəhətdən daha əlverişli şəkildə verməyi məqsəd kimi öz qarşısına qoymuşdur. Torpaqların xassələri və torpaqəmələgəlmə amilləri də nəzərə alınmaqla müasir rejimli proseslər göstərilən təsnifatın tərkibində əsas amil kimi götürülmüşdür (torpaqların xassələri → torpaqəmələgəlmə prosesi → torpaqəmələgətirici amillər). Müəllifin fikrincə, bu cür geniş ekoloji-genetik yanaşma torpaqların istehsalat xüsusiyyətlərini daha ətraflı müəyyənləşdirməyə və həmin təsnifatdan praktikada irimiqyaslı torpaq tədqiqatlarında istifadə etməyə imkan verir. Ümumi qəbul edilmiş prinsipləri rəhbər tutaraq M.E.Salayev Azərbaycan torpaqlarının göstərilən təsnifat sxemində aşağıdakı taksonomik vahidləri tətbiq etmişdir: tip, yarımtip, cins, növ. Bu təsnifatın ümumi sxemi aşağıdakı cədvəldə (cədvəl 47) torpaqların geniş səciyyəsi isə sonrakı bölmələrdə ətraflı verilmişdir. Cədvəl 47 Azərbaycan torpaqlarının genetik təsnifatı (M.E.Salayev) Yarımtip Cins Növ I. Alp və subalp çəmənlərinin və çəmən-bozqırlarının torpaqları Tip: Dağ-çəmən Çimli-torflu dağ- çəmən Çimli dağ-çəmən Qaramtıl dağ- çəmən Yuyulmuş Zəif doymamış Qalıq karbonatlı Qleyvari Tam inkişaf etməmiş A çm çim qatının xarakterinə görə: yuxa çimli A çm - 0-8 sm; qalın çimli A çm – 0-15 sm Əsaslarla doyma dərəcəsinə görə: zəif doymamış – 60-70 %; doymamış - 20- 30 % Karbonatlardan yuyulma dərəcəsinə görə: yuyulmuş karbonatlar profilboyu yoxdur; qalıq-karbonatlı – karbonatlar “C “ horizontundadır Daşlılıq dərəcəsinə görə: səthi daşlı – daşlar 0-15 sm-də; dərin daşlı – daşlar 30- 40 sm-də Tip: Dağ-meşə-çəmən Meşə-çəmən (subalp hündür otluğu altında) ayrılmayıb Torpaq profilinin qalınlığına görə: qalın - >100 sm; yuxa - < 50 sm Karbonatlardan yuyulma dərəcəsinə görə:yuyulmuş –karbonatlar profilboyu yoxdur; qalıq-karbonatlı – karbonatlar “B/C” və “C“ horizontundadır Daşlılıq dərəcəsinə görə: səthi daşlı – daşlar 0-25 sm-də; dərin daşlı – daşlar 60- 80 sm-də Tip: Dağ-çəmən-bozqır Sıx çimli dağ- çəmən bozqır Yumşaq çimli dağ- çəmən bozqır Yuyulmuş Doymuş Tam inkişaf etməmiş Torpaq profilinin qalınlığına görə: qalın - >100 sm; yuxa - < 50 sm Karbonatlardan yuyulma dərəcəsinə görə: yuyulmuş-karbonatlar profilboyu yoxdur; qalıq-karbonatlı – karbonatlar “C “ horizontundadır Daşlılıq dərəcəsinə görə: səthi daşlı – daşlar 0-25 sm-də; dərin daşlı – daşlar 60- 80 sm-də II. Rütubətli və yarımrütubətli subtropiklərin torpaqları Tip: Dağ –meşə - sarı Tipik dağ-meşə- Zəif doymamış Torpaq profilinin qalınlığına görə: qalın 143 sarı Podzollaşmış dağ-meşə-sarı Dağ meşə sarı- qonur Qalıq karbonatlı Qleyvari Tam inkişaf etməmiş - >100 sm; orta qalınlıqlı – 60-80; yuxa - < 50 sm A 2 podzollaşmış qatın yerləşmə dərinliyinə görə: zəif podzollaşmış – 40- 50 sm; orta podzollaşmış – 30-40 sm Tip: Podzollaşmış - sarı Zəif doymamış podzollaşmış-sarı Zəif doymamış lessivajlı podzollaşmış-sarı Təmaslı-qleyli Adi Mənimsənilmiş Torpaq profilinin qalınlığına görə: qalın - >120 sm; orta qalınlıqlı – 50-80; yuxa - < 50 sm A 2 podzollaşmış qatın yerləşmə dərinliyinə görə: zəif podzollaşmış – 40-50 sm; orta podzollaşmış – 30-40 sm; şiddətli podzollaşmış – 20-30 sm Tip: Podzollaşmış – sarı - qleyli Podzollaşmış – sarı – qleyli Podzollaşmış – sarı – qleyləşmiş Podzollaşmış – sarı – səthdən qleyləşmiş Adi Qalıq karbonatlı Tam inkişaf etmə-miş A 2 podzollaşmış qatın yerləşmə dərinliyinə görə: zəif podzollaşmış – 40- 50 sm; orta podzollaşmış – 30-40 sm; şiddətli podzollaşmış – 20-30 sm Torpaq profilinin qalınlığına görə: qalın - >120 sm; orta qalınlıqlı – 0-80 sm; B g qleyli qatın yerləşmə dərinliyinə görə: səthdən-qleyli – AB və B1 horizontları hüdudlarında; dərin qleyli – B2/C horizontları hüdudlarında III. Mezofil meşələrin torpaqları Tip: Qonur dağ-meşə Zəif doymamış (lessi-vajlı) qonur dağ-meşə Tipik qonur dağ- meşə Qalıq karbonatlı qonur dağ-meşə Bozqırlaşmış qonur dağ-meşə Adi Qalıq- karbonatlı Tam inkişaf etməmiş A horisontunda humusun miqdarına görə: yüksək humuslu -12%;orta humuslu – 5-12%; az humuslu -5% Torpaq profilinin qalınlığına görə: qalın - >100 - 120 sm; orta qalınlıqlı – 50-80 sm; yuxa - <50 sm Daşlılıq dərəcəsinə görə: səthi daşlı – daşlar 20-30 sm-də; dərin daşlı – daşlar 100-120 sm-də Tip: Çimli-karbonatlı dağ-meşə Yuyulmuş çimli-kar- bo-natlı dağ-meşə Tipik çimli-kar- bonatlı dağ-meşə Əhəngli Gilli-mergelli Tam inkişaf etməmiş A horisontunda humusun miqdarına görə: yüksək humuslu -6-8 %; az humuslu -4-6 % Torpaq profilinin qalınlığına görə: qalın - >100 sm; orta qalınlıqlı – 50-80 sm; yuxa - <50 sm Daşlılıq dərəcəsinə görə: səthi daşlı – daşlar 20-30 sm-də; dərin daşlı – daşlar 90-100 sm-də Tip: Dağ qaratorpaq Yuyulmuş dağ qara Adi dağ qara Karbonatlı dağ qara Bərkimiş dağ qara Miselyar- karbonatlı Bərkimiş qalıq karbonatlı Tam inkişaf etməmiş Mədəniləşmiş A horizontunda humusun miqdarına görə: yüksək humuslu – 8-12 %; az humuslu -4-5 % A+B horizontunun qalınlığına görə: qalın – 60 -70 sm; orta qalınlıqlı – 40-60 sm; yuxa - <40 sm B (gilləşmiş) horizontun dərinliyinə görə: səthdən bərkimiş - B (gilləşmiş) horizont 20-30 sm dərinlikdə; dərində- bərkimiş - B (gilləşmiş) horizont 80-90 sm dərinlikdə 144 IV.Kserofil meşələrin, kolluqların və dağ bozqırları zonasının torpaqları Tip: Qəhvəyi Yuyulmuş qəhvəyi Tipik qəhvəyi Karbonatlı qəhvəyi Adi Bozqırlaşmış Bərkimiş Şoranvari Tam inkişaf etməmiş Torpaq profilinin qalınlığına görə: qalın - >100 sm; orta qalınlıqlı – 0-80 sm; yuxa - <50 sm Gipsli horizontun dərinliyinə görə: gipsli – 40-50 sm dərinlikdə; dərin-gipsli- 80-100 sm dərinlikdə Tip: Çəmən-qəhvəyi Səthdən çəmənvari- qəhvəyi Çəmən-qəhvəyi Yuyulmuş Karbonatlı Bərkimiş Qleyli Qleyvari Şoranvari Mədəniləşmiş A 1 humuslu qatının qalınlığına görə: qalın - >60 sm; orta qalınlıqlı – 40-60 sm; yuxa - < 20 sm Karbonatlardan yuyulma dərəcəsinə görə: yuyulmuş - karbonatlar A-B qatları hüdudlarında yoxdur; qalıq-karbonatlı – karbonatlar “A 1 “ horizontundan başlayaraq müşahidə edilir B qleyli qatın yerləşmə dərinliyinə görə: səthdən-qleyli – AB və B 1 horizontları hüdudlarında; dərin qleyli – B 2 /C horizontları hüdudlarında Tip: Boz-qəhvəyi Tünd boz- qəhvəyi Adi boz-qəhvəyi Açıq boz-qəhvəyi Gəcli boz- qəhvəyi Bərkimiş Karbonatlı Şoranvari Suvarılan Tam inkişaf etməmiş A 1 humuslu qatının qalınlığına görə: qalın - >40 sm; orta qalınlıqlı – 30-40 sm; yuxa - < 20 sm B 1 bərkimiş (gilləşmiş) qatın yerləşmə dərinliyinə görə: səthdən-bərkimiş – B 1 horizontu 20-30 sm hüdudlarında; dərində bərkimiş – B 1 horizontu 80-90 sm dərinlikdə Duzlu horizontun yerləşmə dərinliyinə görə: şoranlı – 0-30 sm; şoranvari – 30- 80 sm; dərində şoranvari – 80-150 sm. Şorakətləşmənin dərəcəsinə (udulmuş Na + həcminə) görə: şiddətli şorakətləşmiş – 15-20 %; şorakətvari – 10-15 %; zəif şorakətvari – 5-10 % “Gəcli” qatın yerləşmə dərinliyinə görə: səthdən gəcli – A 1 horizontu hüdudlarında; dərində gəcli – B/C horizontu hüdudunda Tip: çəmən-boz-qəhvəyi Səthdən çəmənvari-boz- qəhvəyi Çəmənvari-boz- qəhvəyi Çəmən-boz- qəhvəyi Karbonatlı Şorakətvari Şoranvari Mədəniləşmiş A 1 humuslu qatının qalınlığına görə: qalın - >60 sm; yuxa - < 50 sm Karbonatlardan yuyulma dərəcəsinə görə: karbonatlı – karbonatlar “A 1 “ horizontundan başlayaq müşahidə edilir Duzlu horizontun yerləşmə dərinliyinə görə: şoranvari – 30-80 sm; dərində şoranvari – 80-150 sm. Şorakətləşmənin dərəcəsinə (udulmuş Na + həcminə) görə: şorakətləşmiş – 10- 15 %; zəif şorakətvari – 5-10 % Tip: boz Açıq boz Adi boz Qədimdən Şoranvari Şorakətvari Suvarılan Duzlu horizontun yerləşmə dərinliyinə görə: şoranlı – 5-30 sm; şoranvari – 30- 50 sm. 145 suvarılan boz İbtidai boz Tam inkişaf etməmiş Şorakətləşmənin dərəcəsinə (udulmuş Na həcminə ) görə: şiddətli şorakətvari – 15-20%; şorakətvari – 10-15 %; zəif şorakətvari – 5-10 % Tip: çəmən-boz Çəmənvari-boz Çəmən-boz Şoranvari Şorakətvari Mergelləşmiş Qleyvari Duzlu horizontun yerləşmə dərinliyinə görə: şoranlı – 5-30 sm; şoranvari – 30- 50 sm. Şorakətləşmənin dərəcəsinə (udulmuş Na + həcminə ) görə: şiddətli şorakətvari – 15-20%; şorakətvari – 10-15 %; zəif şorakətvari – 5-10 % Mergelləşmiş horizontun dərinliyinə görə: Qleyləşmənin dərəcəsinə görə: qleyli, qleyvari Tip: çəmən-bataqlıq Çürüntülü- çəmən-bataqlıq Lilli-çəmən- bataqlıq Yuyulmuş Karbonatlı Qleyli Laylı Mergelləşmiş Karbonatlardan yuyulma dərəcəsinə görə: yuyulmuş karbonatlar A-B qatları hüdudlarında yoxdur; qalıq-karbonatlı – karbonatlar “A 1 “ horizontundan başlayaq müşahidə edilir Duzlu horizontun yerləşmə dərinliyinə görə: şoranlı – 5-30 sm; şoranvari – 30- 80 sm; Qleyləşmənin dərəcəsinə görə: qleyli, qleyvari Laylanmanın xarakterinə görə: yekcins (laylar aydın seçilmir); laylı-lillənmiş Tip: bataqlıq Lilli-bataqlıq Çürüntülü- bataqlıq Yuyulmuş Karbonatlı Şoranlı Qleyləşmənin dərəcəsinə görə: qleyli, qleyvari Laylanmanın xarakterinə görə: yekcins (laylar aydın seçilmir); laylı-lillənmiş Tip: avtomorf şoranlar Tipik şoranlar Takırlaşmış şoranlar Xlorlu-sulfatlı Sulfatlı-xlorlu Növ bölgüsü duzlaşmanın dərəcəsinə və duzların profildə paylanmasına görə Tip: hidromorf şoranlar Təpəcikli şoranlar Şorlu şoranlar Sopkalı şoranlar İkincili (irriqasion) şoranlar Bataqlıq şoranlar Sodalı şoranlar Xlorlu Xlorlu-sulfatlı Sulfatlı-xlorlı Sulfatlı Sodalı Tip: qumlar Dəniz Eol-göl allüvial əhəngdaşlı əhəngli kvarslı Bərkimiz Bərkiməmiş Qranulometrik tərkibinə görə: iri dənəvər; xırda dənəvər V. Çay vadiləri torpaqları 146 Tip:çaybasar – çəmən –meşə çaybasar-çəmən- meşə Laylı çaybasar- çəmən-meşə Yuyulmuş Karbonatlı Qleyli Şoran- laşmış Su- varılan Çaydaşlı (tam inkişaf etməmiş) Duzlu horizontun yerləşmə dərinliyinə görə: şoranlı – 5-30 sm; şoranvari – 30- 80 sm; Şorakətləşmənin dərəcəsinə (udulmuş Na + həcminə) görə: şiddətli şorakətləşmiş – 15-20 %; şorakətvari – 10-15 %; zəif şorakətvari – 5-10 % Qleyləşmənin dərəcəsinə görə: qleyli, qleyvari Laylanmanın xarakterinə görə: Tip:çaybasar – çəmən Primitiv laylı çaybasar-çəmən Laylı çaybasar- çəmən Çimli çaybasar- çəmən Suvarılan çaybasar-çəmən Yuyulmuş Karbonatlı Qleyli Mergelləşmiş Şoranlaşmış Şorakətləşmiş Çaydaşlı (tam inkişaf etməmiş) Karbonatlardan yuyulma dərəcəsinə görə: yuyulmuş –karbonatlar A-B qatları hüdudlarında yoxdur; qalıq-karbonatlı – karbonatlar “A 1 “ horizontundan başlayaq müşahidə edilir Duzlu horizontun yerləşmə dərinliyinə görə: şoranlı – 5-30 sm. Mergelləşmiş horizontun dərinliyinə görə: Qleyləşmənin dərəcəsinə görə: qleyli, qleyvari Şorakətləşmənin dərəcəsinə (udulmuş Na həc-minə ) görə: şiddətli şorakətləşmiş – 15-20 %; şorakətvari – 10-15 %; zəif şorakətvari – 5-10 % Laylanmanın xarakterinə görə: Sonrakı illər Q.Ş.Məmmədov, M.P.Babayev, Ş.G.Həsənovun redaktorluğu ilə Azərbaycanın 1:100000 miqyaslı Dövlət Torpaq xəritəsinin legendası işlənilərkən M.E.Salayevin (1991) təklif etdiyi torpaq nomenklaturasında bəzi dəyişikliklər (məsələn, “çaybasar” “allüvial”la əvəzlənmiş və s.) edilmişdir. Q.Ş.Məmmədovun rəhbərliyi və redaktəsi ilə Azərbaycan Respublikası torpaq atlası hazırlanmışdır (2007). Atlas torpaqlar, onların aqrokimyası, meliorasiyası, ekologiyası kimi bölmələrdən ibarətdir ki, bu da torpaqların mühafizəsini və onlardan səmərəli istifadəni təmin edir. XIX FƏSİL. ALP VƏ SUBALP ÇƏMƏNLƏRİNİN VƏ ÇƏMƏN-BOZQIRLARININ TORPAQLARI Azərbaycan Respublikası ərazisində alp və subalp çəmənləri və çəmən-bozqırları zonası dəniz səviyyəsindən 2000-2200 m-dən 3200 m-dək, bəzi yerlərdə isə daha artıq hündürlüklərdə yerləşmişdir. Bu zonanın torpaqları üçün yüksək dağlılıq xüsusiyyətləri səciyyəvidir. Böyük Qafqazın yüksək dağlıq qurşağında qırışıqlı şistli-qumsal və bərkimiş təbaşir dövrünün əhəng süxurlarının olması səciyyəvidir. Eroziya proseslərinin intensivliyi və fiziki aşınma nəticəsində yaranmış xeyli miqdarda kobud qırıntı materiallarının toplanması qravitasiya proseslərinin inkişafına səbəb olmuşdur. Kiçik Qafqazın yüksək dağlıq qurşağına Şahdağ və Murovdağın, Qarabağ vulkanik yaylasının və Zəngəzur silsiləsinin şimal-qərb hissəsinin suayrıcı sahələri aid edilir. Bu zonanın kiçik sahəni əhatə edən ən yüksək hissəsində çılpaqlaşmış ana süxurlar – andezit-bazalt, porfirit, gilli şistlər, əhəngdaşları və onların aşınmasının kobud parçalanmış çöküntüləri yayılmışdır. Yüksək dağlıq qurşaq üçün relyefin buzlaq formalarının geniş yayılması səciyyəvidir. Landşaft baxımından yüksək dağlıq zona alp və subalp çəmənləri, yaxşı drenləşmiş və hamarlanmış sahələr isə çəmən-bozqırlarla təmsil olunmuşdur. Alp qurşağında çəmən bitkiliyinə tez-tez daş yığınlarının kəsdiyi kiçik seyrək massivlər və ya ləkələr şəklində rast gəlinir. Alp çəmənlərində taxıllı bitkilər üstünlük təşkil edir. Burada çəmən əmələgətirən bitki kimi cır yulaf çıxış edir. Lakin ayrı-ayrı hallarda bu funksiyanı qumotu, şehduran və başqa bitkilər yerinə yetirir. Daha yüksək hipsometrik şəraitlərdə, yəni qayalıq-daşlıq qurşaqda mamır, şibyə, şehduran və rododendron pöhrəlikləri səciyyəvidir. Alp çəmənliklərinin biokütləsinin ümumi həcmi böyük deyildir, orta hesabla 80-105 sent/ha 147 arasında tərəddüd edir. Subalp çəmənləri üçün taxıllı və taxıllı-otmüxtəliflikləri qruplaşmaları səciyyəvidir. Yüksək dağlıq zonanın iqlimi özünün kəskinliyi ilə fərqlənir. Soyuq dövr sürəkli olub, vegetasiya müddəti qısadır. Havanın nisbi sabit mənfi temperaturu (mənfi 5,1-8,9 0 ) dekabr-yanvar aylarında müşahidə edilir. Orta illik yağıntıların miqdarı 1200-1400 mm arasında tərəddüd edir. Buxarlanma aşağıdır. Rütubətlənmə əmsalı (İvanova görə) ərazinin çox hissəsində 1-dən böyükdür. Fəal temperaturların cəmi (>10 0 ) 1284-1782 0 C arasında dəyişir. Burada torpaqəmələgəlmə prosesi ilin çox hissəsi istiliyin çatışmadığı və isti dövrdə yağıntıların maksimal düşdüyü şəraitdə cərəyan edir. Buxarlanmanın da az olması torpaqlarda yuma rejimini şərtləndirir. Deyilənlər Azərbaycanın yüksək dağlıq zonasını mülayim-isti (subboreal) iqlim qurşağına aid etməyə imkan verir. Təşəkkül tapmış bioiqlim şəraitində bitki qalıqlarının parçalanması bir qədər zəifləmişdir və bəzi yerlərdə torflaşmış çimli qatın yaranması və kobud humusun toplanması müşahidə edilir. Bu zaman yaranmış böyük miqdarda üzvi turşular mühitin turş reaksiyasını formalaşdırır ki, bu da doymamış torpaqların yaranmasına səbəb olur. Dağ –çəmən torpaqlar üçün torpaqəmələgətirən süxurlar kimi qranit, bazalt, əhəng daşları, mergellər, əhəngli qumdaşları, konqlomeratlar, həmçinin bu ana süxurların aşınma elüvial məhsulları çıxış edir. Yüklə 5,42 Mb. Dostları ilə paylaş:
|