Qərib Məmmədov

§ 56. Dağ-çəmən torpaqlar 
 
Dağ-çəmən torpaqları Böyük və Kiçik Qafqaz və Talışın yüksək dağlıq zonalarında yayılmışdır. 
Azərbaycanın dağlıq  ərazilərinin ayrı-ayrı hissələri bir sıra fiziki-coğrafi  şəraitlərinə - iqlim rejiminə, bitki 
tipinə, torpaqəmələgətirən süxurların xarakterinə görə fərqlidir. Ekoloji-coğrafi şəraitin müxtəlifliyi dağ-çəmən 
torpaq tipini üç yarımtipə bölməyə imkan verir: Çimli-torflu dağ-çəmən, Çimli dağ-çəmən , Qaramtıl dağ-
çəmən. 
Çimli-torflu dağ-çəmən yarımtipi. Çimli-torflu dağ-çəmən torpaqları alp çəmənlərinin tipik 
torpaqlarından olsa da respublikamızın yüksək dağlıq zonasında nisbətən kiçik sahələrdə yayılmışdır. Dağ-
çəmən torpaqlarının bu yarımtipinə  əsasən səthdən mövsümi rütubətlənən çökəkliklərin, karların, təknəvari 
dərələrin, sirklərin dibində rast gəlinir.  
Çimli-torflu dağ-çəmən torpaqları coğrafi cəhətdən bütöv zona əmələ  gətirmir, çox vaxt adacıqlar 
(fraqmentlər halında) şəklində yayılmışdır. Bu torpaqlar Baş silsilədə, Bazardüzü, Tufandağ və Babadağın şimal 
yamaclarında,  Şahnabad düzündə, Baş silsilənin  şimal-şərq tərəfə ayrılan qollarının suayrıcı düzənliklərində 
(Qonaqkənd zonasında), Yan silsiləsinin suayrıcı düzənliklərində  və  Şahdağın maili yamaclarında, Kiçik 
Qafqazda Murovdağın  şimal və  şimal-qərb yamaclarında, dəniz səviyyəsindən 2500-3000 m yüksəkdə 
yayılmışdır. Bəzən torpaqların alt sərhədi 1900-2000 m yüksəkliyə qədər enir. 
Kifayət qədər yüksək biokütləyə və yaxşı inkişaf etmiş kök sisteminə malik olan alp çəmən bitkiləri çim 
qatı  əmələ  gətirir və çoxlu miqdarda üzvi qalıqların  toplanmasına səbəb olur. Lakin artıq yuxarıda qeyd 
etdiyimiz kimi ərazidə sərt iqlim şəraitinin mövcud olması və qısa vegetasiya müddəti mikrobioloji proseslərin 
fəallığını aşağı salır, üzvi qalıqların parçalanması prosesi xeyli zəifləyir. Bütün bunlar isə torpaq səthində kobud 
humusun akkumulyasiyasına və  səthdə çox da qalın olmayan yığılıb açılan (elastiki) torflaşmış çim 
horizontunun  əmələ  gəlməsinə  şərait yaradır. Çimli-torflu torpaqların inkişaf etdiyi alp çəmənlərinin bioloji 
məhsuldarlığı 36-209 s/ha arasında tərəddüd edir. Bu çəmənlərdəki ot bitkilərinin torpaqaltı hissəsinin kütləsi 
28-191 s/ha arasında dəyişilir. 
Aşağıda çimli-torflu dağ-çəmən torpaqlarının xarakterik morfoloji quruluşunun təsviri verilmişdir 
(M.E.Salayev, 1991). 
T
2
 – sıx zəif torflaşmış çim, külli miqdarda kök və kökcüklər, tünd qəhvəyi, yaxud qonurvari qəhvəyi, bitki 
köklərinin çox tez-tez müşahidə edilən zəif humuslaşmış kömürləşmiş qalıqları, bəzi hallarda çatlar boyu narın 
torpaq qarışıqlı unlu mulça, barıtvari davamsız xırda dənəvər, keçidi aydın. Qalınlığı 13± 1,8 sm. 
A
O1 
-  humuslu akkumulyativ, qonurumtul-qəhvəyi, yaxud qonurumtul, külli miqdarda kökcüklər və yarı 
çürümüş kök qalıqları, davamsız asan dağılan dənəvari, xırda qozvari struktur, yüngül və orta  gillicəli, nəm 
şəkildə suvaşır, çoxlu miqdarda iri qum və çınqıllar, keçidi kəskin. Qalınlığı 15± 2,3 sm.  
A
1
 – Qəhvəyi qonurumtul, yaxud qonurumtul-qara rəngli çox çınqıllı gillicə, xırda topavari, ayrı-ayrı 
hallarda aşağı  sərhədində göyümtül pas ləkələri və axıntıları  şəklində qleyləşmə  əlamətləri, keçidi kəskin. 
Qalınlığı 14±2,9 sm. 
D – bərk süxur və yaxud çınqıllı narın aşınma elüviləri, adətən karbonatsızdır, çox zaman süxurların çatları 
boyunca qonur-dəmirli axıntılar. 
Normal inkişaf etmiş  və pozulmamış profilə malik çimli-torflu dağ-çəmən torpaqları üçün aşağıdakı 
horizontlar sistemi xarakterikdir: T
2
 – A΄ - A"
1
 – Cl; A
0
 - A΄ - A" – Dl. 
Çimli-torflu dağ-çəmən torpaqlarının bir sıra səciyyəvi morfoloji əlamətləri mövcuddur. Bunlardan birinci 
növbədə səthdə zəif torflaşmaya məruz qalmış möhkəm çim təbəqəsinin olmasını göstərmək lazımdır. Bunların 
bir qisminin profilində genetik qatların hamısı ifadə olunmur və profilləri qısadır. Çürüntülü qatlar bilavasitə 
ana süxurun üzərində yerləşir. Ümumiyyətlə, çimli-torflu dağ-çəmən torpaqlarının profili əksər hallarda qısa 

 
148
olur (40-50 sm), bəzi hallarda isə bundan da qısa olur.Torpaqəmələgətirici süxurların, relyef və qravitasiya 
proseslərinin xarakteri ilə  əlaqədar olaraq bu torpaqların profili üçün yüksək çınqıllılıq səciyyəvidir və bu 
xüsusiyyət profilin aşağı qatlarına doğru güclənir. Karbonatlı törəmələrə göstərilən torpaqlarda demək olar ki, 
rast gəlinmir. Mikroçökəkliklərdə, yaxud buzlaq sirklərinin diblərində, səth sularının axa bilmədiyi və izafi 
rütubətlənmənin mövcud olduğu  şəraitdə torpaqların B qatında fraqment halında zəif qleyləşmə  əlamətləri 
müşahidə olunur. 
Yerli bioiqlim şəraiti ilə  əlaqədar olaraq çimli-torflu dağ-çəmən torpaqlarının üzvi maddələrlə 
zənginləşməsi onların səciyyəvi xüsusiyyətlərindən hesab olunur. Bu torpaqlarda humusun miqdarı 16,6±2,7% 
təşkil etməklə, dərinliyə getdikcə  kəskin  şəkildə azalır. Bəzi tədqiqatçılar (H.Əliyev, 1978) bu torpaqlarda 
humusun miqdarının bəzən 26-27%-dək çatdığını qeyd etmişlər. Lakin onu da nəzərə almaq lazımdır ki, çimli-
torflu dağ-çəmən torpaqlarında humusun miqdarı  təyin edilərkən yarımparçalanmış  və  xırdalanmış bitki 
qalıqlarını torpaqdan ayırmaq çox çətin olur, elə bununla əlaqədar olaraq humusun miqdarının yüksəlməsi 
müşahidə olunur. 
Humusun xarakterinə görə çox hallarda kobud humus üstünlük təşkil edir. Humusun tərkibində daha 
mütəhərrik humus birləşmələri, xüsusilə fulvoturşular üstünlük təşkil edir. Humin turşularının fulvoturşuya 
nisbəti vahiddən kiçikdir. Yalnız humufikasiya prosesinin daha intensiv inkişaf etdiyi, yaxud yaxşı aerasiyanın 
olduğu nisbətən quru şəraitdə (subalp zonasına yaxın sahələrdə) bu nisbət vahidə çatır, bəzi hallarda isə ondan 
yüksək olur. Mütəhərrik üzvi turşuların böyük hissəsi dəmir-alüminium-humus birləşmələri  əmələ  gətirir. 
Çimli-torflu dağ-çəmən torpaqlarında ümumi azotun miqdarı nisbətən yüksək olub, 0,9±0,017% təşkil edir. C/N 
nisbəti geniş intervalda – 17-12 arasında dəyişir. Bu interval aşağı qatlara doğru sıxılır. Humusun azota yuxarıda 
göstərilən nisbəti üzvi qalıqların zəif parçalanmasını göstərir. Müəyyən olunmuşdur ki, bu torpaqların tərkibində 
azotun miqdarı humusun faizindən  əlavə onun yetişmə  və ya minerallaşma dərəcəsindən, yaxud əmələgəlmə 
şəraitindən asılıdır. Bu səbəbdəndir ki, bəzi növlərdə humusun azota olan nisbəti aşağı qatlarda çoxalır, 
bəzilərində isə yuxarıda çox, dərinə getdikcə azalır. Göstərilən torpaqların udma tutumu 100 q torpaqda 
30,9±7,2 m-ekv-ə çatır. Udulmuş  əsasların tərkibi 50-60%-dən 80%- qədər kalsium kationundan ibarətdir. 
Udulmuş hidrogenin miqdarı yüksək olmayıb udulmuş əsasların cəminin 1,9-9,7%-ni təşkil edir. 
Bəzi kəsimlərdə maqneziumun nisbətən yüksək olması  əsasən torpaqəmələgətirən süxurların tərkibi ilə 
(məsələn, dolomitli süxurlar), hidrogenin çox olması isə mühit şəraitinin turşuluğu ilə əlaqədardır. Çimli-torflu 
dağ-çəmən torpaqları udulmuş əsaslarla zəif doymuşdur – 8-10%, dərinə getdikcə doyma dərəcəsi artaraq 20-
35%-ə çatır. Torpaq məhlulunun reaksiyası turş, yaxud zəif turşdur (pH 5,5-5,8). Bəzi tədqiqatçılar bu 
torpaqların alt qatlarında neytral və zəif qələvilik şəraitinə rast gəlindiyini qeyd etmişlər. 
Təsvir olunan torpaqların genetik profillərinin qranulometrik və ümumi tərkibinə görə aydın fərqlənməsi 
müşahidə olunur. Bütün profil boyu lil hissəciklərinin azlığı nəzərə çarpır. Lil hissəciklərinin miqdarı 8-15 %, 
fiziki gil isə 21-40% arasında tərəddüd edir. Qranulometrik tərkibinə görə bu torpaqlar yüngül və orta 
gillicəlidir. İri qum və  çınqıl hissələrinin miqdarı 6-12% arasında dəyişir, A/C və C qatlarında isə adətən 26-
30%-dək artır.  
Torpaq mühitinin turş, yaxud zəif turş reaksiyaya malik olması, humusun tərkibində daha mütəhərrik və 
fəal turşuların olması, eləcə  də temperatur rejiminin nisbətən aşağı  və rütubətin üstünlüyü ilə  əlaqədar olaraq 
çimli-torflu dağ-çəmən torpaqlında oksidlərin profil boyu intensiv yuyulması prosesi gedir. Bununla əlaqədar 
olaraq bu torpaqların ümumi kimyəvi tərkibinin təhlinindən göründüyü kimi silisiumun, bir yarım oksidlərin 
(R
2
O
3
), dəmir və alüminium oksidlərinin üst qatlardan aşağıya doğru azalması müşahidə olunur. 
Təsvir olunan torpaqlar yüksək məhsuldar torpaqlar kateqoriyasına daxildir. Bu torpaqların üst 0-12 sm-lik 
qatında humus ehtiyatı 300-350 s/ha, ümumi azot ehtiyatı isə  hər hektarda 15-16 tona çatır. Torpaqlarda 
mütəhərrik qida elementlərinin ehtiyatı da kifayət qədərdir; hidroliz olunan azotun miqdarı 15-18 kq/ha, 
mütəhərrik P
2
O
3
 4-6 kq/ha təşkil edir. Göstərilən torpaqlar əlverişli su-fiziki xassələrə malikdir. Onların 
sukeçirmə və süzmə qabiliyyəti çox yüksəkdir. 
Çimli-torflu dağ-çəmən torpaqlarının yayıldığı sahələrdən yay otlaqları kimi geniş istifadə  olunur. 
Yaylaqların məhsuldarlığını artırmaq üçün eroziyaya qarşı mübarizə  tədbirləri aparılmalı, mineral və üzvi 
gübrələrdən istifadə olunmalı, bəzi sahələrdə səthi yaxşılaşdırma işləri həyata keçirilməlidir. 
Çimli dağ-çəmən torpaqları yarımtipi. Bu torpaqlar respublikamızın yüksək dağlıq  ərazilərinin subalp 
qurşağında daha geniş yayılmış  səciyyəvi torpaqlardır. Çimli dağ-çəmən torpaqları dağ meşələri ilə alp 
çəmənləri arasındakı geniş sahəni tutmaqla 1800-2000 (2500) m yüksəkliklər arasında yayılmışdır. Bu torpaqlar 
Baş Qafqaz silsiləsinin cənub yamacı boyu dar bir zolaq şəklində şərqdə
 
Dübrar dağına qədər uzanır. Bu sahədə 
yamaclar dik və bəzən uçurumlu olduğundan çimli dağ-çəmən torpaqları ancaq suayrıcı boyu inkişaf edərək dağ 
düzənliklərinin səthində geniş örtük yaradır. Dübrar dağından şimal-qərbə, Baş Qafqaz silsiləsindən şimala isə 
bu torpaqlar vahid zona təşkil edir. Bazardüzü – Şahdağ – Böyük Süval istiqamətində yüksək dağlıq ərazinin 
genişlənməsi və əlverişli iqlim şəraiti şimal-qərb istiqamətində çimli dağ-çəmən torpaqlarının  tutduğu ərazilərin 
daha da genişlənməsinə səbəb olur. Şahdağ və Suval dağları arasında respublikamızın digər dağlıq ərazilərindən 
fərqli olaraq çimli dağ-çəmən torpaqlarının aşağı  sərhədi 1800 m mütləq yüksəkliyə kimi enir. Buna başlıca 

 
149
səbəb bu ərazilərdə 2000-2200 m-dən yüksəkliklərdə termik şəraitin meşə bitkiləri üçün  deyil çəmən 
bitkilərinin inkişafı üçün daha əlverişli olması ilə əlaqədardır. 
Çimli dağ-çəmən torpaqları Talış  və  Zəngəzur silsilələrinin suayrıcı hissələrində bir növ bozqırlaşma 
şəraitində inkişaf edir. Qismən quraq keçən  iqlim (xüsusilə ilin isti yarısında)  ərazinin bitki örtüyünün 
tərkibinə, bu da öz növbəsində torpaqəmələgəlmə prosesinə təsir göstərmişdir. 
Kiçik Qafqaz dağlarında çimli dağ-çəmən torpaqları vahid zona yaradır. Nisbətən geniş əraziyə malik olan 
Qarabağ vulkanik yaylasının  əlverişli relyef şəraiti bu  torpaqların geniş sahədə inkişaf etməsi üçün daha 
əlverişli  şərait yaratmışdır. Murovdağ silsiləsinin  şimal və  cənub yamaclarında yayılan çimli dağ-çəmən 
torpaqları vulkanik yaylanın eyni tip torpaqlarına qovuşur. 
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, çimli dağ-çəmən torpaqlarının inkişaf etdiyi subalp çəmənlərinin bitki 
örtüyü böyük rəngarəngliyi və yamacların baxarlılığı  və rütubətlənmə   dərəcəsindən asılı olması ilə fərqlənir. 
Relyefin daha rütubətli  şimal və  şimal-qərb yamaclarının bitki örtüyü əsasən müxtəlifotlu və taxılkimilər – 
müxtəlifotlu çəmənlərdən ibarətdir. Cənub yamaclarda isə daha kserofil bitki qruplaşmaları üstünlük təşkil edir. 
Subalp çəmənləri ilə dağ meşələrinin sərhədlərində yerləşən ensiz, keçici çəmən-meşə qurşağında isə meşə 
elementlərinin inkişafı aydın nəzərə çarpır. 
Əlverişli alp çəmənləri ilə müqayisədə nisbətən yumşaq iqlim şəraiti, zəngin müxtəlifotlu bitkilərin inkişafı 
burada yumşaq çim qatının yaranması və bioloji dövranın daha fəal getməsi üçün əlverişli şərait yaradır. Çim 
qatının mövcud olması dağ-çəmən torpaqlarının morfoloji quruluşunun ən səciyyəvi xüsusiyyətlərindən  biridir. 
Azərbaycanın subalp çəmənlərinin bitki örtüyünün ümumi biokütləsi 285-349 s/ha olub, bundan 32-56 s/ha 
yerüstü, 263-293 s/ha isə yeraltı hissəni təşkil edir. Yerüstü hissənin yeraltı hissəyə bu cür geniş nisbəti subalp 
çəmənləri üçün səciyyəvi olub yüksək dağlıq sahələrin ekoloji şəraiti ilə əlaqədardır. 
Torpaqəmələgətirici süxurlar kimi turş vulkanik süxurlar (andezit, andezit bazalt, profirit, qranodiorit) və 
aşınmanın elüvial məhsulları böyük rol oynayır. 
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, subalp çəmənlərinin yayıldığı yüksək dağlıq zona üçün rütubətlənmə  və 
ərazinin kifayət qədər parçalanması  səciyyəvidir. Bu səbəbdən çimli dağ-çəmən torpaqları yuyucu rejim 
şəraitində inkişaf edir. Ayrı-ayrı hallarda relyefin nisbətən alçaq sahələrində torpaqlar ağır (sukeçirməyən) ana
 
süxurlar üzərində formalaşarkən profilin aşağı hissəsində qleyləşmə əlamətləri – göy-bozumtul ləkələr müşahidə 
olunur. 
M.E.Salayev (1991) pozulmamış normal zahiri görünüşə malik olan çimli dağ-çəmən torpaqlar üçün 
aşağıdakı genetik qatların səciyyəvi olduğunu göstərir:  A
O
-Dl; A
O
 – A
1
 – D; A
O
 – A
1
 – A
2
 – D. Müəllif bu 
torpaqların morfoloji quruluşunun aşağıdakı ümumiləşdirilmiş təsvirini verir: 
A
O
  – sıx çim qatı, çoxlu miqdarda ot kökləri sıx  şəkildə bir-birinə keçərək dolaşıb qarışmış, tozlu-xırda 
dənəvər, narın torpaq güclü şəkildə humuslaşmışdır. İri və xırda qum qarışığı, humus bir qədər kobud, moder 
tiplidir. Qonurumtul-qara rəngli. Qalınlığı orta hesabla 6-8 sm-dən artıq deyildir. 
A
1
 – humuslu akkumulyativ horizontun üst kənarı, bilavasitə A
O
 çim qatı altında yerləşir, köklər nisbətən azdır, 
skeletlik artır, dənəvər-xırda kəltənli, güclü humuslaşmışdır, karbonatlardan yuyulmuşdur. Qalınlığı 5-8 sm. 
A
2
 – humuslu akkumulyativ horizont, aşağı sərhədi 10-12 sm dərinlikdən keçir, çoxlu miqdarda çınqıl və 
aşınma qırıntıları, yumşaq, davamsız xırda topavari, müşahidə olunan karbonat törəmələri yoxdur, humusla 
bərabər şəkildə rənglənmişdir, aydın qəhvəyi çalarlı boz-qonurumtul, keçidi aydın. Qalınlığı 8-12 sm. 
A/B – profillərin  əksəriyyətində illüvial horizont olmur. Ayrı-ayrı hallarda torpaqlar yumşaq süxurlar 
(elüvi, ülüvi-delüvi) üzərində formalaşarkən humuslu-akkumlyativ A
1
 horizontu ilə torpaqəmələgətirən süxurlar 
arasında fraqmentar şəkildə az qalınlığa (5-7 sm) malik B horizontu ayrılır, o çox zaman keçici xarakter  daşıyır 
– A
b
. Daha açıq tonlu rənglə -qonurumtul-boz, yaxud qəhvəyimtil-qonur fərqlənir, çox çınqıllıdır, çoxlu 
miqdarda ölü köklər, karbonatlar müşahidə olunur, qaynama bütövlükdə deyil, ayrı-ayrı ocaqlar üzrə olur, 
karbonat axınları və qabıqları süxur qırıntıları ətrafında müşahidə  olunur. Zəif su keçirən gilli süxurlar üzərində 
əmələ gəlmiş torpaqlarda qley ləkələri görünür. Qalınlığı 20-23 sm-dir. 
D -  karbonatlı süxurların elüvisi, xüsusilə aşağı ana süxurlarla sərhəd xəttində ləkələr üzrə qaynayır. 
Çimli dağ-çəmən torpaqlarının morfoloji quruluşunun ümumiləşdirilmiş  təsvirindən də aydın göründüyü 
kimi bu torpaqların profili çox da qalın olmayıb çox hallarda 60-70 sm-dən artıq olmur. Torpaqların profilinə 
nəzər saldıqda genetik qatları aydın seçmək mümkündür. Üst qatda  bitki kökləri ilə “hörülmüş” 5-7 sm 
qalınlıqda çim qatının mövcudluğu bu torpaqların səciyyəvi xüsusiyyətlərindəndir. Bitki örtüyünün tərkibində 
taxılkimilər  senozunun inkişafı  bəzi hallarda çim qatının nisbətən yumşaq olmasına səbəb olur. Çimli dağ-
çəmən torpaqlarının  profilində bitki kökləri və çürüntü maddələri ilə çox zəngin olan və bu səbəbdən tünd 
rəngə malik olan  humuslu akkumulyativ A horizontu aydın seçilir. Torpaqəmələgəlmə  və relyef şəraitindən, 
profilin ümumi inkişaf dərəcəsindən asılı olaraq bu torpaqların profilində onun üçün  səciyyəvi olan 
horizontların hamısı  və yaxud bir qismi ifadə oluna bilər. Hazırda bu torpaqlarda aydın seçilən illüvial B 
horizontunun mövcud olmaması fikri irəli sürülür (M.E.Salayev, 1991). M.E.Salayev illüvial horizontun ayrı-
ayrı hallarda A/C horizontu ilə təmasda müxtəlif kəsik-kəsik sahələr kimi fraqmentar şəkildə təmsil olunduğunu 
qeyd etmişdir.  

 
150
Ümumi morfoloji təsvirdən də aydın göründüyü kimi, aşınma və eroziya proseslərinin intensivliyindən asılı 
olaraq bütün profil iri qum və çınqıllı olur. Bu, təsvir edilən torpaqların ən xarakterik xüsusiyyətlərindəndir. 
Çimli dağ-çəmən torpaqlarının  əsas tərkib hissələrini nəzərdən keçirərkən bu torpaqların tipik növlərində 
karbonatların olmadığı və onların dərinliyə qədər yuyulması müşahidə olunur (cədvəl  48). 
 
Cədvəl 48 
Çimli dağ-çəmən torpaqlarının əsas tərkib hissələri 
(M.E.Salayev, H.Ə.Əliyev) 
 
Kəsimin yeri 
Dərinlik, 
sm 
CaCO
3
 Humus  Azot C/N 
Böyük Qafqazın şimal 
yamacı, Xudat-çayın 
yuxarı axını 
0-15 yoxdur 6,01 0,42 
8,2 
20-40 -"- 3,64 
0,23 
9,3 
50-60 -"- 1,92 
0,13 
9,,4 
Böyük Qafqazın cənub 
yamacı, Girdimançayın 
yuxarı axını 
0-8 yoxdur 
16,23 1,03 
9,12 
8-23 -"- 4,88 
0,31 
9,11 
23-40 -"- 2,05 
0,15 
7,91 
40-65 -"- 0,81 
0,06 
7,81 
65-106 -"-  0,85  - - 
106-140 21,12  0,46 
-  - 
Dübrar çayının 
şərq 
yamacı 
0-16 yoxdur 5,59 0,41 
7,92 
16-31 1,46 3,17 0,28 
6,57 
31-48 2,50 1,77  - - 
48-66 4,32 2,80  - - 
Istisu kurortundan cənub-
qərbdə dağlıq yayla 
(Kəlbəcər rayonu) 
0-8 yoxdur 13,3 1,19 
6,47 
8-15 -"- 11,0 
0,99 
6,42 
15-30 -"-  7,2 0,08 
5,36 
30-41 -"-  8,4 0,05 
- 
41-54 -"-  1,7  - - 
 
Onların yalnız bəzi növmüxtəlifliklərində karbonatlara rast gəlinir. Aşağı  və orta yura süxurları üzərində 
inkişaf etmiş torpaqlar adətən karbonatsız olur. Cədvəldən göründüyü kimi, Böyük Qafqazın cənub yamacının 
şərq hissəsində (Girdimançaydan şərqdə) torpaq profilində karbonatların olması, xüsusilə alt qatlarda, 
torpaqəmələgətirici süxurların tərkibi, iqlim şəraitinin daha quraq və isti olması və s. ilə əlaqədardır. 
Təsvir olunan torpaqların profili qranulometrik tərkibinə görə  fərqlənir. Profildə qleyləşmə  əlamətləri 
müşahidə olunmur. Yalnız suyu zəif keçirən süxurların yayıldığı nisbətən çökək sahələrdə profilin aşağı 
qatlarında C və  

 
151
 
 
Şəkil 15.   Alp və subalp çəmən və çəmən-bozqır landşaftın dağ-çəmən torpağı 
(Qudyalçay hövzəsi, Xınalıq kəndi ətrafı) 

 
152
CD qatları ilə  təmasda bəzi hallarda zəif qleyləşmə  əlamətlərinə (göyümtül-boz, bozumtul pas ləkələri ) rast 
gəlinir. 
Dağ-çəmən torpaqları humusla zəngindir. Üst qatda onun miqdarı 16,6±2,9% təşkil edir. Dərinliyə doğru 
humusun miqdarı kifayət qədər kəskin şəkildə azalır. Çox halda yarım metrdən dərində humusun miqdarı 1,7-
2,4%-dən çox olmur. Humusun tərkibində fulvoturşular 41-49%, humin turşuları isə 26-28% təşkil edir. 
Fulvoturşuların humin turşularına nisbəti həmişə vahiddən kiçik olur və çox vaxt 0,52-0,63-dən yüksək olmur. 
Təsvir edilən torpaqlarda ümumi azotun miqdarı humusun miqdarına uyğun olaraq yüksəkdir. Torpaqların 
üst qatında onun orta miqdarı 0,76% təşkil edir. Humusun azota nisbəti (C/N) böyük hüdudda dəyişir. Bu 
torpaqdakı üzvi qalıqların daha dərindən parçalandığını göstərir. 
Çimli dağ-çəmən torpaqlarının udma tutumu yüksəkdir. Həmin torpaqların üst qatında onun göstəricisi 
51±7,2%-dir. Udulmuş  əsasların cəmində Ca
2+
  və Mg
2+
 miqdarı üstünlük təşkil edir. Tərkibində hidrogen və 
alüminium olmaması səbəbindən torpaqlar zəif doymamışdırlar.  
Torpaq məhlulunun reaksiyası  zəif turş  və turşdur (profilin orta hissəsində 5,6-4,9). pH göstəricisinin bir 
qədər yüksək olması çimli qatda kül elementlərinin çoxluğu ilə izah edilir. 
Çimli dağ-çəmən torpaqları qranulometrik tərkibinə görə əsasən çınqıllı, orta və yüngül gillicəlidir. Lakin 
bəzi hallarda gilli növmüxtəlifliklərinə  də rast gəlinir ki, bu da aşınma materiallarının tərkibində gilli 
mineralların olması ilə  əlaqədar olur. Bu torpaqların üst qatında lil fraksiyaları xeyli azalmış miqdarda olur. 
Onun miqdarı üst qatlarda 18-24%-dən artıq deyildir. Fiziki gilin miqdarı isə adətən 40-50% arasında tərəddüd 
edir. Skeletlilik profil boyu üst qatlardan dərinliyə doğru artaraq aşağı qatlarda 40-60%-ə çatır. Bu, hər şeydən 
əvvəl dağ süxurlarının kobud aşınma materiallarının geniş təmsil olunması və qravitasiya proseslərinin intensiv 
inkişafı ilə əlaqədardır. 
Ümumi tərkibinə görə torpaq profilinin differensiasiyası bu torpaqlar üçün səciyyəvi diaqnostik 
əlamətlərdən biridir. Silisium və biryarım oksidlərin yüksək mütəhərrikliyi bu torpaqlar üçün səciyyəvidir. Bu 
səbəbdəndir ki, çimli dağ-çəmən torpaqların üst qatlarında SiO
2
 miqdarı az, humus horizontu altında R
2
O
3
 
miqdarı yüksəkdir. Üst qatlardan aşağıya doğru hərəkət edən alüminium və  dəmirin profilin orta hissəsində 
toplanması müşahidə olunur. Çimli dağ-çəmən torpaqlarının aşağıdakı cinsləri ayrılır:  Yuyulmuş torpaqlar – 
profilin karbonatlardan yuyulması,  zəif doymamış torpaqlar – üst və humusaltı qatların doymaması (müvafiq 
şəkildə 4-6 və 10-12%) ilə səciyyələnir; Qleyvari torpaqlar – mikroçökəkliklərdə və relyefin alçaq sahələrində 
ağır süxurlar üzərində, tam inkişaf etməmiş torpaqlar - isə orta meyilli yamaclarda, yaxud denudasiya olunmuş 
düzəltmə səthlərində qalın olmayan çınqıllı elüvilər üzərində inkişaf edir. 
Çimli dağ-çəmən torpaqları hazırda əsasən yay otlaqları və biçənəklər üçün istifadə olunur. Heyvandarlığın 
mühüm yem bazası olan bu yaylaqlarda üç milyondan çox qoyun bəslənir. Əlverişli su-fiziki xassələr və sıx ot 
örtüyü göstərilən torpaqların səthində səth axınlarının yaranması və eroziya proseslərinin inkişafına mane olur. 
Lakin hazırda bir sıra  ərazilərdə bu torpaqlarda intensiv antropogen eroziyası gedir, otarma cığırları, torpaq 
yolları, heyvan dırnaqları torpağın çim qatını məhv edir, səthi yuyulmanı sürətləndirir və xətti eroziya yaradır. 
Yaylaq torpaqlarını qorumaq və onların məhsuldarlığını artırmaq məqsədilə yaylaqların hər bir hektarına 
düşən mal-qaranın sayına (otarma norması) ciddi nəzarət etmək, faydalı ot əkinini genişləndirmək, bəzi sahələrə 
gübrə vermək kimi faydalı tədbirləri müntəzəm şəkildə tətbiq etmək lazımdır. 
Qaramtıl dağ-çəmən torpaqları yarımtipi. Bu torpaqlar subalp cəmənləri torpaqlarının aşağı hissəsini 
əhatə edir. Təsvir edilən torpaqların yayıldığı  ərazilərin aşağı  sərhədi  ərazinin oroqrafiyası,  geomorfoloji və 
iqlim  şəraitindən asılı olaraq böyük intervalda tərəddüd edir. Böyük Qafqaz vilayətində bu sərhəd dəniz 
səviyyəsindən 1800-2000 m yüksəklikdən (meşə-çəmən torpaqları ilə təmasda), Kiçik Qafqazda isə bir qədər də 
yüksəkdən – 2000-2100 m-dən keçir. Baş Qafqaz silsiləsinin  şərq qurtaracağında (Şamaxı yaylası) meşələrin 
qırıldığı  və iqlimin daha quraq olduğu  ərazilərdə qaramtıl dağ-çəmən torpaqlarına dağ-bozqır torpaqları ilə 
təmas sahələrində də rast gəlmək olur (Ataçay, Çingilçay və Pirsaatçay hövzələri arasında). 
Qaramtıl dağ-çəmən torpaqlarının yayıldığı ərazilər üçün relyefin daha sakit formaları səciyyəvidir. Kiçik 
Qafqazda bu torpaqlar Murovdağ, Mıxtökən silsiləsinin  şimal-şərq yamaclarında, Qarabağ yaylasının cənub-
şərq hissəsində  əsasən az meylli düzən səthlərində, yaylayabənzər sahələrdə, yüksək qədim çay terraslarında, 
Böyük Qafqazda isə Baş  və Yan silsilənin dağarası depresiyalarında, bəzi hallarda (Yan silsilədə) suayrıcı 
yaylalarda inkişaf edərək yayılmışdır. 
Təsvir edilən torpaqlar əsasən yuyucu rejim şəraitində  əhəngdaşı,  əhəngdaşı qumlucalar və karbonatlı 
gillicələrin aşınma qabığı üzərində formalaşır. Kalsium karbonatla zəngin süxurların üzərində yayıldığı üçün bu 
torpaqların profilində karbonatlar ayrı-ayrı ocaqlar şəklində yayılır, yaxud illüvial B horizontunda ağ karbonat 
ləkələri müşahidə edilir. Bu əlamət qaramtıl dağ-çəmən torpaqları dağlıq landşaftın nisbətən daha quraq 
rejimində inkişaf edən çəmən-bozqır torpaqlarından fərqləndirən əsas diaqnostik göstərici kimi səciyyələndirir. 
Qaramtıl dağ-çəmən torpaqların yayıldığı  ərazilərin bitki örtüyü taxılkimilərin də yaxşı  təmsil olunduğu 
hündürboylu subalp çəmənlərindən ibarətdir. Zəngin ot bitkilərinin, xüsusilə  cır yulaf və nazikgövdə kimi 
çimyaradan bitkilərin inkişafı qalın çim qatının yaranması üçün əlverişli  şərait yaradır. Onu da qeyd etmək 
lazımdır ki, qaramtıl torpaqların çim qatı çimli dağ-çəmən torpaqların çim qatından müəyyən qədər fərqlənir. 

 
153
Çimli dağ-çəmən torpaqlarının çim qatı  çəmən xarakterli olması, çim qatının elastikliyi və az sıx olması, 
qalınlığının 8-10 sm olması ilə fəqrlənirsə, qaramtıl torpaqlarda çim qatı bozqır xarakterli, çəmənləşmə dərəcəsi 
daha dərin olub həmin qatın qalınlığı 15-20 sm, bəzən isə daha çox olur. Canlı bitki kökləri 30-35 sm-dək 
dərinliyə daxil olaraq maddələrin daha fəal mübadiləsi və çim qatında kül elementlərinin daha çox toplanması 
üçün əlverişli şərait yaradır. 
Bitki örtüyü daha gur və sıx inkişaf etdiyi üçün qaramtıl torpaqların yayıldığı ərazilərdə ümumi fitokütlənin 
miqdarı çimli dağ-çəmən torpaqların yayıldığı sahələrə nisbətən yüksəkdir (391-489 t/ha). Bitkilərin yeraltı 
kütləsi yerüstü kütlədən 10-11 dəfə çoxdur (müvafiq şəkildə 343-359 və 41-49 s/ha). 
Bioiqlim  şəraiti ilə  əlaqədar olaraq göstərilən torpaqların yayıldığı  ərazilərdə humifikasiya prosesi daha 
qənaətbəxş  şəkildə gedir. Torpaq səthinə daxil olan töküntülərin  əsas hissəsi sürətlə parçalanır və bu 
səbəbdəndir ki, səthdə döşənək əmələ gəlmir. Burada bioloji dövranın intensivlik əmsalı 0,6-0,8 təşkil edir. 
Qaramtıl dağ-çəmən torpaqları müxtəlif genetik horizontların aydın seçildiyi tam inkişaf etmiş profilə malik 
olması ilə  səviyyənir. Qaramtıl dağ-çəmən torpaqlarının morfoloji əlamətləri ilə tanış olmaq üçün onların 
ümumiləşdirilmiş morfoloji təsvirini nəzərdən keçirək: 
A
ç
 – yaxşı çimlənmişdir, taxılkimilərin çox sıx kök sistemi ilə hörülmüşdür, səthdə ölü töküntülərin 
toplanması müşahidə edilmir, struktur aqreqatların arası ilə köklər dərinə daxil olur, dənəvari yaxud dənəvari-
noxudvari struktura malikdir, yaxşı aqreqatlaşmışdır, qara, yaxud qara-qonurumtul rəngli, süxur qırıntıları azdır, 
yumşaqvari, yüngül yaxud orta gillcəli, köklər yoxdur, karbonatlara təsadüf edilmir, keçidi kəskindir. Qalınlığı 
10±2 sm. 
A
1
  – qara qonur, qonurumtul-qəhvəyi yaxud qonurmtul çalarlı tünd boz, dənəvari-xırda topavari, yaxşı 
aqreqatlaşmışdır, çoxlu canlı köklər, çınqıllar azdır, güclü humuslaşmış, ağır gillcəli, yumşaqvari, keçidi tədrici, 
qaynamır, qalınlığı 18±5 sm. 
A
2
 – qara-göyümtül, qaramtıl-qəhvəyi, yaxud qonurumtul çalarlı tünd-qəhvəyi, çoxlu köklər, xüsusilə ölü 
köklər, çınqıllı, bərkvari, ağır gillicəli, qozvari-topavari, yaxşı aqreqatlaşmışdır, az miqdarda qurd yolları  və 
kaprolitlər, görünən karbonatlar yoxdur, qaynamır, keçidi aydındır. Qalınlığı 16±7 sm. 
AB – tünd-qonur-qəhvəyi, yaxud qəhvəyi çalarlı qaramtıl-qonur, müəyyən göyümtüllük yaxud əsas fonda 
göyümtül ləkələr ola bilər, iri topavari, çınqıllar çoxdur, kömürləşmiş bitki köklərinə rast gəlinir, qurd (torpaq 
soxulcanı) yolları, ağır gillicəli, yaxud gilli, bərkvari, üst qatda sərhəddə humus “dillərinə” və axıntılarına 
təsadüf olunur, qaynamır, keçidi aydındır. Qalınlığı 15±3 sm. 
B – yuxarıdakı qatdan bir qədər açıqdır, açıq qonur ton üstünlük təşkil edir, qatların sərhədində humus 
“dilləri” və axıntılarına rast gəlinir, strukturu kobud iri topavari, çınqıl çoxdur, çoxlu ölü köklər, üst qatdan 
bərkdir, ağır gillicəlidir (gilli də ola bilər), gilləşmə  əlaməti olarkən tekstur qat kimi qeyd olunur, yalnız 
çınqılların olduğu yerdə qaynayır. Yüksək çınqıllı  və tez-tez qaynama hallarında illüvial karbonatlı qat kimi 
qeyd olunur, ağır qranulometrik tərkib və yan axınların olduğu şəraitdə göyümtül ləkə və nöqtələrə (qleyləşmə 
əlamətlərinə) rast gəlinir. Qalınlığı 20±3 sm. 
C – çox vaxt açıq-qəhvəyi, sarı, bəzən mərmərşəkilli, ağımtıl karbonat damarcıqları törəmələri, xüsusilə 
çatlar boyunca, yüksək çınqıllı, bərk, struktursuz, karbonatlar aydın seçilir, qaynayır. Torpaqəmələgətirici 
süxurlar əhəngdaşları, əhəngdaşı qumluqları, andezitbazalt, karbonatlı şistlərin və s. elüvi və delüvi-elüvisindən 
ibarətdir. 
Təsvir edilən torpaqların üst qatında humusun orta riyazi qiyməti 11,02% təşkil edir. Humusun miqdarı 
aşağı qatlara doğru çox vaxt tədricən azalır (cədvəl 49). 
 
Cədvəl 49 
Qaramtıl dağ-çəmən torpaqların bəzi morfoloji və fiziki-kimyəvi göstəriciləri 
 
Genetik 
qatlar 
Morfoloji və fiziki-kimyəvi göstəricilər 
Qalınlıq, 
sm 
Humus, 
% 
Azot, 
% 
Udma 
tutumu, 
m-ekv 
<0,001, 
% 
<0,01,
% 
pH 
A
ç
 9,2 11,2 
0,78 
50,88 
8,88 - 
6,4 
A
1 
14,2 8,07 0,48 36,42 
17,79 
52,40 
6,6 
A
2 
16,4 5,48 0,41 45,04 
22,92 
56,79 
6,4 
AB 17,3 2,68 0,28 
37,01 
19,09 
53,54 
6,0 
B 20,2 1,53 
0,11 
38,73 
21,21 
58,19 
6,2 
C -  - - - - - 
- 
 
 
 
Təsvir edilən torpaqların üst qatında azotun miqdarı 0,78% təşkil edir. C/N nisbəti 7-9-dan yüksək deyildir. 
Bu da üzvi qalıqların yüksək parçalanmasından xəbər verir. Humus keyfiyyət tərkibi humatlı  və humatlı-

 
154
fulvatlıdır, Ch/Cf 1,1-0,8 arasında dəyişir. 
Qaramtıl dağ-çəmən torpaqlarda udma tutumu yüksəkdir. Belə ki, torpağın üst və əkinaltı qatlarında onun 
orta miqdarı 50-36 mq-ekv. arasında tərəddüd edir. Udulmuş əsaslar içərisində kalsium və maqnezium kationları 
üstünlük təşkil edir. Torpaqların üst qatında onun miqdarı udma tutumunun 90-92%-ni təşkil edir.  
Təsvir edilən torpaqlarda mühitin reaksiyası adətən zəif turş, bəzi hallarda isə neytrala yaxın olur. Su 
məhlulunda pH-ın qiyməti 6,0-6,6 arasında tərəddüd edir. Profilin orta hissələrində mübadilə olunan hidrogenin 
nisbətən çox olması ilə əlaqədar olaraq mühitin turşuluğunun artması müşahidə olunur. 
Qranulometrik tərkibinə görə qaramtıl dağ-çəmən torpaqlarında orta və  ağır gillicəli növmüxtəliflikləri 
üstünlük təşkil edir. Lakin bu torpaqların gilli növlərinə də təsadüf edilir. Qranulometrik tərkibində lil və xırda 
toz hissəcikləri üstünlük təşkil edir. Üst qatlarda lil hissəciklərinin miqdarı nəzərə çarpacaq dərəcədə azalmışdır 
(9-18%), fiziki gilin miqdarı isə 52-56% təşkil edir. Aşağı qatlara doğru onun miqdarı artır, orta qatlarda zəif 
gilləşmə əlamətləri müşahidə olunur. 
Çimli dağ-çəmən torpaqları ilə müqayisədə bu torpaqların skeletlik dərəcəsi xeyli aşağıdır (20-30%) və 
profilboyu aşağıya doğru artır. 
Təsvir edilən torpaqların ümumi tərkibinin analizi göstərir ki, bu torpaqların üst SiO
2
  və Fe və Al 
oksidlərinin müəyyən qədər yuyularaq profilin orta qatlarında toplanması müşahidə olunur. Torpaqlar bir yarım 
oksidlərlə zəngindir. SiO
2
/Fe
2
O
3 
nisbəti 4,1-4,7-5,2, arasında dəyişir.  
Qaramtıl dağ-çəmən torpaqların aşağıdakı cinsləri ayrılır:  yuyulmuş, zəif doymamış, qalıq-karbonatlı, 
qleyvari, tam inkişaf etməmiş. 
Aqroistehsalat baxımından qaramtıl dağ-çəmən torpaqlar yüksək məhsuldar yay otlaq sahələrinə aid edilir 
və əsasən örüş və biçənək sahəsi kimi istifadə olunur.