Qərib Məmmədov

§ 42. Sərbəst torpaq havasının tərkibi 
 
Sərbəst torpaq havası atmosferlə daim əlaqədə olsa da, bir sıra xüsusiyyətləri ilə səciyyələnir. 
Atmosfer havasının tərkibi sabitdir və onun əsas komponentlərinin miqdarı az dəyişir. Atmosfer havasında 
azot (N
2
) - 78,08%, oksigen (O
2
) – 20,95%, arqon (Ar) – 0,93%, karbon qazı (CO
2
) – 0,03 təşkil edir. 
Torpaq havası dinamikliyi ilə fərqlənir. Torpaq havasında ən dinamik komponentlər O
2 
və CO
2
 qazlarıdır. 
Onların torpaqlarda miqdarı oksigendən istifadənin və karbonun mənimsənilməsinin intensivliyindən, həmçinin 
torpaqla atmosfer havası arasında qaz mübadiləsinin sürətindən asılıdır. Torpaq havasında CO
2
 miqdarı 
atmosfer havasından on və ya yüz dəfə çox ola bilər, oksigenin konsentrasiyası isə əksinə 20,9%-dən 15-10%-ə 
və daha aşağı düşə bilər. 
Əlverişli fiziki xassələrə malik yaxşı aerasiya olunan əkinaltı torpaqlarda torpaq havasında CO
2
 –un 
miqdarı bitkinin vegetasiyası müddətində 1-2%-dən çox, oksigenin miqdarı isə 18%-dən az olmur. Ağır 
qranulometrik tərkibə malik əkinaltı torpaqlarda nəmlənmənin təsiri ilə CO
2
 –un miqdarı 4-6%-ə qədər arta, O
2
 -
in miqdarı isə 15-17%  və daha aşağı göstəriciyə kimi azala bilər. Bataqlaşmış torpaqlarda CO
2
  daha yüksək, O
2
 
daha az  müşahidə edilir (cədvəl 38). 
 
Cədvəl 38 
Torpaq havasında CO
2
 və O
2
 miqdarı, %-lə (surətdə - CO
2
, məxrəcdə - O
2
) 
 
Dərinlik, 
sm 
Çimli-podzollu 
Qaratorpaq
-cəmən 
Çimli-
qleyli 
Meşə 
Əkin Çəmən 
10 
0,4 
 20,5 
0,5 
20,4 
2,5 
17,7 
- 
2,5 18,3 
25 
0,5 
20,6 
0,7 
20,3 
2,7 
17,1 
2,5 
18,5 
16,8 2,9 
50 
0,6 
20,2 
1,1  
19,9 
2,2 
17,5 
3,2 
17,8 
19,5 2,2 
100 
2,5 
18,3 
1,2 
19,9 
1,4 
19,2 
6,6 
13,8 
- 
150 
3,1 
17,5 
1,3 
18,7 
1,4 
18,8 
6,8 
13,4 
- 
200 
3,5 
17,5 
1,4 
19,5 
1,4 
19,0 
15,2 
15,5 
- 
 
Torpaq havasında azot atmosfer havasından demək olar ki, fərqlənmir. Azotun miqdarında bəzi 
dəyişikliklər kök bakteriyalarının fəaliyyəti, denitrifikasiya prosesləri ilə əlaqədar baş verir. Torpaq havasında 
denitrifikasiyanın başqa səciyyəvi məhsulu – iki valentli azot oksidi (N
2
O) də vardır. 
Ədəbiyyat mənbələrinə əsasən torpaq havasında az miqdarda da           (1·10
-9
·1·10
-12
 %) olsa daim müxtəlif 
təbiətli uçucu üzvi birləşmələr (etilen, metan və s.) olur. Torpağın aerasiyasının korlanması səbəbindən torpaq 
havasında bitkinin kökləri üçün toksiki səviyyəni (0,001 %) keçən etilenin konsentrasiyası yaranır. Bataqlaşmış 
və bataqlı torpaqlarda ammonyak, hidrogen və metan nəzərə çarpacaq dərəcədə çox olur. 
Torpaq havası tərkibinə və mütəhərrikliyinə görə yekcins deyildir. Bu da torpaqdakı məsamələrin müxtəlif 
ölçülərə malik olması ilə əlaqədardır. Bir qədər iri məsamələrdə hava daha mütəhərrik, oksigenlə daha zəngin, 
karbonun miqdarı isə bir qədər azdır. 
Torpaq proseslərində  və bitkilərin məhsuldarlığında O
2
  və CO
2
 rolu. Torpaqda oksigenin əsas 
istifadəçiləri bitki kökləri, aerob mikroorqanizmlər və torpaq faunasıdır. Oksigenin yalnız cüzi hissəsi təmiz 
kimyəvi proseslərə  sərf olunur. Əsas tiplərin  əkinaltı torpaqları 20
0
C temperaturda 1kq quru torpağa 1saat 
ərzində 0,5 – 5 ml və daha çox O
2
 udur. 
Torpaqların yaxşı aerasiyası şəraitində oksigen udularkən ona ekvivalent miqdarda və ya bir qədər az CO
2
 
qazı buraxılır və  tənəffüs  əmsalı, yəni buraxılmış CO
2
 –nin udulmuş  O
2
-yə nisbəti vahidə  bərabərdir. Qaz 
mübadiləsi çətinləşmiş torpaqlar üçün tənəffüs  əmsalı vahiddən böyükdür. Belə ki, bu cür torpaqlarda çoxlu 
miqdarda anaerob mikrozonalar yaranır ki, burada CO
2
 –nin buraxılması oksigen udulmadan baş verir. 
Bitkilər tərəfindən istifadə edilən oksigenin miqdarı onların bioloji xüsusiyyətlərindən, inkişaf fazasından, 

 
116
mühitin şəraitindən (temperatur, nəmlik, qida maddələri və s.) asılıdır. Torpağın temperaturu 5
0
C –dən 30
0
C-yə 
kimi  yüksələndə O
2
 udulması və CO
2
 ayrılması intensivliyi 10 dəfə artır. Yayda torpaqlar CO
2
 qazını erkən yaz 
və payızın sonundan fərqli olaraq bir neçə dəfə çox udur və buraxırlar. 
Oksigen torpağa atmosferdən diffuziya yolu ilə, yağıntılar və suvarma suyu ilə daxil olur. Oksigenin bitkiyə 
bilavasitə təsiri tənəffüs prosesində özünü göstərir. Torpaqda sərbəst oksigenin olmaması bitkinin məhv olması 
ilə nəticələnir. Bitkilər üçün optimal şərait oksigenin torpaq havasında miqdarının 20 % olmasıdır.  
Oksigenin bitkinin məhsuldarlığına dolayısı ilə  təsiri onun torpağa olan təsiri vasitəsilə özünü göstərir. 
Oksigenin torpaqda çatışmaması anaerob proseslərin inkişafına və bitkilər üçün toksik olan birləşmələrin 
yaranmasına gətirib çıxarır ki, bu da əlverişli qida maddələrinin miqdarının azalmasına, torpağın fiziki 
xassələrinin pisləşməsinə, bütövlükdə münbitliyin və bitkilərin məhsuldarlığının aşağı düşməsinə  səbəb olur. 
Torpağın oksigenlə yaxşı təmin olunduğu şəraitdə aerob proseslər inkişaf edir və başqa amillərlə birgə bitkinin 
böyüməsi və  məhsuldarlığı üçün əlverişli mühit yaranır. Optimal temperatur və  nəmlik  şəraitində torpağın 
humus horizontlarında üzvi maddələrin miqdarından və
 
tərkibindən asılı olaraq aerob proseslər torpaq havasında 
oksigenin miqdarı 2,5-5% -dən çox olduğu zaman başlayır. Bu göstəricidən az olduqda anaerob proseslər 
üstünlük təşkil edir. Bioloji proseslərin çox zəiflədiyi aşağı temperatur (0-4
0
C) və  aşağı  nəmlikdə (bitkinin 
soluxma nəmliyinə yaxın nəmlikdə) aerob proseslərin inkişafı oksigenin miqdarı    hətta 0,5% olarkən də 
mümkündür. 
Karbon qazı  (CO
2
) torpaqda bioloji proseslər nəticəsində yaranır. O, torpaq havasına qismən qrunt 
suyundan, torpağın bərk və maye fazasından desorbsiya prosesi nəticəsində daxil olur. Karbon qazının müyyən 
miqdarı torpaq məhlulu buxarlanarkən bikarbonatların karbonatlara çevrilməsi və turşuların torpaq 
karbonatlarına təsiri, həmçinin üzvi maddələrin kimyəvi oksidləşməsi nəticəsində yaranır. Karbon qazının 
torpaq havasında yüksək konsentrasiyası (2-3%-dən çox) bitkinin inkişafını ləngidir. 
Karbon qazının torpaqdan atmosferin yerə yaxın qatına daxil olması torpağın tənəffüsü adlanır. Torpaqdan 
daxil olan CO
2
  fotosintez prosesində bitki tərəfindən mənimsənilir. Torpağın tənəffüsünün intensivliyi onun 
xassələrindən, hidrotermik şəraitdən, bitkinin xüsusiyyətindən, aqrotexniki tədbirlərdən asılıdır. Torpağın 
karbon qazını ayırması prosesi  mədəniləşmiş torpaqlarda güclənir. Buna səbəb bu torpaqlarda bioloji 
proseslərin fəallaşması və aerasiya şəraitinin yaxşılaşmasıdır. Beləliklə, tənəffüsün intensivliyi – torpaqda qaz 
mübadiləsinin və bioloji proseslərin fəallığının əhəmiyyətli göstəricisidir. Ədəbiyyat məlumatlarına görə tundra 
–qleyli torpaqlar ildə 0,3 t/ha, iynəyarpaq meşələrin podzollu torpaqları 3,5-30 t/ha, qonur və boz meşə 
torpaqları 20-60 t/ha, bozqır zonasının qaratorpaqları 40-70 t/ha  CO
2
 ifraz edir. 
 
§ 43. Torpaq havasının atmosferlə qaz mübadiləsi. 
Torpağın hava xassələri 
 
Torpaqda qaz mübadiləsi və ya aerasiya öz aralarında və atmosferlə  əlaqəsi olan məsamələr vasitəsilə 
hayata keçirilir. Qaz mübadiləsi amillərinə  aşağıdakılar daxildir: diffuziya, havanın yağıntılar və ya suvarma 
suyu vasitəsilə torpağa daxil olması, torpağın temperaturunun və atmosfer təzyiqinin dəyişməsi, küləyin təsiri, 
qrunt suyunun və ya yuxarı qat suyun səviyyəsinin dəyişməsi. 
Diffuziya – qazların  parsial təzyiqə uyğun olaraq yer dəyişməsidir. Torpaq havasında atmosferlə 
müqayisədə oksigen çox, karbon qazı az olduğundan, diffuziyanın təsiri altında oksigenin torpağa fasiləsiz daxil 
olması və karbonun atmosferə atılması üçün şərait yaranır. 
Suyun yağış  və suvarma vasitəsilə torpağa daxil olması torpaq havasının sıxlaşmasına, onun bayıra 
sıxışdırılmasına və atmosfer havasına qarışmasına səbəb olur. 
Torpaq temperaturunun və atmosfer təzyiqinin, külək və qrunt suyunun səviyyəsinin dəyişməsi torpaq 
havasının dəyişməsinə və nəticədə də havanın torpaqdan atmosferə və ya əksinə atmosferdən torpağa hərəkətini 
törədir. 
Qaz mübadiləsinin nəzərdən keçirilən bütün amilləri təbii  şəraitdə birgə  fəaliyyət göstərir, lakin bunlar 
içərisində diffuziya əsas amil hesab olunur. 
Sərbəst havadan fərqli olaraq qazların torpaqda diffuziyası  tədrici baş verir. Ona görə  də torpaqdakı 
diffuziya  əmsalının (D) həmin qazın atmosferdə diffuziya əmsalına (D
o
) nisbəti həmişə vahiddən azdır.  Əgər 
CO
2
 –nın diffuziya əmsalı 0,009 sm
2
/san-dən kiçikdirsə, normal aerasiyanın son həddi hesab olunur. Bu 
göstəricidən aşağı olması qaz mübadiləsinin çətinləşdiyini göstərir. 
Qaz mübadiləsinin vəziyyəti torpağın hava xassələri ilə müəyyən edilir. Torpağın hava xassələrinə hava 
keçiriciliyi və hava tutumu aid edilir. 
Torpağın hava keçiriciliyi – torpağın özündən hava buraxma qabiliyyətidir. O, zaman vahidi ərzində 
təzyiq altında qalınlığı 1 sm, sahəsi 1 sm
2
 torpaq kəsiyindən keçən havanın miqdarı ilə    (ml-lə) ölçülür. 
Torpağın hava keçiriciliyi nə qədər yüksək olarsa, onda qaz mübadiləsi bir o qədər yaxşı  və torpaq havasında 
oksigenin miqdarı çox və karbon qazının miqdarı az olacaqdır. 
Torpağın hava keçiriciliyi onun qranulometrik tərkibindən, sıxlığından, nəmlik və strukturundan asılıdır. 

 
117
Hava torpaqda su ilə dolmamış və bir-birindən izolə olunmamış məsamələrlə hərəkət edir. Aerasiya məsamələri 
nə  qədər böyük olarsa, onun hava keçiriciliyi bir o qədər yaxşı olacaqdır. Strukturlu torpaqlarda, kapilyar 
məsamələrlə yanaşı qeyri-kapilyar məsamələr də kifayət qədərdir. Bu da onlarda hava keçiriciliyi üçün əlverişli 
şərait yaradır. 
Torpağın hava tutumu torpaqda havanın miqdarı ilə səciyyələnir və %-lə ifadə olunur. Torpaqda havanın 
miqdarı onun nəmliyindən və torpağın məsaməliyindən asılıdır. Torpaqda məsaməlik nə qədər çox və nəmlik az 
olarsa, torpaq özündə bir o qədər çox hava saxlamış olar. 
Maksimal hava tutumu quru torpaqlar üçün səciyyəvidir və onun həcmi torpaqdakı ümumi məsamələrin 
həcminə bərabərdir. Lakin təbii şəraitdə torpaq həmişə özündə bu və ya digər miqdarda su saxlayır. Ona görə də 
torpaqda hava tutumunun həcmi çox dinamikdir. 
Hava-quru  şəraitdə torpağın hava tutumunun həcmi ümumi məsaməliyin həcmi ilə hiqroskopik nəmliyin 
həcminin fərqinə bərabərdir. Torpağın ən az su tutumuna uyğun gələn və qeyri-kapilyar məsaməliyin analoqu 
olan hava tutumu xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Əgər hava ilə dolmuş  məsamələrin həcmi  ən az nəmlik 
tutumundan 15% azdırsa, onda torpağın aerasiyası torpaq havasının əlverişli tərkibini təmin etmək üçün kifayət 
deyildir. Qaz mübadiləsi üçün optimal şərait havanın miqdarı mineral torpaqlarda 20-25%, torflu torpaqlarda 
30-40% olarkən yaranır. 
 
§ 44. Torpağın hava rejimi və onun tənzimlənməsi 
 
Havanın torpağa daxil olması, onun profilboyu hərəkəti, torpağın bərk, maye və canlı fazaları ilə qarşılıqlı 
təsirindən tərkibinin və fiziki vəziyyətinin dəyişməsi, həmçinin torpaq havasının atmosferlə qaz mübadiləsi ilə 
bağlı bütün hadisələrin məcmusu torpağın hava rejimi adlanır. 
Torpağın hava rejimi sutkalıq, mövsümi, illik və çoxillik dəyişkənliyə məruzdur və torpağın xassələrindən 
(fiziki, kimyəvi, fiziki-kimyəvi, bioloji), hava şəraitindən, bitkinin xarakterindən, aqrotexnikadan asılıdır. 
Əlverişli hava rejimi əlverişli quruluşa malik və  daxil olmuş su və havanı özündən  tez keçirən və təzədən 
paylayan strukturlu torpaqlarda müşahidə edilir. 
Bir çox torpaqların, xüsusən də daimi və müvəqqəti izafi nəmlənməyə  məruz qalmış torpaqların hava 
rejiminin yaxşılaşdırılmasına ehtiyac var. 
Torpaqların hava rejiminin tənzimlənməsi aqrotexniki və meliorativ tədbirlər vasitəsilə həyata keçirilir. 
Bataqlaşmış torpaqlarda aqrotexniki tədbirlər onların köklü meliorasiyasından – qurutmadan sonra tətbiq 
edilə bilər. Torpaqların aerasiyasının yaxşılaşdırılmasının zəruriliyi  əsas hava rejimi göstəriciləri – torpaq 
havasının miqdarının və ehtiyatının, hava keçiriciliyinin, qazların diffuziyasının sürətinin, torpağın 
tənəffüsünün, torpaq havasının tərkibinin öyrənilməsi əsasında müəyyən edilir. Bütün bu göstəricilər bir-biri ilə 
çox sıx  əlaqədardır. Lakin hər biri ayrılıqda aerasiya şəraitini tam səciyyələndirmir. Hazırda qeyd edilən 
parametrlər əsasında hava rejiminin vəziyyətinin qiymətləndirilməsi konkret torpaqların xassələrini və müxtəlif 
bitkilərin aerasiyaya olan tələbini nəzərə almaqla dəqiqləşmələrin aparılmasını tələb edir. 
Yüngül torpaqlarda (qumlu və qumsal), həmçinin aqronomik baxımdan əlverişli struktura malik gillicəli və 
gilli torpaqlarda havanın miqdarı üst horizontlarda bitkinin vegetasiya müddəti ərzində kifayət qədər yüksək sə-
viyyədə (torpağın həcminin 20-25%-i qədər) qalır. Ağır qranulometrik tərkibə malik struktursuz torpaqlarda 
torpaq havasının miqdarı torpağın sıxlığından və nəmliyindən asılıdır. Bu cür torpaqlarda hətta optimal nəmlik 
şəraitində bitkilər oksigenin azlığından və karbonun çoxluğundan əziyyət çəkə bilər. Ən az su tutumuna bərabər 
nəmlik şəraitində havanın qeyd edilən torpaqlarda miqdarı kritik ölçüdən aşağı düşür (torpağın həcmindən 15% 
az). 
Torpağın hava rejiminə struktursuz torpaqlarda yaranan torpaq qaysağı daha çox ziyan gətirir. Torpaq 
qaysağı yüksək sıxlığa və aşağı məsaməliyə malikdir. Torpaq qaysağı artıq 17% nəmlikdə normal aerasiyanın 
gedişini pozur. 
Qaz mübadiləsinin həyata keçirilməsində aerasiya məsamələrinin  əhəmiyyəti torpaqların xassələrinin və 
temperaturun dəyişməsindən asılı olaraq dəyişir. Məsələn, tərkibində karbon qazının 2-3 %-dən çox olmadığı və 
oksigenin konsentrasiyasının 18-19% -dən aşağı düşmədiyi  əlverişli torpaq havası gillicəli çimli-podzollu 
torpaqlarda torpaq həcminin 20%-dən, torpaq temperaturu 15
0
C-dən çox olduğu şəraitdə yaranır. 
Torpağın strukturunu yaxşılaşdıran, məsamələrin  ümumi həcmini və aerasiya məsamələrini artıran 
becərmə qaydaları qaz mübadiləsinin intensivliyini gücləndirir, karbon qazının konsentrasiyasını azaldır və 
torpaqda oksigenin miqdarını artırır. Ona görə  də torpağın mədəniləşdirilməsinə yönəlmiş bütün tədbirlər 
sustemi onun hava rejimini də yaxşılaşdırır. 
Torpaqdan hava və ayrı-ayrı qazların keçmə sürəti məsamələrin ümümi həcmindən və onların ölçülərindən 
asılıdır.  Əgər torpaqda kapilyar məsamələr
 
üstünlük təşkil edirsə, hava keçiricilik güclü nəmlənmədən sonra 
praktiki olaraq kəsilir. 
Gilli və gillicəli torpaqların hava keçiriciliyi ilk növbədə qeyri-kapilyar məsamələrin zəruri həcmini təmin 
edən torpaqdakı iri (0,5-1 mm) suyadavamlı aqreqatların miqdarından asılıdır. 

 
118
Torpaq tənəffüsünün intensivliyi – torpağın hava rejiminin səciyyəvi göstəricisidir. Torpaq tənəffüsünün 
parametrləri torpağın xassələrindən, hidrotermik rejimindən, bitki örtüyünün xarakterindən asılı olaraq böyük 
ölçülərdə ( 1m
2
-də 0,5 -10 kq və daha çox) dəyişir. Karbonun torpaqda daha fəal  şəkildə ayrılması  əlverişli 
temperatur və nəmlik şəraitində köklərin və vegetativ orqanların intensiv böyümə dövründə baş verir. 
Torpaq havasının tərkibinə görə torpağın aerasiya şəraitinin qiymətləndirilməsindən də geniş istifadə edilir. 
Torpaq havasında karbonun konsentrasiyası 2-3%-dən çox, oksigenin miqdarı 18-19%-dən az olduğu hallarda 
əksər kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı aşağı düşür. Aerasiya şəraitinin tələbinə görə kənd təsərrüfatı 
bitkilərini aşağıdakı sıra üzrə düzmək mümkündür: kartof  > qarğıdalı >  buğda > çoxillik otlar. 
Bitki üçün əlverişsiz aerasiya dövrünün uzunluğunun böyük əhəmiyyəti vardır. Ona görə  də  torpaq 
havasının tərkibinin dinamikası haqqında məlumatın olması vacibdir. 
Karbon və oksigenin sutkalıq dinamikası temperaturun tərəddüdünə uyğun olaraq torpağın 30-50 sm-lik 
dərinliyinə yayılır. Torpaq havasının dəyişməsi 10-15% mümkündür.  
Oksigen və karbonun dinamikasının illik tsiklində torpaq havasında O
2
 –nin maksimal  və CO
2
-nin minimal 
miqdarı yay dövrünə düşür, payız və qışda torpaq-qrunt qatı əvvəlcədən torpaqda yığılmış karbon qazından azad 
olur. Vegetasiya dövrü  ərzində torpaq havasının tərkibi hava şəraitindən asılı olaraq əhəmiyyətli dərəcədə 
dəyişir. Optimal nəmlik  şəraitində temperaturun artması ilə torpaq havasında CO
2
-nin miqdarı artır, O
2
-nin 
miqdarı isə azalır. Yüksək temperatur və aşağı nəmlik şəraitində (soluxma nəmliyinə yaxın) torpaq havasıının 
tərkibi atmosfer havasından az fərqlənir. 
Normal nəmliyə malik torpaqlarda torpaq havasında O
2
 miqdarı bir qayda olaraq üst horizontlardan aşağı 
horizontlara doğru tədricən azalır, CO
2
 miqdarı isə əksinə artır. Qaz mübadiləsi çətinləşmiş torpaqlarda CO
2
 –
nin maksimal və O
2
-nin
 
minimal konsentrasiyası torpaq profilinin aşağı və orta horizontları üçün səciyyəvidir 
(cədvəl 38). 
Torpaqların mədəniləşdirilməsi və yüksək aqrotexnikanın tətbiqi onların hava rejimlərinin 
optimallaşdırılmasına xidmət edir. Torpaq reaksiyasının tənzimlənməsi, fiziki xassələrin yaxşılaşdırılması (dərin 
əkin qatının yaradılması,  əkinaltı qatın yumşaldılması  və s.), üzvi və mineral gübrələrin tətbiqi, torpaqların 
suvarılması torpaqlarda bioloji prosesləri fəallaşdırır və torpağın tənəffüsünün intensivliyini yüksəldir. 
 
XIII FƏSİL. TORPAĞIN İSTİLİK XASSƏLƏRİ VƏ  
İSTİLİK REJİMİ 
 
Torpaq daim atmosferlə təmasda olub, atmosfer iqliminin təsirinə məruz qalır. Bu təsirin vacib elementi – 
torpağın səthinə daim günəş enerjisinin axıb gəlməsidir. Bu zaman enerjinin bir hissəsi torpaq tərəfindən 
udularaq onun qızmasına sərf olunur, qalan hissəsi isə şüalanma vasitəsilə atmosferə qaytarılır. İstiliyin torpağa 
daxil olması  və onun atmosferə verilməsi – dinamik prosesdir. Onların günəş radiasiyasının axıb gəlməsinin 
sutkalıq və mövsümi dəyişkənliyindən və torpağın özünün xassələrindən də asılıdır. Torpağın istilik vəziyyəti 
onun horizontlarının temperatur göstəriciləri ilə səciyyələnir. 
Torpağa istiliyin daxil olması, hərəkəti, akkumulyasiyası  və verilməsi ilə bağlı hadisələrin məcmusu 
torpağın istilik rejimi adlanır. Torpağın istilik rejimi, su rejimi ilə birgə torpaqəmələgəlmə proseslərinin 
dinamikasını müəyyən edir. Temperatur kimyəvi, fiziki-kimyəvi, biokimyəvi və bioloji proseslərin 
intensivliyinin  əhəmiyyətli amili kimi çıxış edir. Torpaqda müxtəlif birləşmələrin həll olması  və çökməsi, 
mikroorqanizmlərin və torpaq faunasının həyat fəaliyyəti torpağın istilik rejimi ilə əlaqədardır. İstilik – bitkinin 
böyüməsi və inkişafı üçün əhəmiyyətli amildir. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin böyüməsi və  məhsuldarlığı, 
xüsusən də toxumun cücərməsi, kök sisteminin inkişafı, fotosintezin intensivliyi torpağın istilik şəraitindən 
asılıdır. Torpağın kifayət qədər istiliklə təmin olunmaması bitkilərin məhsuldarlığını aşağı salan və hətta onların 
məhv olmasına gətirib çıxaran  əsas amil kimi çıxış edə bilər. Ona görə  də torpağın istilik rejiminin 
formalaşmasının qanunauyğunluğunun öyrənilməsi və onun təmzimlənməsi yollarının işlənməsi böyük 
əhəmiyyət kəsb edir. Torpaqların istilik xassələri və istilik rejimi A.P.Vaykov, A.F.Çudnovskiy, M.İ.Budıko, 
A.M.Şulgin, V.N.Dimo, R.H.Məmmədov, A.P.Gərayzadə və başqaları tərəfindən hərtərəfli öyrənilmişdir. 
 
§ 45. Torpaqda istiliyin mənbəyi 
 
Günəşin şüalanan enerjisi (günəş radiasiyası) – torpaqda istiliyin əsas mənbəyidir. Torpaq az miqdarda da 
olsa istiliyi Yerin dərin qatlarından (kimyəvi, bioloji və radioaktiv proseslər nəticəsində yaranan istilik) alır. 
Üzvi maddələrin (peyin, bitki qalıqları, şəhər məişət tullantıları və s.) parçalanması nəticəsində alınmış istilik 
parnik və örtülü qrunt şəraitində yetişdirilən tərəvəzçilikdə geniş istifadə olunur. 
Günəşin  şüalanan enerjisi torpağın səthi tərəfindən udularaq, istilik enerjisinə çevrilir və torpağın aşağı 
horizontlarına verilir. Günəş enerjisinin bir hissəsi torpağın səthindən  əks olunur. Əgər torpağın səthində 
temperatur atmosferin yer səthinə yaxın temperaturundan yüksək olarsa, torpaq günəş radiasiyası hesabına 
akkumulyasiya etdiyi istiliyi verir. Torpağın səthi tərəfindən udulmuş enerjinin torpağın səthindən  şüalanan 

 
119
enerjiyə nisbətindən asılı olaraq, torpağın səthi ya qızacaq, ya da soyuyacaqdır. Bu da öz növbəsində torpağın 
aşağı horizontlarının istilik vəziyyətinə təsir göstərəcəkdir. Torpağın üst horizontları ilə aşağı horizontlar arasında 
temperatur fərqi böyük olduqca, istiliyin ötürülməsi daha intensiv şəkildə baş verəcək. Ona görə torpağın səthi - 
torpağın istilik vəziyyətini formalaşdıran  əhəmiyyətli  şərtdir. Torpağın səthi tərəfindən udulan və  əks olunan 
istiliyin miqdarı onun bir sıra göstəricilərindən – rəngindən, aqreqatlığından, nəmliyindən və s.  asılıdır. 
Torpağın səthinə axıb gələn günəş radiasiyasının miqdarı  ərazinin coğrafi mövqeyindən və relyef 
şəraitindən, həmçinin ilin və sutkanın vaxtından və atmosfer vəziyyətindən (buludluluqdan, havanın 
açıqlığından və s.) asılıdır. Şimal yarımkürəsində şimaldan cənuba hərəkət etdikcə günəş radiasiyasının miqdarı 
artır. 
Mülayim enliklərdə günortaya yaxın saatlarda günəş radiasiyasının axını hamar səthdə dəqiqədə 0,8-1,5 kal 
/sm
2
  təşkil edir. Torpağın səthinin xüsusiyyətləri ilə yanaşı, torpağın istilik xassələri də onun temperatur 
vəziyyətinə, qızmasına və soyumasına təsir göstərir. 
 
 
§ 46. Torpağın istilik xassələri 
 
Torpağın istilik xassələrinə - torpağın istilik udma qabiliyyəti, torpağın istilik tutumu və torpağın istilik 
keçiriciliyi daxildir. 
Torpağın istilik udma qabiliyyəti  – torpağın günəşin  şüalanan enerjisini udma qabiliyyətidir. O, 
Albedonun (A) miqdarı ilə  səciyyələnir.  Albedo –  torpaq səthindən  əks olunan qısa dalğalı günəş 
radiasiyasının miqdarıdır və ümumi günəş radiasiyasından %-lə  ifadə olunur. Albedonun miqdarı nə qədər az 
olarsa, torpaq bir o qədər çox  günəş radiasiyasını udmuş olar. Albedo torpağın rəngindən, nəmliyindən, struktur 
vəziyyətindən, torpaq səthinin hamarlığından və bitki örtüyündən asılıdır (cədvəl 39). 
 
Cədvəl 39 
 
Müxtəlif torpaqlarda, süxur və bitki örtüyündə albedonun miqdarı 
 
Tədqiqat obyekti 
A, % 
Tədqiqat obyekti 
A, % 
 
1 2 
3 
4 
Qaratorpaq (quru) 
 “----”         (nəm) 
14 
8 
Buğda (yazlıq) 
 “----” (payızlıq) 
10-25 
16-23 
Boz torpaq (quru) 
 “----”         (nəm) 
25-30 
10-12 
Otlar   (yaşıl) 
 “----” (qurumuş)      
26 
19 
Gil              (quru) 
“----”          (nəm) 
23 
16 
Pambıq  
20-22 
Sarı və ağ qum 
34-40 
Düyü  
12 
Kartof  
19 
 
 
 
Qara və humusla zəngin torpaqlar günəş enerjisini açıq rəngli torpaqlarla müqayisədə daha çox udurlar, 
eynilə nəm torpaqlarla müqayisədə quru torpaqlarda günəş enerjisi az udulur.  
İstilik tutumu (C) – torpağın istilik udma qabiliyyətidir. İstilik tutumu kütlə vahidilə 1q və ya həcm vahidi 
ilə 1 sm
3
 torpağı  1
0
C qızdırmaqdan ötrü zəruri olan istiliyi ilə səciyyələnir və kalori  miqdarı ilə ifadə edilir. 
Bununla əlaqədar çəki (və ya xüsusi) istilik tutumu və həcm istilik tutumu bir-birindən fərqləndirilir. 
Torpağın istilik tutumu onun mineraloji və qranulometrik tərkibindən, tərkibindəki üzvi maddənin 
miqdarından, torpağın nəmliyindən, məsaməliyindən və havanın miqdarından asılıdır (cədvəl 40). 
 
Cədvəl 40 
 
Torpağı təşkil edən maddələrin və ayrı-ayrı mineralların istilik tutumu 
 
 
Maddə 
İstilik tutumu 
Çəki Həcm 
Kvars qumu 
0,196 
0,517 
Gil 0,233 
0,577 
Torf 0,477 
0,611 
Su 1,000 
1,000 
Kvars 0,198  - 

 
120
Kaolin 0,233  - 
 
Torpağın mineral və üzvi komponentləri ilə müqayisədə suyun istilik tutumu daha yüksək olduğundan, nəm 
torpağın temperaturunun yüksəlməsindən ötrü quru torpaqla müqayisədə daha çox istilik tələb olunur. Nəm 
torpaqlar yavaş-yavaş qızır və yavaş-yavaş da soyuyur. Quru torpaqlar isə əksinə, tez qızır və tez də soyuyur. 
Nəm halında yüksək istilik tutumuna malik gilli torpaqlar qumlu torpaqlardan fərqli olaraq yazda tədricən 
qızırlar. Payızda yüksək nəmlik şəraitində onlar tədricən soyuyur və qumlu torpaqlardan isti olur. Suvarma və 
becərmədən
 
istifadə etməklə torpağın nəmliyini və məsaməliyini dəyişmək, bununla da torpağın temperaturunu 
tənzimləmək mümkündür. 
Torpağın istilik keçiriciliyi – torpağın istilik keçirmək qabiliyyətidir. Bu torpağın çox əhəmiyyətli 
xassəsidir. Istiliyin bir qatdan digər qata ötürülməsi torpağın bu xassəsindən asılıdır. Torpağın istilik keçiriciliyi 
1 saniyə ərzində qalınlığı 1sm olan 1sm
3
 torpaqdan keçən kalori ilə ifadə olunmuş istiliklə ölçülür. Torpaq çox 
fazalı sistem olduğundan, onu təşkil edən maddələrin (su, hava, üzvi maddələr, bərk hissəciklər və s.) 
istilikkeçiriciliyi müxtəlifdir (cədvəl 41). 
 
Cədvəl 41 
 
Torpağı təşkil edən maddələrin və ayrı-ayrı mineralların istilik keçiriciliyi 
 
Maddə 
İstilik keçiricilik 
Hava 
0,00006 
Su 
0,00136 
Torf 0,00027 
Kvars 0,0024 
Qranit 0,0082 
Bazalt 0,0052 
Torpağın mineral hissəsinin istilik keçiriciliyi orta hesabla havanın istilik keçiriciliyindən 100 dəfə, 
suyunkundan isə 28 dəfə çoxdur. Ona görə də torpağın nəmliyi yüksəldikcə onun istilik keçiriciliyi də yüksəlir. 
Torpağın bərkliyinin və yumşaqlığının da istilik keçiriciliyə  təsiri vardır. Torpağın yumşaqlığı artdıqca onun 
istilik keçiriciliyi azalır. Yay zamanı torpağın üst qatı quruduğundan onun istilik keçiriciliyi azalır və bununla 
əlaqədar istiliyin üst qatlardan aşağı qatlara ötürülməsi də azalır.