Qərib Məmmədov

§ 85. Torpaqların bonitirovkası 
 
Torpağın istehsal vasitəsi kimi özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olması, digər tərəfdən, kənd təsərrüfatı 
istehsalının sənaye istehsalından fərqli olaraq, təbii şəraitdən, o cümlədən torpağın münbitliyindən asılılığı onun 
müqayisəli  şəkildə qiymətləndirilməsini zəruri edir. Belə ki, eyni miqdarda sərf olunmuş  əmək və  məsrəf 
müqabilində  əkinçinin  əldə etdiyi məhsul və ya gəlir torpaqların münbitliyindən asılı olaraq müxtəlifdir və 
yaxud eyni münbitliyə malik torpaqlarda və  əməyin daha çox sərf edildiyi torpaqda əlavə  gəlir və ya renta 
digərlərindən çox olur. Məhsuldar qüvvələrin inkişafı və elmi-texniki nailiyyətlərin kənd təsərrüfatında tətbiqi 
az məhsuldar torpaqların münbitliyini yüksəltsə  də, torpaqların münbitliyi arasındakı  fərqi ləğv etmir; aşağı 
münbitliyə malik torpaqların səviyyəsi yüksəldikcə, həmin proses orta və yüksək səviyyəli torpaqlarda da baş 
verir. Nəzəri baxımdan bu proses daimi olduğu üçün torpaqların münbitliyi arasındakı  fərq və bu fərq 
nəticəsində formalaşan differensial renta da əbədidir. 
Aşağı münbitliyə malik torpaqlardan alınan məhsulun ictimai istehsal qiyməti ilə yaxşı və orta münbitliyə 
malik torpağın fərdi istehsal qiyməti arasındakı fərq I differensial torpaq rentasının əsasını təşkil edir və məhz 
bu fərq torpaq mülkiyyətçiləri tərəfindən mənimsənilir. Lakin I differensial renta təkcə torpaqların 
münbitliyindəki fərqlərdən  əmələ  gəlmir. Bu, eyni zamanda torpaq sahələrinin satış bazarlarına, nəqliyyat 
yollarına yaxın və ya uzaq olması nəticəsində də yaranır. Bu fərqlər hər məhsul vahidinə çəkilən nəqliyyat və 
başqa xərclərdə fərqlər doğurur ki, bu da məkana görə II differensial rentanın əmələ gəlməsi üçün şərait yaradır. 
II differensial renta eyni torpaq sahəsinə  əmək və kapital qoyulması, yəni istehsalın intensivləşməsi 
nəticəsində yaranır. Lakin torpaqların münbitlik xüsusiyyətləri II differensial rentanın formalaşmasında da 
iştirak edir. Beləliklə, differensial renta coğrafi mövqe və ya torpaqların təbii münbitliyi hesabına (I differensial 
renta ) və yaxud istehsal prosesində intensiv metodların tətbiqi ilə (II differensial renta) əldə edilmiş  əlavə 
məhsul və ya gəlirdir. Bununla da torpaqların bonitirovkasının nəzəri əsasını renta haqqında təlim təşkil edir. 
Torpaqların bonitirovkası – münbitliyinə görə torpaqların müqayisəli şəkildə keyfiyyətcə qiymətləndirilməsidir. 
O, torpaq kadastrının çox vacib tərkib hissəsidir. Torpaqların bonitirovkası aşağıdakı vəzifələri həyata keçirir: 
1. Respublika, region, inzibati rayon, təsərrüfatlar səviyyəsində torpaqların və  kənd təsərrüfatı yerlərinin 
(uqodiyaların) keyfiyyətinə görə müqayisəli  şəkildə bal ilə ifadə olunmuş genetik-istehsal qiymətini tapmaq 
(ümumi bonitirovka); 
2. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin elmi əsaslarla yerləşdirilməsi məqsədilə torpaq sahələrini və 
əraziləri (taxılçılıq, pambıqçılıq, üzümçülük, çayçılıq, meşə, yay və  qış otlaqları  və digər sahələrin 
xüsusi bonitirovkası) müəyyən etmək; 
3. Relyef, iqlim, torpaq şəraiti nəzərə alınmaqla kənd təsərrüfatında səmərələşdirici sistemlərin 

 
243
(dağ  əkinçiliyi, aqromeşəmeliorasiya, eroziya əleyhinə meşə zolaqları  və s.) layihələşdirilməsinə  və 
tətbiqinə kömək etmək; 
4. Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlara dəymiş ziyanın həcmini, həmçinin torpaq vergilərini və 
torpaqların normativ qiymətlərini hesablayarkən obyektiv göstərici kimi çıxış etmək; 
5. Fermerlərə müxtəlif təbii xassəli torpaqlar üçün qısa və uzun müddətli istehsal planlarını 
tərtib etməkdə yardımçı olmaq. 
Qeyd edək ki, torpaqların bonitirovkası torpaq kadastrı üçün ikili əhəmiyyətə malikdir; birincisi, 
o, müstəqil tədbir kimi torpaq kadastrının tərkibinə daxildir; ikincisi, torpaqların iqtisadi 
qiymətləndirilməsi zamanı torpaqların bonitet göstəriciləri torpaqların iqtisadi qiymətlərinin 
formalaşmasında bilavasitə iştirak etməklə onun obyektivliyini təmin edir. 
Qiymət meyarlarının seçilməsi. Torpağın tərkib hissələri və torpaq-bitki arasında müvazinət 
qanununun olması, V.V.Dokuçayevin nəzərincə, torpaqların bonitirovkası ilə bağlı  işləri 
asanlaşdırmışdır. Torpağın tərkib hissələri ilə  kənd təsərrüfatı bitkiləri arasındakı korrelyativ 
asılılığın tədqiqi torpaq münbitliyinin onun bir çox əlamətlərindən asılı olduğunu göstərir.  
Lakin genezisinə görə müxtəlif olan bütün torpaqlar üçün məzmununa görə ümumi aparıcı 
genetik əlamətlər də vardır. Bu, ilk növbədə torpaqda humusun ehtiyatıdır. Respublikamızın müxtəlif 
təbii zonalarında aparılan tədqiqatlar humusun ümumi ehtiyatı (t/ha) ilə kənd təsərrüfatı bitkilərinin 
məhsuldarlığı arasında sıx korelyativ əlaqənin olmasını müəyyən etmişdir (cədvəl 71).                                    
Torpaqların bonitirovkası zamanı çox vacib  qiymət meyarı fosforun torpaqdakı ehtiyatıdır. Bu 
təsadüfi deyildir. Fosfor bitkinin qidalanmasında və fizioloji fəaliyyətinin təmin edilməsində çox 
əhəmiyyətli torpaq amilidir. Bitkinin  orqanizmində gedən bütün mübadilə prosesləri tərkibindəki 
fosfor ilə əlaqədardır. Torpaqdakı fosforun çox hissəsi mineral formadadır. Üzvi formada olan fosfor 
əsasən humusun tərkibində toplanmışdır. 
 

 
244
Cədvəl 71 
 
Kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı ilə humusun torpaqdakı ehtiyatı (t/ha) arasındakı  
korelyasiya  əlaqəsi 
 
Torpaqlar 
Korelyasiya 
əmsalı (r) 
Tədqiqatçı 
 
1 2 
3 
Yem bitkiləri 
Çimli dağ-çəmən 0,98 
Q.Əliyev, 1973 
Dağ çəmən-bozqır 0,99 
Q.Əliyev, 1973 
Çəmən-şabalıdı 0,68 
Q.Yaqubov, 
1975 
Şabalıdı  
0,87 
Q.Yaqubov, 1975 
Açıq şabalıdı 0,64 
Q.Yaqubov, 
1975 
Boz-qonur 0,65 
Q.Yaqubov, 
1975 
Çəmən-boz 0,89 
Q.Məmmədov, 1978 
Yuyulmuş qaratorpaq  
0,99 
F.Ayvazov, 1988 
Taxıl 
Bozqırlaşmış dağ-qəhvəyi 0,98 
Metodika, 
1973 
Dağ boz-qəhvəyi 0,94 
Metodika, 
1973 
Dağ açıq şabalıdı 0,95 
Metodika, 
1973 
Pambıq 
Çəmən-şabalıdı 0,30 
Metodika, 
1973 
Çəmən-boz 0,61 
Metodika, 
1973 
Çay 
Podzollu-sarı 0,60 
D.Əhədov, 1979  
Üzüm 
Tipik qəhvəyi  
0,90 
A.Vəliyev, 1981 
Tünd dağ- şabalıdı 0,93 
M.Yusifova, 
2000 
Açıq dağ-şabalıdı 0,91 
M.Yusifova, 
2000 
Tünd şabalıdı 0,89 
M.Yusifova, 
2000 
Aşıq şabalıdı 0,91 
M.Yusifova, 
2000 
Tərəvəz (pomidor) 
Boz –qonur: zəif mədəniləşmiş 
                    orta mədəniləşmiş 
                    yüksək mədəniləşmiş 
0,78 
0,74 
0,58 
N.Sultanova, 2003 
                                                                                                  
 
 
Torpaqların bonitirovkası zamanı qiymət meyarı kimi fosforun 0-20, 0-50 sm qatlardakı ehtiyatı (t/ha) 
götürülür. Bu isə ümumi fosforun (%) və torpağın sıxlığını (q/sm
2
) bilməklə müəyyən edilir. Tədqiqatlar 
göstərir ki, Azərbaycan torpaqlarında kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı ilə fosforun torpaqdakı ehtiyatı 
arasındakı korelyativ əlaqənin sıxlığı müəyyən hədlər daxilində dəyişir (cədvəl 72). 
                                                                                                          Cədvəl 72 
 
Bitkinin məhsuldarlığı ilə fosforun torpaqdakı ehtiyatı (t/ha) arasında korelyasiya əlaqəsi 
 
Torpaqlar Korelyasiya 
əmsalı 
Tədqiqatçı 
Yem bitkiləri 
Çəmən-şabalıdı 0,62 
Q.Yaqubov, 
1975 
Şabalıdı 0,79 
Q.Yaqubov, 
1975 
Açıq şabalıdı 0,69 
Q.Yaqubov, 
1975 
Boz -qonur 
0,79 
Q.Yaqubov, 1975 
Çəmən-boz 0,58 
Q.Məmmədov 
Yuyulmuş qaratorpaq 
0,91 
F.Ayvazov 
Çay 
Sarı-podzollu 0,65 
D.Əhədov 
 

 
245
Münbitliyin digər vacib amili kationların torpaqdakı miqdarı, tərkibi və onların nisbətidir. Torpaqdakı 
udulmuş  əsasların cəminin (UƏC) qiymətləndirmədə qiymət meyarı kimi götürülməsi respublikamızda 
aparılmış bonitirovka  işləri üçün səciyyəvidir. Əslində torpağın udulmuş əsasları içərisində bitkinin qidalanma 
və yaşaması üçün ən vacib olanı Ca
2+
 və Mg
2+
 kationlarıdır. Hər iki elementin torpaqda kifayət qədər olması 
bitkinin normal inkişaf edib, yüksək məhsul verməsinin əsas şərtidir. 
Hər iki elementin (Ca
+
, Mg
+
) udulmuş  əsasların cəmində üstünlük təşkil etməsi çox vacib şərtdir. 
Respublikamızda  aparılmış tədqiqatlar kənd təsərrüfatı bitkilərinin  məhsuldarlığının  udulmuş əsasların cəmi 
ilə korelyativ  əlaqəsinin kifayət qədər sıxlığa malik olmasını sübuta  yetirmişdir. Lakin bu əlaqə digər qiymət 
meyarlarında (humus, fosfor) olduğu kimi hər bir bitkinin xarekterindən  asılı olaraq dəyişə bilər (cədvəl 73). 
 
Tədqiqatların aparılması metodikası.Torpaqların bonitirovkası da torpaq və aqrokimyəvi tədqiqatlarda 
olduğu kimi üç mərhələdə  həyata keçirilir: kameral-hazırlıq, bozqır-laboratoriya və yekunlaşdırıcı-
ümumiləşdirici. 

 
246
Cədvəl 73 
 
Bitkinin məhsuldarlığı ilə udulmuş əsasların  cəmi arasında 
korelyasiya əlaqəsi 
 
Torpaqlar Korelyasiya 
əmsalı 
Tədqiqatçı 
taxıl 
Dağ qəhvəyi  
0,76 
Metodika, 1973 
Dağ boz-qəhvəyi 0,90 
Metodika, 
1973 
Dağ şabalıdı 0,95 
Metodika, 
1973 
Açıq dağ şabalıdı 0,40 
Metodika, 
1973 
pambıq 
Çəmən-şabalıdı 0,90 
Metodika, 
1973 
Çəmən-boz 0,50 
Metodika, 
1973 
 
 
Kameral-hazırlıq mərhələsində  əsas məqsəd tədqiq ediləcək  ərazinin (respublika ərazisi, təbii-iqtisadi 
rayon, torpaq-kadastr rayonu, inzibati rayon, təsərrüfat) torpaq örtüyünə və torpaqlarının bonitirovkasına (əgər 
belə tədqiqatlar aparılıbsa) dair ədəbiyyatlarla tanış olmaq, kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı haqqında 
məlumatları toplamaq,  torpağın təbii xassə  və  əlamətlərinin kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı ilə 
korelyativ əlaqəsini yoxlamaqla qiymət meyarlarını müəyyən etmək və respublika, təbii-iqtisadi bölgə, rayon və 
təsərrüfatların ilkin bonitirovka şkalasını  tərtib etməkdir. Beləliklə, kameral-hazırlıq mərhələsində torpağın 
obyektiv xassə və əlamətləri əsasında respublika və bölgə torpaqlarının əsas bonitirovka şkalası tərtib edilir. 
Bundan ötrü əvvəlcə qiymət meyarı kimi götürülmüş torpaq xassə  və  əlamətləri – humus, azot, fosfor, 
kalium ehtiyat formalarına (t/ha) gətirilir, qalan əlamətlər – udulmuş  əsasların cəmi (UƏC), bəzən A+AB, 
olduğu kimi saxlanılır. Tədqiq edilən ərazidə münbitliyin bu amillərinin yüksək göstəricisinə malik olan torpaq 
(tip, yarımtip, növ) ərazi üçün “etalon” və yaxud münbitliyin nisbətən yüksək səviyyəsi kimi qəbul edilir. Onun 
göstəriciləri isə ən yüksək qiymətlə, 100 balla qiymətləndirilir. Bundan sonra bonitirovkada iştirak edən digər 
torpaqların göstəricilərinin etalon torpağın göstəriciləri ilə müqayisədə  aşağıdakı düsturdan istifadə edilməklə 
bonitet balları tapılır: 
 
B = Kf / Km · 100 
 
 Burada, B – torpaq göstəricisinin bonitet balı; Kf -  torpağın hər hansı xassə və əlamətinin (humus, azot, 
fosfor, kalium, UƏC və s.) faktiki ölçüsü; Km – etalon kimi götürülmüş torpağın uyğun göstəricilərinin ölçüsü. 
Bu metoddan istifadə etməklə Azərbaycan torpaqlarının və ayrı-ayrı bitkiləraltı torpaqların  əsas bonitet 
şkalaları tərtib edilmişdir (cədvəl 74) 
 
Cədvəl 74 
Azərbaycan torpaqlarının əsas bonitet şkalası 
(Q.Ş.Məmmədov, 1990, 2002) 
 
Torpaqlar Bonitet 
balı 
 
1 2 
Qalıq karbonatlı dağ-çəmən 70 
Torflu dağ-çəmən 95 
Dağ –çəmən 89 
Qaratorpağabənzər dağ-çəmən 90 
Dağ-çəmən- bozqır  
72 
Dağ-meşə-çəmən 86 
Tipik qonur dağ-meşə 87 
Lessivajlı qonur dağ-meşə 80 
Qalıq karbonatlı qonur dağ-meşə 76 
Bozqırlaşmış qonur dağ-meşə 85 
Çimli karbonatlı dağ-meşə 87 
Yuyulmuş qəhvəyi dağ-meşə 84 
Tipik qəhvəyi dağ-meşə 85 
Karbonatlı qəhvəyi dağ-meşə 87 

 
247
1 2 
Bozqırlaşmış qəhvəyi dağ-meşə 69 
Mədəniləşmiş qəhvəyi dağ-meşə 90 
Çəmən-qəhvəyi 85 
Tünd dağ-boz-qəhvəyi 69 
Adi dağ-boz-qəhvəyi 63 
Açıq dağ boz-qəhvəyi 45 
Tünd dağ-şabalıdı 65 
Adi dağ-şabalıdı 60 
Açıq dağ-şabalıdı 59 
Yuyulmuş dağ-qaratorpaq  
100 
Tipik dağ-qaratorpaq 85 
Karbonatlı dağ-qaratorpaq 86 
Mədəniləşmiş dağ-qaratorpaq  
100 
Tipik sarı dağ-meşə 68 
Podzollaşmış sarı dağ-meşə 79 
Sarı-qleyli 94 
Sarı-podzollu 78 
Tünd şabalıdı 84 
Adi şabalıdı 80 
Açıq şabalıdı 53 
Qədimdən suvarılan şabalıdı 77 
Çəmən-şabalıdı 56 
Qədimdən suvarılan çəmən-şabalıdı 74 
Tünd boz 
82 
Tipik boz 
66 
Açıq boz 
44 
Suvarılan boz  
66 
Çəmənləşmiş boz 
68 
Çəmən-boz 79 
Suvarılan çəmənləşmiş boz 
68 
Suvarılan çəmən-boz 70 
Boz-qonur 40 
Yuyulmuş subasar çəmən-meşə 75 
Karbonatlı subasar çəmən-meşə 70 
Subasar çəmən (allüvial çəmən) 63 
Yuyulmuş çəmən-bataqlıq 71 
Karbonatlı çəmən-bataqlıq 67 
 
Çöl-laboratoriya tədqiqatları  mərhələsi. Torpaqların bonitirovkasının çöl-laboratoriya mərhələsində 
məqsədlər aşağıdakılardan ibarətdir:                   1) kameral-hazırlıq mərhələsinin yekunu olan əsas bonitet 
şkalasının yerdə yoxlanılması  və  dəqiqləşdirilməsi; 2) sahəsi az olan və normal torpaqlardan seçilən torpaq 
konturları haqqında məlumatların toplanması  və düzəlişlərin edilməsi; 3) anbar (orta çoxillik) məlumatlarla 
müqayisə etmək məqsədilə kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının bilavasitə çöldə ölçülməsi;          4) 
torpaq və bitki nümunələrinin laboratoriyada analiz edilməsi. 
Yekunlaşdırıcı  mərhələ.  Torpaqların bonitirovkasının yekunlaşdırıcı  mərhələsində  əvvəlki tədqiqat 
mərhələlərində  əldə edilmiş  məlumatların sistemləşdirilməsi və qiymətləndirilməsi həyata keçirilir. Bu 
məlumatlar əsasında yekunlaşdırıcı mərhələdə aşağıdakı məqsədlər həyata keçirilir: 

 
248
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 37.  Azərbaycan torpaqlarının bonitet kartoqramı      

 
249
1) müəyyənləşdirilmiş təshih əmsallarının tətbiqi ilə yekun bonitet balları tapılır və tədqiq edilən ərazinin yekun 
bonitet  şkalası qurulur; 2) torpaq konturlarının yekun bonitet balları  əsasında torpaqların aqroistehsalat 
qruplaşdırılması aparılır; 3) torpaqların müqayisəli dəyərlilik əmsalı (TMDƏ) tapılır; 4) tədqiq edilən ərazinin 
bonitet və aqroistehsalat qruplaşdırılması kartoqramları tərtib edilir. 
Torpaqların əsas bonitet şkalası tərtib edilərkən, qiymət meyarları kimi torpağın sabit diaqnostik xassə və 
əlamətləri götürülür. Lakin təbiətdə bir sıra amillər (eroziya, şorlaşma,  şorakətləşmə, qranulometrik tərkib, 
suvarma, mədəniləşmə və s.) vardır ki, onların təsiri altında torpaqların münbitliyinin səviyyəsi yüksəlir və ya 
aşağı düşür. Bu cür amillər sabit deyil, dəyişkən olduqları üçün onlar meyar kimi götürülə bilməz, ona görə də 
onlar torpaqların bonitirovkası zamanı  təshih  əmsalları vasitəsilə  nəzərə alınırlar. Təshih  əmsalları isə artıq 
deyildiyi kimi, xüsusi çöl və laboratoriya tədqiqatları əsasında müəyyən edilir. Azərbaycanda torpaqların ayrı-
ayrı bitkilər üçün müəyyən edilmiş bəzi təshih əmsalları aşağıdakı cədvəldə verilmişdir ( cədvəl 75). 
 
Cədvəl 75 
Azərbaycan torpaqlarının müxtəlif xassə və əlamətlərinin təshih əmsalları 
(Q.Ş.Məmmədov, 1990, 2002) 
 
Torpaqlar və bitkilər 
Torpağın əlaməti 
Yuyulma (eroziya) dərəcəsi 
yuyul-
mamış 
zəif 
yuyul-
muş 
orta 
yuyul-
muş 
şiddətli 
yuyulmuş 
Taxılkimilər 
Ibtidai dağ-çəmən 
1,0  0,7 0,4 0,2 
Çimli dağ-çəmən 
1,0  0,8 0,6 0,3 
Bozqır dağ-çəmən 
1,0  0,7 0,6 0,3 
Yuyulmuş dağ-qəhvəyi 
1,0  0,7 0,5 0,2 
Bozqır dağ-qəhvəyi 
1,0  0,8 0,5 0,2 
Tipik dağ-qəhvəyi 
1,0  0,7 0,5 0,2 
Dağ boz-qəhvəyi (şabalıdı)  1,0  0,7 0,5 0,3 
Açıq dağ boz-qəhvəyi (şabalıdı) 
1,0  0,7 0,6 0,2 
Tünd boz-qəhvəyi (şabalıdı) 1,0 0,6 0,4 
0,2 
Boz-qəhvəyi (şabalıdı ) 
1,0 
0,6 
0,4 
0,2 
Dağ 
qaratorpaq 
1,0 0,9 0,5 0,3 
Çay 
Sarı dağ meşə 1,0 
0,91 
0,53 
0,24 
Sarı podzollu 
1,0 
0,91 
0,52 
0,28 
Sarı podzollu- qleyli 
1,0 
0,91 
0,52 
0,28 
Yem 
Boz 1,0 
0,65 
0,40 
0,24 
Şabalıdı (boz-qəhvəyi) 1,0 
0,65 
0,40 
0,28 
Boz-qonur 1,0 
0,70 
0,40 
0,28 
Çəmən-şabalıdı (boz-qəhvəyi) 1,0 0,65 0,40 
0,28 
Pambıq 
Boz-çəmən 
1,0  0,65 0,40 0,24 
Boz-qonur 
1,0  0,70 0,40 0,28 
Çəmən-şabalıdı (boz-qəhvəyi)  1,0  0,78 0,58 - 
Üzüm 
Dağ qəhvəyi 
 
1,0  0,74 0,52 0,24 
Dağ şabalıdı (boz-qəhvəyi) 
1,0  0,78 0,58 0,26 
 
 
Torpaqlar və bitkilər 
Torpağın əlaməti 
Qranulometrik tərkib 
Yüngül 
gillicəli 
Orta 
gillicəli 
Ağır 
gilicəli 
Gilli Qumlu 
 
1 
2 3  4 5 
6 
Taxıl 
Qəhvəyi dağ-meşə  0,89 1,00 0,90 
0,80 
0,60 

 
250
1 
2 3  4 5 
6 
Bozqır dağ-qəhvəyi  0,89 1,00 0,90 
0,80 
0,60 
Dağ boz-qəhvəyi 
(şabalıdı) 
0,89 1,00 0,90 
0,80 
0,60 
Tipik dağ-qəhvəyi  0,89 1,00 0,90 
0,80 
0,60 
Açıq dağ-şabalıdı  0,89 1,00 0,90 
0,80 
0,60 
Bozqır qəhvəyi 
0,89 1,00 0,90 
0,80 
0,60 
Tünd şabalıdı 
0,89 1,00 0,90 
0,80 
0,60 
Şabalıdı 
0,89 1,00 0,90 
0,80 
0,60 
Çəmən-şabalıdı 
0,89 1,00 0,90 
0,80 
0,60 
Dağ 
qaratorpaq 
0,89 1,00 0,90 
0,80 
0,60 
Çay 
Sarı dağ-meşə 
0,89 1,00 0,96 
0,33 
- 
Sarı 
podzollu 
0,76 1,00 0,96 
0,33 
- 
Sarı podzollu- qleyli 
0,76 
1,00 
0,96 
0,33 
- 
Yem 
Boz 
 
0,73 1,00 0,60 
0,78 
- 
Şabalıdı 
 
0,89 1,00 0,91 
0,36 
- 
Boz-qonur 
0,73 1,00 0,78 
0,60 
0,50 
Çəmən-şabalıdı 
0,89 1,00 0,91 
0,60 
0,36 
Pambıq  
Boz-çəmən 
0,62 0,91 1,00 
0,73 
0,60 
Boz-qonur 
0,73 1,00 0,60 
0,78 
- 
Çəmən-şabalıdı 
0,89 1,00 0,91 
0,60 
0,36 
Boz 
 
0,89 1,00 0,91 
0,60 
0,36 
 
Torpaqlar və 
bitkilər 
Torpağın əlaməti 
Şorlaşma  dərəcəsi 
Şorlaşmamış 
Zəif 
şorlaşmış 
Orta 
şorlaşmış 
Şiddətli 
şorlaşmış 
Taxılkimilər 
Bozqır qəhvəyi 1,0 
0,91 
0,64 
0,56 
Tünd şabalıdı 1,0 
0,91 
0,64 
0,56 
Şabalıdı  
1,0 
0,91 
0,64 
0,56 
Subasar çəmən  
1,0 
0,86 
0,60 
0,55 
Yem 
Boz  
1,0 
0,73 
0,69 
0,42 
Şabalıdı  
1,0 
0,91 
0,64 
0,56 
Boz-qonur 1,0 
0,73 
0,63 
0,42 
Çəmən- şabalıdı 1,0 
0,88 
0,60 
0,25 
 
Bütün bitkilər 
üçün 
Torpağın əlaməti 
Şorakətləşmə dərəcəsi 
Şorakətləşməmiş 
Zəif 
şorakətləşmiş 
Orta 
şorakətləşmiş 
Bütün torpaqlar üçün 
1,00 
0,90 
0,75 
 
Torpaqların  əsas bonitet şkalası  tərtib edildikdən və torpaqların xassə  və  əlamətləri üçün təshih  əmsalları 
müəyyənləşdirildikdən sonra torpaq növmüxtəlifliklərinin yekun bonitet balları aşağıdakı düstur vasitəsilə tapılır: 
 
Bn = Bt·Kş·Kq·Ky·Kd·Km və s. 
Burada, Bn – torpaq növmüxtəlifliklərinin bonitet balı; Bt – torpaq tip və yarımtiplərinin bonitet balı; Kş – 
şorlaşmanın təshih  əmsalı; Kq – qanulometrik tərkibin təshih  əmsalı; Ky – yumşaq qatın qalınlığının təshih 
əmsalı; Kd – daşlılığın təshih əmsalı; Km –mədəniləşmənin təshih əmsalı və s. 
 
Növmüxtəlifliklərinin yekun bonitet ballarından və onların sahə göstəricilərindən istifadə edərək, tədqiqatın 
əvvəlində  tərtib edilmiş  əsas bonitet şkalasının torpaqlarının orta hesabi balları  aşağıdakı düstur vasitəsilə 
tapılır: 

 
251
B =a
1
·k
1
 + a
2
·k
2
 + a
3
·k
3
 +..../ Sa 
 
Burada, B – torpaq tip və ya yarımtipinin yekun bonitet balı; a
1
,a
2
,a
3
... – həmin tip və ya yarımtip 
daxilindəki topraq növmüxtəlifliklərinin sahəsi; k
1
, k
2
, k
3
... – növmüxtəlifliklərinin bonitet balı; Sa – torpaq tip 
və yarımtiplərinin ümumi sahəsi. 
 
Torpaqların aqroistehsalat qruplaşdırılması torpaqların bonitirovkasının həm çox vacib davamı kimi, həm 
də torpaqdan istifadənin səmərəliliyini artırmaq, münbitliyini yüksəltmək və  kənd təsərrüfatı bitkilərinin elmi 
əsaslarla düzgün yerləşdirilməsi baxımından  əhəmiyyətli tədbir hesab edilir. Torpaqların aqroistehsalat 
qruplaşdırılması iki cür – onların genetik – istehsalat xüsusiyyətləri və bonitet balları  əsasında aparılır. 
Respublikamızda torpaqların bonitet balı  əsasında aqroistehsalat qruplaşdırılmasına daha çox üstünlük verilir. 
Bu, torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsində, həmçinin onların normativ qiymətinin müəyyən edilməsində 
torpaqların keyfiyyət qrupları üzrə differensial gəlirlərinin bazis göstəricisi kimi çıxış etməsi ilə əlaqədardır. 
Respublikamızın torpaqları  təbii münbitlik xüsusiyyətlərindən, mədəniləşmə  səviyyəsindən, onların 
aqromeliorativ və meliorativ tədbirlərə olan tələbindən asılı olaraq 5 aqroistehsalat qrupuna bölünür (cədvəl 76). 
I qrup – yüksək keyfiyyətli torpaqlar. Bu qrupa kənd təsərrüfatı bitkilərinin yetişdirilməsi üçün əlverişli 
xassə  və rejimlərə malik yüksək keyfiyyətli torpaqlar daxildir. Yüksək keyfiyyətli torpaqlar, adətən, xüsusi 
meliorativ tədbirlər tələb etmirlər. Onlar qalın humus qatının olması,  əlverişsiz qranulometrik tərkibi, 
strukturluğu və hava-su rejimi ilə seçilirlər. Aqrotexnikadan düzgün istifadə edildiyi halda bu qrupdan olan 
torpaqlar taxıl, üzüm, çay, pambıq, bağ  və  tərəvəz bitkiləri altında yüksək məhsul vermək qabiliyyətinə 
malikdirlər. 
II qrup – yaxşı keyfiyyətli torpaqlar. Bu qrupdan olan torpaqlar da nisbətən əlverişli struktur, hava-su rejimi 
və humus tərkibi ilə seçilirlər. Lakin I qrup torpaqlar ilə müqayisədə bu göstəricilər nisbətən aşağı olduğuna 
görə onların bonitet göstəriciləri də (80-61 bal) aşağıdır. Onlardan çay, pambıq altında istifadə zamanı 
tarlaqoruyucu və münbitliyi qoruyan aqrotexniki qaydaların gözlənilməsi tələb olunur.  

 
252
 
 
Şəkil 38. Torpaqların aqroistehsalat qruplaşması  
 
Cədvəl 76 
Azərbaycan torpaqlarının aqroistehsalat qruplaşdırılması (Q.Ş.Məmmədov, 1990, 2002) 
 
Torpaqların 
keyfiyyət qrupu 
Torpaqların adı balı 
Sahəsi 
ha % 
 
1 2 
3 
4 
5 
I qrup yüksək 
keyfiyyətli 
torpaqlar 
100-81 bal 
Yuyulmuş dağ-qaratorpaq 100 
144000 
0,17 
Mədəniləşmiş dağ-qaratorpaq 100 19170 0,22 
Torflu dağ-çəmən 95 
27370 
0,32 
Sarı-podzollu-qleyli 94 
57440 
0,66 
Qaratorpağabənzər dağ-çəmən 90 63570 0,74 
Mədəniləşmiş qəhvəyi dağ-
90 61140 0,71 

 
253
1 2 
3 
4 
5 
meşə 
Çimli dağ-çəmən 89 
218440 
2,53 
Bozqırlaşmış qonur dağ-meşə 88 19170 0,22 
Tipik qonur dağ-meşə 87 
37720 
0,44 
Karbonatlı çimli dağ-meşə 87 
9000 
0,10 
Karbonatlı qəhvəyi dağ-meşə 87 61410 0,75 
Dağ çəmən-meşə 86 
54920 
0,64 
Karbonatlı dağ-qaratorpaq 86 
8100 
0,09 
Tipik dağ-qaratorpaq 85 
31870 
0,37 
Tipik qəhvəyi dağ-meşə 85 
310970 
3,60 
Çəmən-qəhvəyi 85 
432150 
5,00 
Yuyulmuş qəhvəyi dağ-meşə 84 
235260 
2,72 
Tünd şabalıdı 84 
57710 
0,67 
Tünd boz 
82 
93980 
1,09 
Aqroistehsalat qrupuna görə 86 
1814790
21,00 
II qrup yaxşı 
keyfiyyətli 
torpaqlar 
80-61 bal 
Lessivajlı qonur dağ-meşə 80 
291160 
3,37 
Adi şabalıdı 80 
437550 
5,06 
Podzollaşmış sarı dağ-meşə 79 
34570 
0,40 
Çəmən-boz (QSS 1,5-3 m) 
79 
126950 
1,47 
Sarı-podzollu 78 
28170 
0,33 
Qədimdən suvarılan şabalıdı 77 
3688840
4,27 
Qalıq karbonatlı qonur dağ-
meşə 
76 4500 0,05 
Yuyulmuş subasar çəmən-meşə 75  234440  2,71 
Qədimdən suvarılan çəmən-
şabalıdı 
74 9900 0,11 
Dağ çəmən-bozqır 72 
74640 
0,86 
Yuyulmuş çəmən-bataqlı 71 
87660 
1,01 
Çəmən-bataqlı 71 
22770 
0,26 
Suvarılan çəmən-boz (QSS 1,5-
3 m) 
70 532920 6,17 
Qalıq karbonatlı dağ-çəmən 70 
24300 
0,28 
Karbonatlı subasar çəmən-meşə 70  32410  0,38 
Bozqırlaşmış qəhvəyi dağ-meşə 69  100850  1,17 
Tünd dağ boz-qəhvəyi 69 
148850 
1,72 
Tipik sarı dağ-meşə 68 
36910 
0,43 
Çəmən-boz (QSS 3-6 m) 
68 
491840 
5,69 
Suvarılan çəmən-boz (QSS 3-6 
m) 
68 159510 1,85 
Yuyulmuş 
çəmən-bataqlı 
(subasar) 
67 1800 0,02 
Tipik boz 
66 
331430 
3,84 
Suvarılan boz 
66 
380310 
4,40 
Tünd dağ-şabalıdı 65 
27740 
0,32 
Adi dağ boz-qəhvəyi 63 
189990 
2,20 
Subasar-çəmən (allüvial-
çəmən) 
63 671670 7,77 
Aqroistehsal qrupuna görə 71 
4843680
56,06 
III qrup orta 
keyfiyyətli 
torpaqlar 
60-41 bal 
Adi dağ-şabalıdı 60 
299420 
3,47 
Açıq dağ-şabalıdı 59 
125250 
1,45 
Çəmən-şabalıdı 56 
261850 
3,03 
Açıq şabalıdı 53 
87420 
1,01 
Açıq dağ boz-qəhvəyi 45 
33040 
0,38 
Açıq boz 
44 
61670 
0,71 
Aqroistehsal qrupuna görə 
56 868850 10,05 

 
254
1 2 
3 
4 
5 
IV qrup aşağı 
keyfiyyətli 
torpaqlar 
40-21 bal 
Boz-qonur 40 
166500 
1,93 
Aqroistehsal qrupuna görə 
40 166500 1,93 
 
 
V qrup şərti 
Yararsız torpaqlar 
< 20 bal 
Ibtidai dağ-çəmən 20 
150980 
1,75 
Yuxa dağ-qaratorpaq 24 
2700 
0,03 
Yuxa şabalıdı 19 
47440 
0,55 
Yuxa qəhvəyi dağ-meşə 17 
7200 
0,08 
Yuxa şabalıdı 12 
105600 
1,22 
Dellüvial şoranlar 12 
105600 
1,22 
Allüvial şoranlar 10 
32040 
0,37 
Təpəli şoranlar 10 
6570 
0,08 
Şorakətlər 10 
7470 
0,09 
Takırlar  
10 
1000 
0,02 
Qumluqlar  
10 
11700 
0,14 
Dağ-mədən əraziləri 10 
5400 
0,06 
Çınqıllı çay yataqları 10 
59040 
0,68 
Çılpaq qayalıqlar 10 
156510 
1,81 
Şakarlanmış duzlu gillər 10 
47700 
0,55 
Ibtidai boz 
10 
148110 
1,71 
Aqroistehsal qrupuna görə 
12 947880 10,96 
Respublika üzrə 
66 8641500
100 
 
 
III qrup – orta keyfiyyətli torpaqlar. Bu torpaqların I və II qrup torpaqlarla müqayisədə əlverişsiz tərkibi və 
xassələri onlardan əlavə aqrotexniki və meliorativ tədbirlər olmadan yüksək məhsul  əldə edilməsi imkanını 
məhdudlaşdırır. 
IV qrup – aşağı keyfiyyətli torpaqlar. Bu qrupa müxtəlif dərəcədə  şorlaşmış,  şorakətləşmiş, eroziyaya 
(deflyasiyaya) məruz qalmış boz-qonur torpaqlar daxildir.  Əlverişsiz tərkib və xassələrə malik olmasına 
baxmayaraq, mürəkkəb və baha başa gələn meliorativ və aqrotexniki tədbirləri həyata keçirməklə bu torpaqların 
bir çox kənd təsərrüfatı bitkiləri altında istifadəsini təmin etmək
 
mümkündür. Bunu Abşeron  şəraitində quru 
subtropik meyvələrin və tərəvəz bitkilərinin becərilməsi də sübut edir. 
V qrup – şərti yararsız torpaqlar. Bu qrupa şiddətli şorlaşma, şorakətləşmə,   eroziya,   bataqlaşma   və  s.    
səbəblərdən   əkinçilik  üçün yaramayan torpaqlar daxil edilmişdir. Bu torpaqları tam yararsız hesab etmək 
düzgün deyildir. Məsələn, neftlə çirklənmiş torpaqları rekultivasiya, şiddətli  şorlaşmış  və  şorakətləşmiş 
torpaqların meliorasiyası mümkündür. Lakin bu tədbirlərin bir qədər bahalığı adı çəkilən torpaqlardan istifadəni  
iqtisadi cəhətdən səmərəsiz etmişdir. Yaxın 10-15 ildə respublikamızda torpaq qıtlığı yarandıqca, bu tədbirlər 
özünü doğruldacaq və torpaqlardan istifadə etmək mümkün olacaqdır. Hələlik isə bu torpaqlar “şərti yararsız” 
adlanaraq istifadə olunmur.