Qərib Məmmədov

§ 96. Donuşlu –tayqa torpaqları 
 
Genezisi.  Donuşlu-tayqa torpaqları Yenisey çayından 
şərqdə  Şərqi Sibir donuşlu-tayqa vilayətində  şimali və orta 
tayqanın açıq iynəyarpaq meşələri altında formalaşmışdır. 
Donuşlu-tayqa torpaqların ümumi sahəsi 200 mln.ha-dır. 
Burada torpaqəmələgəlmə prosesi çoxillik donuşluq 
şəraitində baş verir. Torpaq ilin 7-8 ayrı  mənfi temperatura 
malik olur. Yayda torpağın  ərimiş qatı çoxillik donuşluğa 
kimi donur. Çoxillik donuşluq və temperatur rejiminin 
xüsusiyyətləri donuşlu-tayqa torpaqların inkişafına böyük 
təsir göstərir. 

 
285
Vegetasiya dövründə torpaq profilinin mənfi temperaturu bitkilər tərəfindən qida maddələrinin udulmasını 
çətinləşdirir, onların inkişafını zəiflədir və bitki qalıqlarının parçalanmasını ləngidir. Bütün bunlar maddələrin 
bioloji dövranını zəiflədir. 
Çoxillik donuşluq su və istilik rejiminə, mikrorelyefin formalaşmasına, kimyəvi və fiziki-kimyəvi 
proseslərin gedişatına təsir göstərir. Torpağın üst horizontlarının ilin soyuq dövründə güclü donması və ya ilin 
isti dövründə quruması kapilyar-asılmış, zəifrabitəli və buxarabənzər suyun və torpaq məhlulunun torpağın 
səthinə doğru hərəkətini törədir. Lakin  profilin aşağısında çoxillik donuşluğun soyuq ekranı  nəmliyin bu 
formalarının aşağıya, donuşluğa doğru hərəkətini yaradır. Bununla əlaqədar torpağın profilində maddələrin 
akkumulyasiyasının iki mərkəzi yaranır: üst horizont və aşağı donuşluqüstü horizont. 
Kriogen hadisələrin donuşlu-tayqa torpaqların genezisində  və onların xassələrinin və istehsalat 
xüsusiyyətlərinin formalaşmasında oynadığı rolu nəzərə alaraq bəzi tədqiqatçılar (Y.M.Naumov, 1972) onları 
kriozem adlandırmağı təklif etmişlər.  
Təsnifatı. Donuşlu-tayqa torpaqlar kifayət qədər öyrənilməmişdir və ona görə  də onların sistematikası 
işlənməmişdir. Yalnız iki qrup ayrılır – donuşlu-tayqa qleyli və donuşlu-tayqa qleysiz (kriozem). Bu torpaqlar 
içərisində donuşlu-tayqa qleyli torpaqlar daha geniş yayılmışdır. 
Donuşlu-tayqa qleyli torpaqların  səthində yuxa meşə döşənəyi vardır, ondan aşağıda boz-yaşılımtıl 
qleyləşmiş horizont yerləşmişdir ki, o da rəngini demək olar ki, dəyişmədən donuşlu horizonta keçir. Bu 
torpaqlar yarımhidromorfdurlar, podzollaşmamış və ya zəif podzollaşmışlar. Turş reaksiyaya malikdirlər. Yayda 
50-100 sm dərinliyə kimi donuşluqdan açılırlar. 
Donuşlu-tayqa gillicəli və gilli torpaqların ən əhəmiyyətli xüsusiyyəti – torpaq kütləsinin kriogen (donuşlu) 
hadisələrin təsiri altında qarışmasıdır. Torpaq kütləsinin  şaquli  və üfüqi istiqamətdə qarışması zamanı 
horizontların qarışması baş verir. Nəticədə torpaq profili tədricən və fasiləsiz olaraq “cavanlaşır”. Bu cür 
torpaqlarda suyun aşağı-yuxarıya doğru hərəkəti yoxdur, eyni zamanda illüvial və elüvial proseslər də müşahidə 
edilmir. Yalnız bütün torpaq kütləsinin hərəkəti baş verir. 
Formalaşdığı mühit şəraitindən asılı olaraq donuşlu-tayqa qleyli torpaqlar təbəqələşməmiş və təbəqələşmiş 
(o cümlədən podzollaşmış) torpaqlara bölünürlər. 
Təbəqələşməmiş torpaqlar əsasən donuşlu vilayətin az yağıntılı (150-250 mm) kontinental əyalətində  (RƏ 
yayda 0,2-0,5) əmələ gəlmişlər. 
Bu cür torpaqların profili üst orqanogen horizontdan (torflu, humuslu – və ya torflu-çürüntülü) və aşağıda 
onu əvəz edən qonur, qəhvəyi-qonur və ya yaşılımtıl rəngli təbəqələşməmiş mineral qatdan ibarətdir. Donuşlu 
çatlar yuxarı hissədə orqanogen horizontların torf kütləsi ilə dolmuşdur. Qleyləşmə prosesi ya donuşluqüstü 
başdan-başa və ya lokal gleyləşmə  şəklində ifadə olunmuşdur. Bu torpaqların bəzi fiziki-kimyəvi, fiziki və 
kimyəvi xassələri cədvəl 88-də verilmişdir. 
 
Cədvəl 88 
 
Donuşlu-tayqa qleyli torpaqların səciyyəsi 
 
Genetik 
horizontlar 
pH duz 
çəkimi 
Humu
s, % 
Cht/Cft 
Ca
2+
+Mg
2
+ 
H
+ 
Hidroloji 
turşuluq 
m-ekv/100 qr torpaqda 
Təbəqələşməmiş 
A
o
A
1 
4,1 46,1 0,5  24,2  9,1 
- 
(A)B 5,4 
1,6 0,5 15,4 
0,2  - 
B
1
 5,6 
1,8 
0,9 
16,9 
0,1 - 
B
2 
5,9 2,8  -  18,4 0,1  - 
C 6,0 
2,2 
- 17,9 
-  - 
Təbəqələşmiş 
A
o
A
1
 4,3 2,3 0,5 15,3 -  7,0 
AB 3,7 
2,5 
0,4 12,8 -  - 
B
1
 3,9 
1,5 
0,6 
12,7 
- 6,6 
B
2 
4,2 1,9  -  15,3  - 
- 
BC 4,4 
2,5 - 13,5 - 4,8 
C 4,8 
1,3 
0,6 
20,4 
- 3,2 
 
Genetik 
horizontlar 
Fraksiyaların 
qranulometrik 
tərkibi, % 
Torpağın ümumi tərkibi, % 
< 0,01 
< 
SiO
2
Fe
2
O
3
Al
2
O3 

 
286
0,001 
Təbəqələşməmiş
A
o
A
1 
39 
23 
65,7 5,8 17,7 
(A)B 
46 
19 
69,9 5,5 16,6 
B
1
 
47 
19 
69,3 5,6 16,9 
B
2 
47 
19 
69,2 5,6 16,9 
C 
46 
19 
69,0 5,7 17,5 
Təbəqələşmiş 
A
o
A
1
 39 17  71,9 
4,9 
16,2 
AB 45 18  71,3 
5,5 
16,6 
B
1
 45 
17  71,9 
5,4 
16,3 
B
2 
50 22  69,8 
5,8 
17,6 
BC 53 24  68,4 
5,8 
18,5 
C 50 
21  69,0 
5,8 
17,5 
 
Təbəqələşmiş donuşlu-tayqa qleyli torpaqlar  əsasən donuşlu-tayqa vilayətinin humid (nadir hallarda 
yarımhumid) əyalətlərində yayılmışdır. Ərazilərdə düşən yağıntıların illik miqdarı 400-500 mm və rütubətlənmə 
əmsalı (RƏ) isə yay mövsümündə 1-dən böyükdür. Bu torpaqlar lil hissəciklərinin, SiO
2
 və R
2
O
3
 mineral qatda 
elüvial-illüvial paylanmasının aşkar ifadəsinə görə seçilir. Onlar daha turş olub, krioturbasiya (horizontların 
qarışması) proseslərinə az məruz qalmışlar. 
Donuşlu tayqa qleyli torpaqlar zəif bioloji fəallığı  və  aşağı münbitliyi ilə  fərqlənir. Onlardan kənd 
təsərrüfatında istifadə etməkdən ötrü yüksək dozada gübrələrin və əhəngləşdirmənin tətbiqi  tələb olunur. 
Sarımtıl torpaqlar.  Şimal və orta tayqada kəskin kontinental yarımquraq  şəraitdə  Şərqi Sibirin donuşlu-
tayqa vilayətində avtomorf sarımtıl torpaqlar qrupu inkişaf etmişdir. Sarımtıl torpaqların aşağıdakı tipləri vardır: 
sarımtıl, sarımtıl-karbonatlı, sarımtıl-podzol, sarımtıl-boz. 
Bu torpaqlar içində Yakutiyada orta tayqada yumşaq karbonatlı süxurlar üzərində formalaşmış sarımtıl-
karbonatlı torpaqlar daha yaxşı öyrənilmişdir. Bu torpaqlar aşağıdakı morfoloji əlamətlər və xassələr ilə 
səciyyələnir.  
Qalınlığı 2-3 sm-dən çox olmayan meşə döşənəyi (A
o
) altında bozumtul-qəhvəyi rəngə çalar və qalınlığı 
15-20 sm arasında tərəddüd edən humus horizontu (A
1
) yerləşmişdir. Humus horizontu tədricən B horizontuna 
keçir. B horizontun daxilində bir çox hallarda B
1
 (qalınlığı 10-30 sm) və B
2
 (qalınlığı 30-40 sm) sərbəst qatlar 
kimi ayrılır. B
2
 horizontunda CaCO
3
 toplanması müşahidə edilir. C horizontu lösabənzər gillicə  və  təmiz buz 
layları ilə təmsil olunmuşdur. 
Bu torpaqların reaksiyası neytral və zəif qələvidir. A
1
 horizontunda humus 3%, ondan aşağıdakı horizontda  
1,5%-ə qədərdir. Udma kompleksi əsaslarla tam doymuşdur və udma tutumu 35 mq-ekv-dir. Mübadilə olunan 
əsasların 55-70%-i kalsium, 15-35%-i maqnezium və 3-10%-i natriumun payına düşür. Ümumi analiz torpaq 
profilinin SiO
2
, Al
2
O
3
 və Fe
2
O
3
 miqdarına görə yekcins olduğunu göstərir. 
Sarımtıl torpaqların yayıldığı  ərazilərdə  əkinçilik nisbətən yaxşı inkişaf etsə  də, lokal xarakter daşıyır. 
Burada tərəvəz və taxıl bitkiləri (əsasən arpa) yetişdirilir. 
Podbur torpaqlar.  Şimali və orta tayqa yarımzonasının soyuq humid vilayətlərində yüngül və  çınqıllı 
süxurlar üzərində podzollaşma  əlamətləri olmayan və yuxarı mineral horizontu qonur rəngə çalan torpaqlara 
təsadüf etmək mümkündür. Bu torpaqlar əvvəllər müxtəlif adlarla adlandırılmışdır: podzolöncəsi, gizlipodzol, 
donuşlu-tayqa dəmirli, turş neopodzol və s. Hazırda bu torpaqlar sərbəst genetik tip kimi ayrılmış  və podbur 
(Azərbaycan variantında da bu ad saxlanmışdır) adlandırılmışdır. 
Podbur torpaqların profilinin aşağıdakı əlamətləri vardır: A
o
– torflaşmış döşənək; A
o
A
1
 – torflu-çürüntülü 
və ya çürüntülü tünd-qəhvəyi horizont, əsasən üzvi qalıqların kobud skeletli mineral kütlə ilə qarışığından 
ibarətdir; B – tünd-qəhvəyi və ya qəhvəyi-qonur rəngli humuslu-dəmirli-ilüvial horizont. Qleyləşmə əlamətləri 
nəzərə çarpmır. 
Orqanogen horizontdan daxil olan mütəhərrik  turş aqressiv fulvatlı humus mineral horizontlarda iki 
prosesin inkişafına səbəb olur: ilkin mineralların torpaqdaxili aşınmasına və profildən qələvilərin, qələvi-torpaq 
elementlərin, silisiumun kənarlaşmasına və törəmə gilli mineralların  və  dəmir və alüminium hidroksidlərinin 
toplanmasına; dəmir və alüminiumun orqanogen birləşmələrinin profilin üst hissəsində elüvial –ilüvial 
paylanmasına. 
Bir sıra səbəblərdən (iqlimin kəskin soyuqluğu, süxurun Al və Fe-la zənginliyi, torpağın cavan olması) 
podbur torpaqlarda aşınma zamanı biryarım oksidlərin toplanması prosesinin intensivliyi onların yuyulma 
intensivliyini üstələyir. Ona görə də podbur torpaqların profilində Fe və Al hidroksidlərinin toplanması onların 
paylanmasını üstələyir və elüvial horizontlar bu birləşmələrdən kasıblaşmır və rəngini dəyişmir (açıqlaşmır). 
Kamçatkada zəngin ot örtüyü olan tozağacı meşələri altında  küli-vulkanik torpaqlar  geniş yayılmışdır. 
Onlar qumsal və gillicəli qranulometrik tərkibli vulkan küli üzərində formalaşmışdır. Bu torpaqlar lay-lay 

 
287
quruluşa malikdir. Vaxtaşarı vulkanik fəaliyyət nəticəsində torpaq səthinə külün düşməsi səbəbindən 
podzollaşma prosesinin inkişafının ləngiməsini müşahidə etmək mümkündür. Kamçatkada küli-vulkanik 
torpaqlar kobud və çox mütəhərrik humus tərkibinə malikdirlər. Onun miqdarı üst horizontda 7-15 %-ə çatır. 
Torpaqlar əsaslarla doymamışdır. Onlar turş reaksiyaya malikdirlər. 
Uzaq  Şərqin tayqa meşələrində  qonurtayqa torpaqları yayılmışdır. Onların torpaq profili aşağıdakı 
quruluşu ilə səciyyələnir: A
o
 – A
1
 – B
1
 BC – C. Bu torpaqlarda humusun miqdarı üst horizontda yüksək (20-
24%) olub, B
1
 horizontunda kəskin  şəkildə  aşağı (5-6%) düşür. Bu torpaqlar da turş reaksiyaya malik olub, 
əsaslarla doymamışdır. Lakin onlarda podzollaşma  əlaməti ya zəif ifadə olunmuş, ya da tamamilə yoxdur. 
Mövsümi səthi izafi nəmlənmə  və elüvial-qleyləşmə prosesi şəraitində açıq rəngli A
2
 horizontuna (tayqa 
ağartması) malik  qonurtayqa qleyli torpaqlar formalaşmışdır. 
 
§ 97. Tayqa-meşə zonasının torpaq örtüyünün strukturu 
və kənd təsərrüfatında istifadəsi 
 
Torpaq örtüyünün strukturu.  Zonanın torpaq örtüyü xırda konturluluğu, avtomorf və müxtəlif dərəcədə 
hidromorfluluğa malik torpaqların, həmçinin eroziyaya uğramış torpaqların geniş kombinasiyalar  yaratması 
ilə səciyyələnir. 
Mikrorelyefin inkişafı ilə əlaqədar burada xal-xal və kompleks formalar geniş yayılmışdır. Xal-xal forma 
müxtəlif dərəcədə podzollaşmış torpaqlardan, komplekslər isə avtomorf və yarımhidromorf torpaqların 
mikrokombinasiyalarından ibarətdir. 
Birləşmələrdə çox vaxt xal-xal və komplekslərin konturları  iştirak edir ki, bu da tarlanın ayrı-ayrı 
sahələrində  və münbitliyin səviyyələrində xeyli yekcinslik yaradır. Ona görə  də tayqa-meşə zonasında 
torpaqlardan düzgün istifadənin vacib şərti kimi torpaq örtüyünün strukturunu nəzərə almaqla ayrı-ayrı sahələrin 
torpaqlarının münbitliyindəki fərqlərin aqrotexniki vasitələrlə hamarlanmasıdır. 
Təpəli-morenli relyefə malik ərazilərdə (Valday yüksəkliyi, Klin-Dmitrov silsiləsində  və s.) torpaq 
örtüyünün strukturunda müxtəlif podzollaşma və eroziya dərəcəsinə malik torpaqların çökəkliklərin bataqlaşmış 
torpaqları ilə kontrastlı birləşmələr yaratması səciyyəvidir. 
Örtük gillicələrdən təşkil olunmuş yüksək sahələrin torpaq örtüyünün strukturunda müxtəlif dərəcədə 
podzollaşmış çimli-podzol torpaqların çimli-podzol səthdən qleyli torpaqlarla yaratdığı kontrastsız sadə  xırda 
konturlu birləşmələr daha geniş yayılmışdır. Bu cür birləşmələr çox vaxt dayaz dərə-yarğan şəbəkəsinin çimli-
qleyli və çimli-podzol qleyli torpaqlarının konturları vasitəsilə mürəkkəbləşmişdir. Düzən sahələrdə isə çimli-
qleyli, bataqlıq-podzol və bataqlıq torpaqların kontrastlı birləşmələri hakimdir. 
Polesiyada yüksəklik (“quru”) sahələrin torpaq örtüyünün strukturu müxtəlif dərəcədə podzollaşmaya 
məruz qalmış çimli-podzol torpaqların çimli-podzol səthdən qleyli torpaqlarla kontrastsız və  həmçnin çimli-
podzol torpaqların çimli-podzol qleyvarı və qleyli ilüvial-dəmirli-humuslu torpaqlar kontrastlı birləşmələrindən 
ibarətdir. Sonuncu çökək sahələrdə yayılmışdır. 
Kənd təsərrüfatında istifadəsi. Tayqa-meşə zonası  əkinçilik və heyvandarlığın inkişafı üçün böyük 
imkanlara malikdir. O, bir çox kənd təsərrüfatı bitkilərini yetişdirməyə imkan verən  əlverişli iqlim şəraitinə 
malikdir. Burada taxıl (payızlıq və yazlıq), dənli-paxlalı, lifli, kökümeyvəli (kartof və s.), tərəvəz, birillik və 
çoxillik otlar, həmçinin müxtəlif giləmeyvə və meyvə bitlkiləri yetişdirilir. 
Kənd təsərrüfatı baxımından zonanın cənub və  qərb rayonları daha çox, şimal rayonları isə az 
mənimsənilmişdir. Şərqi Sibir və Uzaq Şərqdə əkin sahələri ərazinin cəmi 0,6 %-ni təşkil edir. 
Zonanın qədimdən becərilən torpaqları və kənd təsərrüfatı istifadəsi üçün yararlı hesab olunan torpaqların 
böyük hissəsi aşağı münbitliyə malikdir və mədəniləşdirilməyə ehtiyac duyur. Bu torpaqlar zəif strukturlu, turş 
olub, tərkibində humus və qida maddələrinin miqdarı azdır. Bir çox rayonlarda sahələr üçün  iri valun daşların 
yayılması, izafi nəmlənmə  və  xırda konturluluq səciyyəvidir. Kənd təsərrüfatı istifadəsi üçün zonanın cənub 
rayonları (Baltikyanı ərazilər, Belarus, Orta Rus, Vyatka-Kama) daha əlverişlidir. Burada becərilən sahələr 30-
40% təşkil edir.  
Torpaqları mədəniləşdirməkdən, münbitliyinin səviyyəsini yüksəltməkdən və kənd təsərrüfatı bitkilərindən 
sabit və yüksək məhsul almaqdan ötrü kompleks aqrotexniki, meliorativ və başqa tədbirlərin həyata keçirilməsi 
tələb olunur. Onlardan ən vacibləri aşağıdakılardır: torpağın düzgün becərilməsi, üzvi və mineral gübrələrin 
tətbiqi, torpaqların  əhəngləşdirilməsi, çoxillik otların səpilməsi, qalın mədəniləşmiş  əkin qatının yaradılması, 
torpaqda izafi nəmliklə mübarizə, torpaqların daşlardan təmizlənməsi,  əkin sahələrinin iriləşdirilməsi. Bu 
tədbirlərdən maksimum effekt düzgün əkin dövriyyəsi fonunda əldə edilir. 
Torpağın düzgün becərilməsi torpaqların mədəniləşdirilməsində, kənd təsərrüfatı bitkilərindən yüksək 
məhsul alınmasında, torpağın su, hava və istilik rejiminin yaxşılaşdırlmasında, mikrobioloji proseslərin güclən-
dirilməsində mühüm rol oynayır. 
Üzvi və mineral gübrələrin tətbiqi. Tayqa-meşə zonasının torpaqları qida maddələri ilə pis təmin olunsa da, 
kifayət qədər nəmlidir. Ona görə də gübrələmə burada yüksək səmərəyə malikdir. Gübrələnmiş torpaqlarda taxıl, tə-

 
288
rəvəz, meyvə və başqa bitkilərin məhsuldarlığı gübrələnməmiş torpaqlarla müqayisədə 2-3 dəfə yüksək olur. Bundan 
başqa, gübrələnmiş torpaqlarda becərilən bitkilər qışlama şəraitinə, xəstəlik və zərərvericilərə qarşı davamlı olur. 
Əlverişsiz xassə və rejimlərə malik torpaqlarda (turş, izafi nəmli, eroziyaya uğramış, daşlı və s.) gübrələmə 
yalnız mədəniləşdirmənin digər tədbirləri (əhəngləşdirmə, izafi nəmliyin götürülməsi,  əkin qatının 
qalınlaşdırılması, eroziya ilə mübarizə və s.) ilə kompleksdə ən yaxşı səmərəyə malikdir.  
Podzol və çimli-podzol torpaqlarda bitkilərin ən çox azot və fosfor gübrələrinə, sonra kalium gübrələrinə 
ehtiyacı vardır. Azot gübrələrinin tətbiqi zamanı torpağın humusluluğunun və qranulometrik tərkibinin nəzərə 
alınması vacibdir. Çimli-podzol və subasar torpaqlar daha yaxşı nitrifikasiya xassəsinə malikdir. Humusun 
miqdarı nə qədər az, turşuluğu və podzollaşması  nə qədər çox olarsa, nitrifikasiya qabiliyyəti bir o qədər aşağı 
olacaqdır. Çimli-podzol qumsal və qumlu torpaqlar aşağı nitrifikasiya qabiliyyəti ilə  səciyyələnir. Nitrat azot 
gübrələri su rejiminin yuma tipində torpaqdan asanlıqla yuyula bilir, ona gərə  də onların səpin qabağı  və 
vegetasiya müddətində torpağa verilməsi tövsiyə olunur. İzafi nəmlik rejiminə malik torpaqlarda azot itkisi 
denitrifikasiya prosesləri hesabına baş verir. Bu cür torpaqlarda su-hava rejiminin tənzimlənməsi və  azot 
gübrələrinin ammonyak formalarının tətbiqi tələb olunur. 
Çimli-podzol və podzol torpaqlar fosforla pis təmin olunmuşlar. Çüclü turş və fəsli səthi izafi nəmlənmə 
rejiminə malik torpaqlar daha çox əlverişsiz fosfat rejimə malikdirlər. Bu cür torpaqlarda dəmir və alüminiumun 
mütəhərrik formalarının yüksək miqdarı fosfor turşularını çətin həll olunan birləşməyə çevrilir. Bu halda fosfor 
gübrələrinin lokal şəkildə verilməsi daha çox məqsədəuyğundur.
 
Bir qədər  əlverişli aqrokimyəvi xassələri 
(turşuluğun və mütəhərrik alüminiumun azlığı, udulmuş əsaslarını cəminin çoxluğu)  olan torpaqlarda bitkilər 
fosfor gübrələrinin tətbiqinə müsbət reaksiya göstərir. 
Mütəhərrik kaliumun miqdarı torpağın qranulometrik tərkibi ilə  sıx  əlaqədardır. Yüngül torpaqlar üçün 
kaliumun az və çox az miqdarda olması səciyyəvidir. 
Tayqa-meşə zonasında münbitliyin yüksəldilməsində üzvi gübrələrin (peyin, müxtəlif növ kompostlar və s.) 
tətbiqinin böyük əhəmiyyəti vardır. Onlar təkcə qida elelmentlərinin, xüsusən də azot və fosforun mənbəyi 
deyillər, onlar torpaqda humusun artırılmasının, torpağın aqrofiziki xassələrinin, mikrobioloji rejiminin 
yaxşılaşdırılmasının, turşuluğunun aşağı salınmasının ən əhəmiyyətli vasitəsidir. 
Yüngül torpaqlarda münbitliyin yüksəldilməsində  dəyərli vasitə yaşıl gübrələrdir. Üzvi və mineral 
gübrələrin, həmçinin yaşıl gübrələrin uzun müddət tətbiqi çimli-podzol torpaqlarda humusluluğun 
yaxşılaşmasına səbəb olur. 
Torpağın  əhəngləşdirilməsi. Çimli-podzol torpaqlarda yüksək turşuluq kənd təsərrüfatı bitkilərinin 
məhsuldarlığını aşağı salır. Əhəngləşdirmə bitknin inkişafını ləngidən və məhsuldarlığını azaldan izafi 
turşuluğun səviyyəsini aşağı salır, torpağın fiziki xassələrini yaxşılaşdırır, gübrələrin səmərəliliyini və 
kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını artırır. 
Çoxillik otların  əkilməsi. Çoxillik otların  əkilməsi torpaqda üzvi maddələrin, humus, azot və küli 
maddələrin bitkinin mənimsəyə bildiyi formalarının toplanmasına, torpağın strukturunun və su-fiziki 
xassələrinin yaxşılaşmasına səbəb olur. Çoxillik otlar mikroorqanizmlərin inkişafını  və biokimyəvi 
proseslərin fəallığını stimullaşdırır. 
Qalın mədəni əkin qatının yaradılması. Çimli-podzol torpaqlarda mədəni bitkilərin köklərinin 85-
95% -i qalınlığı adətən 20-22 sm-dən çox olmayan əkin qatında cəmlənmişdir. Əkin qatıının həcmi və 
dərinliyi artdıqca, bitkinin üst və alt hissələrinin yaxşı inkişafı üçün əlverişli  şərait yaranmış olur. 
Yaxşı  mədəniləşmiş, qalınlığı 25-30 sm-ə çatdırılmış  əkin qatında qida maddələrinin və  məhsuldar 
nəmliyin böyük ehtiyatı  təmin olunur. Qalın  əkin qatı çimli-podzol torpaqlarda əkinaltı horizontun 
yumşaldılması hesabına əldə edilir. 
İzafi nəmliklə mübarizə. İzafi nəmlik torpaqların aqronomik xassələrinə və əkinçiliyin xarakterinə 
əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Bu cür torpaqlarda yaz tarla işləri ləngiyir, payızlıq buğda qismən 
və tamamilə məhv olur, yay və payızda yığım işləri çətinləşir, torpaqlarda azot və fosfor rejimi pozulur 
və s. İzafi nəmliyin səviyyəsini aşağı salmaqdan ötrü aqrotexniki tədbirlərlə yanaşı, o qədər də 
mürəkkəb olmayan aqromeliorativ tədbirlərin də həyata keçirilməsi tələb olunur. 
Torpaqların daşlardan təmizlənməsi.  Kənd təsərrüfatı yerlərinin (uqodiyaların) yaxşılaşdırılması 
onların daşlardan (valunlardan) təmizlənməsini tələb edir. Daşlı torpaqlarda kənd təsərrüfatı 
texnikasının və mexanizmlərinin tətbiqi zamanı bir sıra çətinliklər ortaya çıxır: maşınların hərəkəti 
aşağı düşür, mexanizmlər və alətlər tez-tez sınır, iri valun daşlar  ətrafında alaq otları toplanır və s. 
Rusiyanan qeyri-qaratorpaq zonasında daşlı torpaqların ümumi sahəsi 14 mln.ha təşkil edir. 
Əkin sahələrinin iriləşdirilməsi. Tayqa-meşə zonasında kənd təsərrüfatı yerləri (əkin, biçənək) 
kiçik sahələrdən ibarətdir. Bu da müasir maşın və mexanizmlərin tətbiqini xeyli çətinləşdirir. Ona görə 
də mümkün olan yerlərdə  əkin sahələrinin iriləşdirilməsi iqtisadi nöqteyi-nəzərdən səmərəli vasitə 
hesab olunur. 
 

 
289
XXIX FƏSİL. BATAQLIQ TORPAQLAR 
 
Bataqlıq torpaqların  əsas hissəsi tayqa-meşə  və tundra zonalarında (Belarus Respublikası, Rusiyanın 
Kareliya və  Komi Respublikalarında, Murmansk, Arxangelsk, Leninqrad, Voloqda quberniyalarında, Qərbi 
Sibir ovalığında və Uzaq Şərqdə) yerləşmişdir. Bu ərazilərdə bataqlıq torpaqların ümumi sahəsi 100 mln.ha 
təşkil edir. Bunun 23 mln.ha-ı əsas etibarilə Qərbi Sibirin payına düşür.  
Bataqlaşmanın və bataqlıqəmələgəlmənin iki əsas tipini fərqləndirirlər: qurunun bataqlaşması  və su 
hövzələrinin torflaşması.  
Qurunun bataqlaşması. Bataqlıq torpaqlarının  əsas massivi qurunun bataqlaşması  nəticəsində  əmələ 
gəlmişdir. Bu onu törədən suyun mənşəyindən və kimyəvi tərkibindən asılı olaraq özünü müxtəlif formalarda 
göstərir. 
Atmosfer suları vasitəsilə  səthi bataqlaşma  ağır süxurlardan təşkil olunmuş hamarlanmış sahələrdə baş 
verir. Bu bataqlıqlar çökək sahələrdə səth sularının toplanması nəticəsində yaranır. Bu tip suların tərkibində həll 
olmuş qida maddələrinin miqdarı az olur. Səthi bataqlaşmanın başlanğıc mərhələsində  çürüntülü-podzol 
səthdən qleyləşmiş torpaqlar formalaşır. Bu torpaqlar üçün üst horizontda üzvi maddələrin böyük miqdarı (15-
20%-ə kimi) və  A
1
, A
2
  və  A
2
B horizontlarında qleyləşmə  əlamətlərinin olması  səciyyəvidir. Bundan sonra 
humus horizontu tədricən torflaşmaya məruz qalır və sonra torpağın səthində sərbəst torf horizontu əmələ gəlir. 
Nəticədə torflu və ya torflu-podzol-qleyli torpaqlar əmələ  gəlir. Torf qatı qalınlaşdıqca bu torpaqlar da üst 
bataqlıq torflu torpaqlara çevrilir. 
Şirin (yumşaq) qrunt suları vasitəsilə bataqlaşma suyadavamlı ağır morenli və ya göl çöküntülərini örtən 
karbonatsız, əsasən yüngül süxurlar üzərində formalaşmışdır. Bu cür şəraitdə atmosfer yağıntılarının torpaqdan 
sızması torpaq profilinin izafi nəmlənməsinə gətirib çıxaran torpaq-qrunt suyunun yüksək durumuna səbəb olur. 
Bataqlaşma aşağı horizontlarda (B
2
, BC, C) qleyləşmənin inkişafı  və torflu döşənəyin, sonra isə torflu 
horizontun formalaşması ilə başlayır. Şirin qrunt suları vasitəsilə bataqlaşmanın sabit inkişafı üst bataqlıqların 
bataqlı-podzol, sonra isə torflu-qleyli və torflu torpaqlarının yaranmasına səbəb olur. 
Sərt qrunt suları vasitəsilə bataqlaşma. Sərt qrunt sularının tərkibində çoxlu miqdarda müxtəlif mineral 
birləşmələr, ilk növbədə Ca(HCO
3
)
2
 vardır. Bu cür şəraitdə atmosfer sularından fərqli olaraq bitki üçün daha 
əlverişli qida rejimi yaranır. Rütubətsevən ot bitkiləri yaxşı inkişaf edir. Kalsium bikarbonatın daim olması 
neytrala yaxın və  zəif qələvi reaksiya yaradır. Belə reaksiya şəraitində humuslaşma prosesi sürətlə gedir və 
əmələ  gəlmiş humus maddəsi isə neytrallaşaraq, kalsium ionu tərəfindən torpağa bərkidilir. Bu cür şəraitdə 
çimli-qleyli torpaqlar formalaşır. Sərt qrunt suyunun yaratdığı sabit və uzunmüddətli izafi nəmlənmə torpağın 
səthində torflu horizontun yaranmasına gətirib çıxarır və çimli-qleyli torpaqlar tədricən aşağı bataqlı torflu  
torpaqlara çevrilir. Bataqlıq torpaqlar zaman ərzində dəyişərək bir mərhələdən digərinə keçir. 
Su hövzələrinin torflaşması. Torflu bataqlıq torpaqların yaranması su hövzələrinin (göl, qurumuş çay 
yatağı və s.) torflaşması nəticəsində də baş verir. Ölmüş plankton (yosun, malyusk və s.) kütləsi dibdə mineral 
lillə qarışaraq, sapropel ( çürüntülü lil) yaradır. Bu kütlə tədricən daha bərk üzvi-mineral kütləyə - sapropelitə 
çevrilir. Su hövzəsi sapropelitlə dolduqca, sahildən başlayaraq üzərində suda-quruda yaşayan bitkilər – qamış və 
s. məskən salır. Bu bitkilər də öldükcə onların qalıqları dayazlıqları doldurur. Bundan başqa torfun 
yaranmasında suda üzən bitkilər də  iştirak edir. Bu bitkilərin qalıqları suyun səthində kifayət qədər qalın sıx 
təbəqə  əmələ  gətirir. Bu üzən kütlənin aşağı hissəsi zaman-zaman qoparaq dibə çökür. Beləliklə, tədricən su 
hövzəsinin üstdən başlayaraq dibə kimi torflaşması prosesi gedir. Suyun səthinə çıxmış torf kütləsinin üzərində 
müxtəlif bataqlıq bitkiləri məskən salır. Torflaşmış su hövzələrində torf qatının qalınlığı bəzən 15 m və daha 
çox olur.