Qərib Məmmədov

§ 98. Bataqlıq torpaqlar 
 
Genezisi. Bataqlıq torpaqların formalaşması və inkişafı səth və qrunt sularının törətdiyi izafi nəmliyin təsiri 
altında baş verir. Bu torpaqlar iki paralel prosesin – torfəmələgəlmə və qleyləşmənin təsiri altında formalaşır. 
Onları çox vaxt bir termin – “bataqlıq prosesi” adı altında birləşdirirlər. 
Torfəmələgəlmə  -  torpaq səthində izafi nəmlik  şəraitində bitki qalıqlarının humuslaşmasının və 
minerallaşmasının yavaşıması  nəticəsində  əmələ  gəlmiş yarıparçalanmış qalıqlarının toplanmasıdır. 
Bataqlaşmanın ilkin mərhələsində  nəmliksevən avtotrof ot bitkiləri  əmələ  gəlir. Sonrakı  mərhələlərdə onları 
yaşıl mamır, quş mamırı  və  nəhayət ağ mamır-sfaqnumom  əvəz edir. İzafi nəmlik bitkilərin təkcə  tərkibinə 
deyil, onların qalıqlarının parçalanma tempinə  və xarakterinə  də  təsir göstərir. Anaerob şəraitdə oksidləşmə 
proseslərinin intensivliyi zəifləyir və üzvi qalıqlar axıra kimi minerallaşmır. Bitki qalıqlarının anaerobiozis 
şəraitdə parçalanması aşağı molekulyar üzvi turşular şəklində aralıq məhsulların (süd turşusu, sirkə turşusu və 
s.) yaranmasına gətirib çıxarır ki, bu maddələr də torpaqda üzvi qalıqların çevrilməsində  əsas rol oynayan 
mikroorqanizmlərin həyat fəaliyyətini dayandırır. 

 
290
Anaerob  şəraitdə üzvi qalıqların parçalanması zamanı torpaq səthində torf şəklində yarıparçalanmış üzvi 
maddələr toplanır. Torf qatının qalınlığı 10 m və daha çox olur. 
Torfun yaranmasında başlıca rol müxtəlif torpaq mikroorqanizmlərinə məxsusdur. 
Təbii halda torf qatında suyun miqdarı 95%-ə çatır. Ona görə  də onda reduksiya prosesləri hakimdir. 
Aerasiya məsamələri müvəqqəti olaraq yalnız 5-10 sm-lik qatda yaranır. Məhz burada üzvi maddələrin torfa 
çevrilməsinin fəal biokimyəvi prosesləri baş verir. 
Bataqlıq torpaqlarda üzvi qalıqların parçalanmasında torpaq mikroorqanizmlərinin bir çox qrupları iştirak 
edir. Prosesin əvvəlində ölü bitki qalıqları üzərində  sporsuz bakteriya və göbələklər inkişaf edir. Üzvi qalıqlar 
parçalandıqca sporlu bakteriyaların inkişafı müşahidə edilir. Sonra onları sellüloza parçalayan 
mokroorqanizmlər və başqaları əvəz edir. 
Göründüyü kimi, torfəmələgəlmə - üzvi maddələrin parçalanması və sintezi və sonda torfun əmələ gəlməsi  
kimi mürəkkəb funksiyanı yerinə yetirən çoxsaylı mikroorqanizmlərin iştirak etdiyi biokimyəvi prosesdir. 
Anaerobiozis üzvi qalıqların parçalanmasını  kəskin  şəkildə  ləngidir və bununla da küli maddələrin və 
azotun bioloji dövranın yeni tsiklinə  cəlb olunmasına mane olur. Ona görə  də bu torpaqlarda bitki üçün küli 
maddələrin və azotun nisbi çatışmamazlığı yaranır. Aerasiya şəraitinin və qida rejiminin dəyişməsi – müəyyən 
qrup bataqlıq bitkilərinin inkişafının və təkamülünün əsas səbəbidir. 
Ərazinin bataqlaşmasının müxtəlif  şəraitlərində bataqlıq bitkilərinin inkişafının və  dəyişməsinin öz 
xüsusiyyətləri müşahidə edilir. Belə ki, torpaq-qrunt suları vasitəsilə böyük miqdarda qida elementlərinin daxil 
olduğu çökəkliklərin bataqlıq sahələrində qida rejiminə daha tələbkar olan 
torfəmələgətirən ot bitkiləri inkişaf edir. Lakin tayqa-meşə zonasının suayrıcı 
sahələrində podzol torpaqların bataqlaşması burada yaşıl mamırların məskən salması 
ilə başlayır və tez bir zamanda sfaqon bataqlıq mərhələsinə keçir. 
Torfəmələgətirən ot bitkilərindən  ən geniş yayılmışları  aşağıdakılardır: qum otu 
(Carex L.), tüklücə (Eryophorum L.), qamış (Scripus L.),  qamış (Phragmites 
communis Trin), yumşaq süpürgə (Calamagrotis Adans.) və s. Yarımkol və  ağac 
bitkilərindən torfəmələgəlmədə ladan kolu (Ledum palustre L.), ağ əsmə (Oxycoccus 
palustris Pers.), söyüd (Salix L.), tozağacı (Betula L.), adi küknar (Pinus silvestris L.), 
şam (Picea excelsa L.) və s. iştirak edir. Torfəmələgəlmədə mamırların rolu daha 
böyükdür. 
Qleyləşmə.  “Qley” və “qleyəmələgəlmə” terminləri elmi terminologiyaya 
Q.N.Vısotski tərəfindən daxil edilmişdir. O, ilk dəfə qleyəmələgəlmənin biokimyəvi 
təbiətini izah etməyə çalışmışdır. 
Q.N.Vısotski qleyləşməyə  dəmir oksidinin iki valentli dəmir oksidinə çevrilməsi 
və sonradan torpağın aşağı qatlarına və torpaqdan kənara yuyulması  prosesi kimi 
baxırdı. Onun fikrincə, dəmir oksidinin iki valentli dəmir oksidinə çevrilməsi 
oksigenin daxil olmadığı şəraitdə anaerob mikroorqanizmlərin iştirakı ilə parçalanmış 
üzvi maddələrin təsiri altında baş verirdi. Sonrakı  tədqiqatlar Q.N.Vısotskinin bu 
müddəasını  təsdiq etdi və  qleyləşmənin torpaqda izafi nəmlik və anaerob şəraitində 
üzvi maddələrin və anaerob mikroorqanizmlərin iştirakı ilə baş verən mürəkkəb 
biokimyəvi reduksiya prosesi olduğunu göstərdi. 
Qleyəmələgəlmə zamanı torpaqda ilkin və törəmə mineralların parçalanması baş 
verir. Bundan başqa dəyişkən valentli elementlərin (Fe, Mn, S və N) birləşmələri də 
çevrilməyə məruz qalır. 
Qleyəmələgəlmənin səciyyəvi xüsusiyyəti – dəmir oksidinin iki valentli oksidə 
reduksiya olunmasıdır. Bu proses həm mikroorqanizmlərin fermentativ fəaliyyəti, həm 
də anaerob mikroorqanizmlərin həyat fəaliyyəti məhsullarının təsiri altında baş verir. 
Uzun və daimi izafi nəmlənmə  şəraitində qleyləşmə prosesinin sabit inkişafı 
zamanı iki valentli dəmir oksidinin ionları silisiumla reaksiyaya girərək tərkibində iki 
valentli dəmir oksidləri olan törəmə alümoferrisilikatlar əmələ  gətirir. Bu cür 
minerallar tərkibində dəmir oksidi olan minerallardan fərqli olaraq yaşılımtıl, maviyə 
çalar rəngə malikdirlər. Bu mineralların toplandığı torpaq horizontu qleyli  adlanır. 
Əgər izafi nəmlənmə uzun müddətli deyilsə, başdan-başa qleyli horizont əmələ gəlmir. 
Onun yerinə torpaq profilində ayrı-ayrı yaşılımtıl və yaşıl-mavi ləkələr yaranır. Bu cür 
horizontlar qleyvari adlanır. 
Qleyləşmə prosesində oksidləşməyə daha davamlı törəmə minerallardan başqa az 
davamlı minerallar da əmələ  gəlir. Bu minerallara vivianit və siderit aid edilir. 
Qleyləşmə zamanı torpaq silisium turşuları ilə zənginləşir və onda dəmir və alüminiu-
mun miqdarı azalır. 

 
291
Qleyləşmə zamanı manqan reduksiya edir və onun mütəhərrik birləşmələri əmələ 
gəlir. Bu prosesdə azot və fosfor birləşmələri də xeyli çevrilməyə  məruz qalırlar. 
Azotun çevrilməsi denitrifikasiyanın inkişafı ilə əlaqədardır. Denitrifikasiya nəticəsində 
azotun nitrit formaları tez bir zamanda  itir. Fosfor rejiminin dəyişməsi qleyli 
horizontlarda iki valentli dəmir oksidi fosfotlarının yaranmasını, reduksiya proses-
lərinin vaxtaşırı oksidləşmə ilə  əvəz olunması isə  çətin həll olunan dəmir oksidi 
fosfatlarının toplanmasını şərtləndirir. 
Qleyləşmənin qrunt suyunun səthə yaxın olduğu  şəraitlərdə yuxarı horizontlarda 
qleyləşmə prosesinin mütəhərrik məhsularının, xüsusən də  dəmir birləşmələrinin 
hidrogen akkumulyasiyası müşahidə edilir. 
Qleyləşmənin inkişafı torpaqların aqronomik xassələrini  əhəmiyyətli dərəcədə 
pisləşdirir və onların yaxşılaşdırılmasından ötrü qurutma meliorasiyası vasitəsilə 
onların su-hava rejiminin yaxşılaşdırılması tələb olunur. 
Təsnifatı. Tayqa-meşə zonasının bataqlıqları qalın torf qatına malik yuxarı bataqlıq 
və  aşağı bataqlıq olmaqla iki qrupa bölünür. Onlar da öz növbəsində daha kiçik 
taksonomik vahidlərə bölünürlər. 
Yuxarı bataqlıq torpaqlar tayqa-meşə zonasının şimali və orta tayqada, həmçinin 
Qərbi Sibirin şimalında, Kamçatka və Saxalində geniş yayılmışdır. Onlar ən çox 
suayrıcı sahələrin hərəkətsiz şirin suların təsiri altında olan ərazilərində formalaşmışdır. 
Torpaqəmələgəlmə prosesinin inkişaf dərəcəsindən asılı olaraq iki yarımtipə 
bölünür – bataqlıq torflu –qleyli və yuxarı bataqlıq-torflu. 
Bataqlıq torflu-qleyli torpaqlar (torflu horizontların qalınlığı 50 sm-dən azdır) 
suayrıcının daha aşağı hissəsində  və ya yuxarı bataqlıqların kənarlarında qumlu 
terraslar və zandr düzənlikləri üzərində formalaşır. 
Yuxarı bataqlıq torflu torpaqlar    suayrıcı düzənliklərdə  və tayqa-meşə zonasının 
qumlu terraslarında (torflu horizontların qalınlığı 50 sm-dən çox) yuxarı torflu 
bataqlıqların mərkəzi hissəsini tutur. Onun yayıldığı  ərazidə xüsusi oliqotrof bitkilər 
yayılmışdır. 
Bu torpaqların profili horizontlara zəif differsiasiya olunmuşdur və torflu-qleyli 
torpaqlardan fərqli olaraq orqanogen horizontlarla təmsil olunmuşdur. 
Yuxarı bataqlıq torpaqların tərkibində aşağıdakı cinslər ayrılır: 
1. Adi. Orqanogen horizont ( və ya bütün horizont) sfaqon torfdan ibarətdir. 
2. Keçid qalıq-aşağı sfaqonlu. Qrunt suyunun minerallaşması  səbəbindən aşağı 
bataqlıq torpaqlardan yaranır. Ona görə də sfaqon torf altında ot qalıqlarından yaranmış 
torf təbəqəsi vardır. 
3. Humuslu-dəmirli. Qumluqlar üzərində inkişaf etmiş torflu-qleyli torpaqlar üçün 
səciyyəvidir. 
Yuxarı bataqlıq torpaqlar aşağıdakı əlamətlər əsasında növlərə bölünür. 
1. Torf yatağı üzərində orqanogen horizontun qalınlığına görə: torflu-qleyli yuxa – 
torfun qalınlığı 20-30 sm; torflu-qleyli – qalınlıq 30-50 sm; torflu xırda torf üzərində - 
torf yatağının qalınlığı 50-100 sm; torflu orta torf üzərində - torf yatağının qalınlığı 
100-200 sm; torflu dərin torf üzərində - torf yatağının qalınlığı 200 sm-dən çox. 
2. Torfun parçalanma dərəcəsinə görə (yuxarı 30-50 sm-lik qatda): torflu – torfun 
parçalanma dərəcəsi 25 %-dən az; çürüntülü –torflu – parçalanma dərəcəsi 25-45%. 
Aşağı bataqlıq torflu torpaqlar relyefin dərin depressiyalarında, qədim subasar 
terraslarda və çay vadilərinin aşağı hissələrində formalaşır. Bu torpaqların yaranması avtotrof və mezotrof 
bitkilərin və sərt qrunt sularının izafi nəmliyinin təsiri altında baş verir. 
Torpaqəmələgəlmə prosesinin inkişaf dərəcəsinə görə  aşağı bataqlıq torpaqların 4 yarımtipini ayırırlar: 
aşağı zəifləmiş torflu-qleyli; aşağı zəifləmiş torflu; aşağı (tipik) torflu-qleyli; aşağı (tipik) torflu. 
Birinci iki yarımtip zəif minerallaşmış qrunt sularının, qalanları isə  sərt qrunt sularının təsiri altında 
formalaşır. Birinci iki yarımtip  əsasən  şimali və orta tayqada, sonuncular isə  cənubi tayqa və meşə-bozqırda 
yayılmışdır. 
Aşağı bataqlıq torpaqların torflu horizontları xassələrinə görə yuxarı bataqlıq torpaqların torflu 
horizontlarından fərqlənir. 
Aşağı bataqlıq torflu torpaqların cinslərə ayrılması karbonatların, suda həll olan duzların, dəmirli 
birləşmələrin və s. miqdarına görədir. 
Bu torpaqların növlərə ayrılması yuxarı bataqlıq torflu torpaqlarda olduğu kimidir. 
Tərkib və xassələri. Bataqlıq torpaqlarda aşağıdakı horizontlar ayrılır: meşə döşənəyi (A
o
); torflu horizont 
(T), bu horizont torfu yaradan bitkilərin botaniki tərkibindən və parçalanma dərəcəsindən asılı olaraq T
1
, T
2
 və s. 

 
292
yarımhorizontlara bölünür. Torflu horizont zəif parçalanmış (torflu) – T, orta parçalanmış (çürüntülü-torflu) – 
T
çt
 və ya güclü parçalanmış (çürüntülü) – T
ç
 olur. Torflu horizontdan aşağıda qleyli horizont, ondan aşağıda isə 
ana süxur yerləşmişdir. 
Bataqlıq torflu torpaqların xassə    və  tərkib xüsusiyyətləri ilk növbədə torflu horizontların xassə  və  tərkib 
xüsusiyyətləri ilə müəyyən olunur. 
Qleyli horizontların tərkibi ana süxurun tərkibindən asılıdır. Onlar adətən sıx olub əlverişsiz xassələrə 
malikdirlər. Tərkibində dəmirin iki valentli oksidləri vardır. 
Yuxarı  və  aşağı bataqlıq torpaqların torpaqəmələgəlmə  şəraitindəki fərqlər onların torflu horizontlarının 
tərkib və xassələrindəki fərqləri müəyyən edir (cədvəl 89). 
 
Cədvəl 89 
Torfun kimyəvi tərkibi və fiziki xassələri 
 
Göstəricilər 
Bataqlığın tipi və növü 
aşağı 
Keçid Yuxarı 
Subasar 
Qızılağac 
cilliyi 
Ot 
Parçalanma 
dərəcəsi 
30-60 40-60 25-40  20-45  5-50 
Küllülük 8-20 13-25 7-20  5-10 
2-5 
Ümumi azot 
2,8-3,8 
3,0-3,7 
2,0-4,0 
1,7-4,2 
1,0-2,0 
P
2
O
3 
0,2-0,7  0,15-0,4 0,15-0,45 0,15-0,35  0,1-0,25 
K
2
O 
0,1-0,3  0,1-0,2 0,02-0,3 0,05-0,2  0,04-0,08 
CaO 3,5-4,0 
4,0-4,5 
2,0-3,9 
0,6-2,3 
0,30-0,48 
pH su çəkimi -  5,9-6,2 
5,5-6,0 3,5-5,3 3,2-4,2 
Sıxlıq, q/sm
3
 0,17-0,27 0,14-0,23 0,11-0,17  0,11-0,16  0,04-0,08 
Sututumu 360-420 460-550 640-870 550-950 600-1200 
 
Torfun genetik və aqronomik qiymətləndirilməsi onun parçalanma dərəcəsinə, botaniki tərkibinə, üzvi 
maddələrin tərkibinə, azotun miqdarına, küllülüyünə, reaksiya və fiziki xassələrinə görə aparılır. 
Parçalanma dərəcəsi- torfun əhəmiyyətli xassəsi olub, hüceyrə quruluşunu itirmiş toxumaların parçalanma 
məhsullarının nisbi miqdarına görə müəyyən olunur (cədvəl 90). Parçalanma dərəcəsi torfun xüsusi analizi 
əsasında, mikroskop altında bitki qalıqlarının öyrənməklə müəyyən edilir. Çöl şəraitində onu gözəyarı da təyin 
etmək mümkündür. Yuxarı bataqlıq torpaqlarının torfu zəif və orta parçalanma dərəcəsinə, aşağı bataqlıq 
torpaqlarının torfu isə yüksək parçalanma dərəcəsinə malikdir. 
 
 
Cədvəl 90 
Torfun müxtəlif dərəcədə parçalanma əlamətləri 
 
Parçalanma dərəcəsi 
% Dərəcənin adı 
< 15 
Parçalanmamış 
15-20 Çox 
zəif parçalanmış 
20-25 Zəif parçalanmış 
25-35 Orta 
parçalanmış 
35-45 Yaxşı parçalanmış 
45-55 Güclü 
parçalanmış 
>55 Çox 
güclü 
parçalanmış 
    
Torfun üzvi maddəsi onun əsas hissəsini təşkil edir. Yuxarı bataqlıq torpaqlarda o, əsasən sellüloz, 
hemisellüloz, liqninlə  təmsil olunmuşdur. Bu torpaqların torfu zəif humuslaşmışdır və humusun miqdarı 10-
15% təşkil edir. Humusun tərkibində fulvoturşular daha yüksək göstəriciyə malikdir. 
Aşağı bataqlıq torpaqlarının torfu yaxşı humuslaşmış və onun tərkibində humusun miqdarı 40-50%-ə çatır. 
Humusun tərkibində humin turşuları üstünlük təşkil edir. 
Azotun miqdarı. Bataqlıq torpaqların torfu azotla zəngindir (yuxarı bataqlıqlarda 0,5-2,0%-dən aşağı 
bataqlıqlarda 3-4%-ə kimi). Lakin burada azot çətin mənimsənilən (əsasən yarıparçalanmış və parçalanmamış 
bitki qalıqlarının və humusun tərkibindədir) formadadır. 

 
293
Reaksiyası. Yuxarı bataqlıq torpaqların torfu turş  və  zəif turş reaksiyaya, aşağı bataqlıq torpaqların 
reaksiyası isə zəif turş-zəif qələvi reaksiyaya malikdir. Yalnız sulfatlı aşağı bataqlıq torflu torpaqların reaksiyası 
çox turşdur (pH 1,1-3,0). Bütün növdən olan torflar yüksək udma tutumu (80-90-dan 130-200 mq-ekv/100 qr 
torpaqda) ilə səciyyələnir, lakin onlar hidroloji turşuluğuna və əsaslarla doymasına görə bir-birindən fərqlənir. 
Yuxarı torpaqlarda əsaslarla doyma dərəcəsi 10-30%, aşağı torpaqlarda 70-100% təşkil edir. 
Yuxarı bataqlıq torpaqları zəif küllülüyə (2-5%) malikdir. Aşağı torpaqlarda o yüksələrək 5-10% təşkil edir. 
Keçid torpaqlar isə yüksək küllü (30-50%) hesab olunurlar. 
Yuxarı bataqlıq torpaqlarda küli elementlərin tərkibi və miqdarı  əsas bitkilərin küllülüyü ilə müəyyən 
olunur. Aşağı bataqlıq torpaqlarda o, maddələrin hidrogen akkumulyasiyasından və torfun lilləşmə dərəcəsindən 
asılıdır. 
Külün vacib komponenti fosfor, kalium və kalsiumdur. Fosfor torfun tərkibində üzvi formada və az 
miqdardadır (0,1-0,4%). Bütün torflar kalsiumla pis təmin olunmuşlar. Kalsiumun yuxarı torfda miqdarı cüzi, 
aşağı torpaqlarda 2-4%, onun karbonatlı cinslərində isə 30% və daha çoxdur. 
Bataqlıq torpaqların torflu horizontları spesifik fiziki xassələrə malikdirlər: sıxlığın zəif göstəricisi, yüksək 
su tutumu, zəif su keçiricilik və istilikeçiricilik. Aşağı torfun su tutumu 400-900 %, yuxarı    isə 1000-1200% 
arasında tərəddüd edir.  
Torflu horizontların zəif istilikkeçiriciliyi soyuq dövrdə bataqlıq torpaqların dərindən donmamasını  və 
dondan çox zəif templə açılmasını müəyyən edir. Quru torf qazları, o cümlədən ammonyakı yaxşı udur. 
Kənd təsərrüfatında istifadə. Genizisinə, tərkib və xassələrinə görə müxtəlif olan bataqlıq torpaqları kənd 
təsərrüfatı üçün müxtəlif dəyərə malikdir. Kənd təsərrüfatı baxımından aşağı bataqlıq torpaqlar daha 
əhəmiyyətli hesab olunur. Bu torpaqların torfu yüksək küllülüyə, azotun yüksək miqdarına, həmçinin əlverişli 
reaksiyaya malikdir.  
Bataqlıq torpaqlardan kənd təsərrüfatında  istifadə iki istiqamətdə aparılır:  1) üzvi gübrə mənbəyi kimi; 2) 
mədəniləşdirildikdən sonra kənd təsərrüfatı yeri (uqodiyası) kimi. 
Gübrə kimi aşağı bataqlıqların yaxşı parçalanmış torfundan istifadə edilir. Bu torf çıxarıldıqdan sonra izafi 
nəmliyi götürməkdən, mikrobioloji prosesləri gücləndirməkdən və iki valentli dəmir oksidlərini 
oksidləşdirməkdən ötrü havaya verirlər. 
Əkinçilikdə torfdan iki cür -  mal-qara saxlanılan yerdə döşəmə kimi və kompostların hazırlanmasından 
ötrü istifadə edilir. Döşəmə kimi az parçalanmış mamır torfu daha çox yararlı hesab edilir. O, peyin şirəsini və 
qazları özünə hopdurmaqla gübrənin ən əhəmiyyətli komponenti olan azot itkisinin qarşısını alır. Əldə edilmiş 
torflu peyin daha yüksək gübrə xassəsinə malikdir. 
Torfun kompostlaşdırılması – yüksək keyfiyyətli üzvi gübrə  əldə edilməsinin  əhəmiyyətli vasitələrindən 
biridir. Kompostlaşdırma zamanı torfa əhəng, fosfor unu, mineral gübrələr və ya bioloji aktiv maddələr (fekal, 
peyin və s.) də əlavə edilir. 
Bataqlıq torpaqları  kənd təsərrüfatının inkişafı üçün dəyərli torpaq fondu hesab edilir: qurudulduqdan və 
aqrotexniki tədbirlərin tətbiqindən sonra onları yüksək məhsuldar kənd təsərrüfatı sahələrinə  (əkin, biçənək, 
örüş) çevirmək mümkündür. 
Əksər bataqlıq torpaqları fosfor və kaliumla pis təmin olunmuşdur. Ona görə də kənd təsərrüfatı bitkiləri 
əkilən zaman mənimsənilmiş bataqlıq torpaqlara sistematik olaraq fosfor və kalium gübrələri verilməlidir. Azot 
gübrələrinin verilməsi bataqlıq torpaqlarının əkildiyi birinci il daha çox zəruridir. 
Meliorasiya və  mənimsənilmə  nəticəsində bataqlıq torflu torpaqların morfologiyasında, xassə  və 
rejimlərində kəskin dəyişikliklər baş verir.  Bu da onları sərbəst tip – mənimsənilmiş torflu torpaqlar adı altında 
ayırmağa imkan verir. Torflu torpaqların qurudulması  və  kənd təsərrüfatında istifadəsi bir sıra neqativ 
proseslərin inkişafına da səbəb olmuşdur. Bunlar aşağıdakılardır: a) torpaqların hədsiz qurumasına və külək 
eroziyasının inkişafına; b) qonşu ərazilərin su rejiminin pisləşməsinə; c) su hövzələrinin çirklənməsi səbəbindən 
kimyəvi maddələrin (o cümlədən nitratların) və gübrə komponentlərinin drenaj sularının tərkibində 
konsentrasiyasının artmasına. Ona görə  də təbii mühitin qorunması  məqsədilə bataqlıq torpaqlarından istifadə 
elmi əsaslarla aparılmalı, təbii komplekslərə vurulacaq ziyan minimuma endirilməlidir. Bataqlıq sahələrinin bir 
hissəsi unikal ekosistem kimi toxunulmadan saxlanmalıdır. 
 
XXX FƏSİL. ENLİYARPAQ MEŞƏLƏRİN  
QONUR MEŞƏ TORPAQLARI 
 
Enliyarpaq meşələrin qonur meşə torpaqları subboreal qurşağın mülayim isti və okeanyanı vilayətlərində 
(Qərbi və Mərkəzi Avropada, Uzaq Şərqdə) yayılmışdır. Qonur meşə torpaqların və bu zona daxilində yayılmış 
(Amur prerilərinin) çəmən-qaratorpağabənzər torpaqların ümumi sahəsi təqribən 20 mln.ha-dır. Dağ qonur meşə 
torpaqları Qafqaz, Krım, Karpat və Sixote-Alin dağlarında yayılmışdır. 
İqlim. Qonur meşə torpaqlarının yayıldığı qərb rayonlarının iqlimi xeyli miqdarda yağıntıların düşməsi və 
mülayim qışı ilə səciyyələnir. Burada yağıntıların orta illik miqdarı 600 – 1000 mm, buxarlanma isə 350-550 

 
294
mm təşkil edir ki, bu da torpaqların yuyulma rejimini təmin edir.  Fəal temperaturların cəmi 2000-3000
0
C-dir. 
Uzaq  Şərq rayonunda qonur meşə torpaqları musson iqlimi və isti mövsümün sonunda maksimum 
yağıntıların düşməsi, az qarlı sərt qışı ilə səciyyələnir. Torpaq 2-3 m dərinliyə kimi donur və dondan tədricən 
açılır. Yağıntıların ümumi miqdarı 450-600 mm, buxarlanma 430-550 mm-dir. Fəal temperaturların cəmi 1900-
2600
0
C-dir. 
Torpaqəmələgətirən süxurlar əksər hallarda elüvial-delüvial və allüvial çöküntülərlə təmsil olunmuşdur. 
Litva və Belorus ərazisində buzlaq mənşəli örtük gillicəliləri, Zakarpatyedə  qırmızımtıl aşınma qabığı 
torpaqəmələgətirən süxur rolunda çıxış edir. 
Bitki örtüyü  qərb rayonlarında enliyarpaq (vələs, fıstıq, palıd, göyrüş) və 
iynəyarpaq-enliyarpaq meşələrlə (palıd və şam), Uzaq Şərqdə isə bir qədər fərqli tərkibə 
(palıd, cökə, ağcaqayın, ağ  şam, sidr və sayan şamı) malik iynəyarpaq-enliyarpaq 
meşələrlə  təmsil olunmuşdur. Uzaq Şərqin bir qədər quraq rayonlarında, yağıntıların 
buxarlanmaya bərabər olduğu Zeya və Bureya çaylarının terraslarında iynəyarpaq-
enliyarpaq meşələri çəmən-bozqır, taxıllı-paxlalı-otmüxtəlifliyi əvəz edir. Burada Amur 
prerilərinin çəmən-qaratorpağabənzər torpaqları inkişaf etmişdir. Burada həmçinin 
çəmən-bataqlıq və bataqlıq bitkiləri də yayılmışdır. 
 
§ 99. Qonur meşə torpaqları 
 
Genezisi. Qonur meşə torpaqların ən səciyyəvi əlamətləri torpaq horizontlarına zəif 
differensiasiya olunması, bütün profilin humus horizontundan və podzollaşma 
səbəbindən (bu proses qonur meşə torpaqlarda özünü aydın göstərmir) açıq rəng almış 
horizontlardan başqa qonur və ya sarı-qonur rəngə çalması, turş və zəif turş reaksiyaya 
malik olması, illüvial-karbonatlı horizontun olmamasıdır. Meşə döşənəyi (A
o
) altında 
qalınlığı  5-20  sm  (çəmən-qara-torpağabənzər torpaqlarda 30-50 sm) çürüntülü-
akkumulyativ horizont (A
1
) yerləşmişdir. Sonra
 
qonur rəngli, topavari-qozvari 
strukturlu, qalınlığı 15-40 sm olan keçid horizontu B
t
 gəlir ki, o da tədricən ana süxura 
keçir.  
Mülayim və rübubətli iqlim şəraitində inkişaf edən qonur meşə torpağının sərbəst 
tip kimi ayrılmısı  təklifi ilk dəfə 1905-ci ildə alman torpaqşünası Y.Raman tərəfindən 
irəli sürülmüşdür. O, bu torpağı “qonur torpaq” (braunerde) adlandırmışdır. Lakin 
torpaqşünasların II Beynəlxalq konqresində (1930) “qonur torpaq” termininin “qonur 
meşə torpağı” ilə əvəz edilməzi qərarı qəbul edilmişdir. 
Qonur meşə torpağının tədqiqi bir sıra alimlərin adı ilə bağlıdır. Onlardan 
K.D.Qlinka, V.R.Vilyams, L.İ.Prasolov,  İ.N.Antipov-Karatayev,  İ.P.Gerasimov, 
S.V.Zonn, H.Ə.Əliyev, M.E.Salayev, B.İ.Həsənov və başqalarının tədqiqatları diqqəti 
daha çox cəlb edir. Qonur meşə torpaqlarının sərbəst tip kimi ayrılmasında 
L.İ.Gerasimovun tədqiqatlarının xüsusi rolu olmuşdur. 
Qonur torpaqların formalaşması prosesi qonurtorpaqəmələgəlmə adlanır. O, 
əsasən humus-akkumulyativ prosesdən, gilləşmə və lessivajdan ibarətdir. 
Gilləşmə - törəmə gilli mineralların yaranması prosesidir. Törəmə gilli minerallar 
iki yolla -  biokimyəvi və kimyəvi agentlərin təsiri altında ilkin mineralların yerində 
törəmə minerallara çevrilməsi vasitəsilə, həmçinin üzvi qalıqların minerallaşma 
məhsullarının təkrar sintezi prosesləri vasitəsilə  əmələ  gəlir. Gilləşmə prosesinə uzun 
müddət müsbət temperatur şəraitində torpaq profilinin kifayət qədər nəmlənməsi, həm-
çinin maddələrin bioloji dövranının intensiv getməsi də təsir göstərir. Gilləşmə onun baş 
verməsindən ötrü sabit və  əlverişli nəmlik və temperatur şəraitinin yarandığı torpaq 
profilinin orta hissəsində təzahür edir. Daşlı-çınqıllı süxurlarda gilləşmə səthdə müşahi-
də edilir. Gilləşmə zamanı torpaq profilində lil hissəcikləri, dəmir, alüminium, manqan, 
fosfor, maqnezium, kalsium və başqa elementlər toplanır. 
Qonur meşə torpaqlarda yuyulma su rejimi şəraitində üzvi, üzvi-mineral və mineral 
birləşmələrin bir hissəsi torpaqdan kənarlaşdırılır. 
Kalsium karbonatın olmamasına baxmayaraq, qonur meşə tipik torpaqların 
profilində podzoləmələgəlmə ifadə olunmayıbdır. Bu, enliyarpaq meşə şəraitində maddələrin bioloji dövranı ilə 
əlaqədardır. Bu cür meşələrdə yarpaq tökümü ilə birgə torpağa böyük miqdarda küli maddələr, o cümlədən 
kalsium duzları qaytarılır. Bununla əlaqədar  üzvi qalıqların parçalanması əsaslarla zəngin mühitdə cərəyan edir. 
Bu zaman əsaslar humin və fulvoturşuları fəal şəkildə neytrallaşdırır. 
Zəif turş reaksiya ilə  əlaqədar hidratlar az mütəhərrikdirlər və profilin üst hissəsində törəmə alümino -və 
ferrisilikatlarla birgə toplanırlar. 

 
295
Ot örtüyü olan meşələrdə üst horizontların humusluluğu çimləşmə prosesi ilə əlaqədardır. Qonur meşə tor-
paqların genezisində lessivaj prosesləri də  əhəmiyyətli rol oynayır. Bunu B
t
 horizontunun əlamətlərindən də 
görmək mümkündür. 
Tipik qonur meşələrlə yanaşı meşə döşənəyinin parçalanma tempinin  zəiflədiyi və iqlimin 
kontinentallığının artdığı  şəraitdə qonur meşə podzollaşmış torpaqlara da rast gəlmək mümkündür. Bu cür 
torpaqlarda podzollaşmış A
2
B və ya A
2
 horizontları ayrılır. 
Təsnifatı.  Qonur meşə torpaqları  təsnifat baxımından aşağıdakı yarımtiplərə bölünür: qonur meşə tipik, 
qonur meşə podzollaşmış. Qonur meşə qleyli və qonur meşə podzollaşmış qleyli torpaqlar xüsusi qrup təşkil 
edir ki, onları da yarımtip kimi qəbul edirlər. 
Cinslərə ayrılma torpaqəmələgətirən süxurların xarakteri (qalıq-karbonatlı, qırmızırəngli, daşlı-çınqıllı) və 
ya  əlavə torpaqəmələgəlmə proseslərinin (törəmə-çimlənmə, səthdən qleylənmə  və  dərindən qleylənmə) 
xüsusiyyətləri əsasında aparılır. 
Növlərə ayrılma humusun miqdarından və humus qatının qalınlığından asılı olaraq aparılır: çox humuslu – 
8 % - dən çox, orta humuslu – 3-8%, az humuslu – 3%-dən az; qalın – A
1
 horizontu > 30 sm, orta qalın – A
1
 
horizontu – 20-30 sm, yuxa – A
1
horizontu < 20 sm. 
Tərkibi və xassələri. Qranulometrik və mineraloji tərkibi. Qonur meşə torpaqlarında torpaq profilinin orta 
hissəsi (B
t
) lil hissəcikləri ilə daha zəngindir. Bu qonurtorpaqəmələgəlmə üçün səciyyəvi olan gilləşmə və les-
sivaj prosesləri ilə  əlaqədardır. Podzollaşmış torpaqlarda lil hissəciklərinin bu cür paylanması  əlavə olaraq 
podzoləmələgəlmə ilə əlaqədardır. 
İri fraksiyaların mineraloji tərkibi müxtəlifdir və ana süxurun tərkibindən asılıdır. Yüksək dispersli 
fraksiyanın (< 0,001 mm) tərkibinə kaolinit və montmorillonit qrupundan olan minerallar, həmçinin 
hidroslyudalar, amorf maddələr və biryarımlıq oksidlər qrupundan olan minerallar daxildir. Qeyd edilən 
mineralların nisbəti ana süxurun tərkibindən, aşınma və torpaqəmələgəlmə şəraitindən asılıdır. 
Qonur meşə torpaqların ümumi tərkibi R
2
O
3
 – ün profilboyu üzü aşağıya doğru artması və üst horizontların SiO
2
-lə
 
zəngin 
olması ilə səciyyələnir. Bu qanunauyğunluq podzollaşmış və səthdən qleyləşmiş torpaqlarda daha yaxşı görünür. 
Qonur meşə torpaqları humusun tərkibində fulvoturşuların humin turşularından çox olması ilə  fərqlənir ( 
Cht:Cft < 0,5). 
Fiziki-kimyəvi xassələr. Torpaqəmələgəlmənin istiqamətindən və süxurun tərkibindən asılı olaraq qonur 
meşə torpaqlarda fiziki-kimyəvi xassələr  əhəmiyyətli dərəcədə  tərəddüd edir. Əksər hallarda torpaq profilinin 
reaksiyası  zəif turş  və ya turşdur (podzollu və  səthdən qleyləşmiş torpaqlarda) (cədvəl 91). Qonur meşə 
podzollaşmış  və qonur meşə qleyli torpaqlar yüksək turşuluq və  əsaslarla doymamaqla səciyyələnir. Bu 
torpaqlar üçün mütəhərrik alüminiumun yüksək miqdarı da xasdır. 
 
Cədvəl 91 
Qonur meşə torpaqların fiziki-kimyəvi xassələri 
 
Torpaq 
Horizont-
lar 
Humus pH 
Udulmuş əsasıar 
Ca
2+
Mg
2+
Cəmi 
m-ekv/100qr 
 
1 2 
3 
4 
5 
6 
7 
Qonur meşə 
podzollaşmış 
A
o
A
1 
A
1
A
2 
A
2
B
 
B
1 
B
2 
BC
 
5,6 4,3 4,9 2,4 7,3 
1,9 3,8 2,0 1,9 3,9 
0,9 3,7 2,4 1,0 3,4 
0,4 3,3 4,9 2,4 7,3 
0,3 3,3 6,9 1,9 8,8 
0,2 3,4 8,3 1,0 9,3 
Qonur meşə 
tipik 
A
1
 
A
1
B 
B 
BC 
BC 
14,5 5,3 29,8 5,8 35,6 
3,7 4,1 
10,2 4,8 15,0 
3,2 3,6 5,8 3,2 9,0 
2,2 3,6 3,2 1,6 4,8 
1,1 3,6 1,6 2,7 4,3 
 
 
Torpaq 
Hori-
zontlar 
Mübadiləli turşuluq 
Mütəhər-
rik dəmir, 
% 
<0,001
mm 
Ümumi Al
3+
H
+
m-ekv /100 qr.torpaqda 
Qonur meşə 
A
o
A
1 
1,7 1,2 
0,5  0,25  14,2 

 
296
podzollaşmış 
A
1
A
2 
A
2
B
 
B
1 
B
2 
BC
 
2,9 2,7 
0,2  0,19  15,9 
3,4 3,1 
0,3  0,29  16,7 
0,45 0,92 
0,03  0,31  21,1 
0,65 0,61 
0,04  0,13  27,8 
0,43 0,40 
0,04  0,13  25,4 
Qonur meşə 
tipik 
A
1
 
A
1
B 
B 
BC 
BC 
- - 
- 0,79 35 
- - 
- 0,62 43 
- - 
- 0,54 45 
- - 
- 0,63 35 
- - 
- 0,13 32 
 
Uzaq Şərqin qonur meşə tipik torpaqları relyefin təpəli formalarında, elüvial-delüvial ana süxurlar üzərində 
yayılmışdır və ona görə də çınqıllı və yuxa olmaları ilə səciyyələnirlər. Bu regionun podzollaşmış və qleyləşmiş 
qonur meşə torpaqları isə düzən sahələrdə çimli-podzol, çəmən və çəmən-bataqlıq torpaqlar birləşmələri əmələ 
gətirir. 
Kənd təsərrüfatında istifadə. Qonur meşə torpaqları əkin, biçənək, örüş və meşə altında istifadə olunur. 
Rusiyanın Avropa  hissəsində, Ukraynanın Karpat ərazilərində qonur meşə torpaqlarda taxıl və texniki bitkilər 
yetişdirilir. Bu ərazilər meyvəçilik və tərəvəzçilik baxımından da inkişaf etmiş ərazilərdən hesab olunur. Uzaq 
Şərq əyalətinin qonur meşə torpaqları da  müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərinin yetişdirilməsindən örtü istifadə 
edilir. 
Bu  ərazilərdə münbitliyin artırılmasının  əsas tədbiri kimi – qalın mədəniləşdirilmiş  əkin qatının 
yaradılması, üzvi və mineral gübrələrin geniş  tətbiqi ön plana çəkilir. Qonur meşə torpaqların münbitlik 
parametrlərini yaxşılaşdırmaqdan ötrü ot səpinində geniş istifadə olunur. 
Bu torpaqların vaxtaşırı  səthi izafi nəmlənməyə  məruz qalmasını  nəzərə alaraq, onların hava–su rejiminin 
yaxşılaşdırılmasından ötrü tədbirlərin (qurutma meliorasiyası, izafi suyun sahədən kənarlaşdırılmsı,  əkin qatının 
yaxşılaşdırlması, qalınlığının artırılması və s.) görülməsinə böyük ehtiyac vardır. 
Səthi meyilli sahələrdə eroziya əleyhinə tədbirlərin görülməsinə daha böyük ehtiyac vardır.  
  
XXXI FƏSİL. MEŞƏ-BOZQIR ZONASININ  
BOZ MEŞƏ TORPAQLARI 
 
Boz meşə torpaqları meşə-bozqır zonasının  əsasən  şimalında yayılmışdır. Bu torpaqlar boz meşə qleyli 
torpaqlarla birgə 50 mln. ha sahəni əhatə edir. Bu zona daxilində boz meşə torpaqları ilə yanaşı çimli-podzol, 
podzollamış  və yuyulmuş qaratorpaq, həmçinin interzonal və azonal torpaqlar – boz meşə qleyli, çəmən-
qaratorpağa, çimli-karbonatlı, bataqlıq, allüvial, şorakət, solodlara və şoranlara rast gəlinir. 
İqlim. Zonanın iqlimi təbii ağac və ot bitkilərinin, həmçinin bir sıra kənd təsərrüfatı bitkilərinin böyüməsi 
və inkişafı üçün əlverişlidir. 
Zona iqliminin səciyyəvi cəhəti – əraziyə düşən yağıntılar və buxarlanmanın təqribən bərabər olmasıdır 
(cədvəl 92). 
Nəmliklə  təminatına görə  qərb  əyalətlərləri rütubətli, mərkəzi və  şərq  əyalətləri isə yarımrütubətli hesab 
olunur.  Şərqə doğru kontinentallığın tədricən artması istiliklə ümumi təmin olunmanın azalmasına, qışın 
soyuqlaşmasına, vegetasiya müddətinin isə qısalmasına səbəb olur. 
Cədvəl 92 
Zonanın iqlim göstəriciləri 
Əyalətlər 
Temperatur, 
0
C Vegetasiya 
dövrünün 
uzunluğu, gün 
yanvar iyul 
Ukrayna 
- 4... - 8 
19,5 - 20 
155 - 159 
Orta Rus 
- 8... - 13 
18,5 - 19 
144 - 150 
Qərbi Sibir 
- 16... -19 
18,0 - 18,5 
116 - 120 
Altayətəyi 
- 18... -25 
17,5 -18,5 
95 - 104 
 
Əyalətlər 
10
0
C-dən yuxarı 
temperaturların 
cəmi 
Yağıntılar buxarlanma 
RƏ 
mm 
Ukrayna 2450-2600  550-700 500-550 
1,0-1,2 
Orta Rus 
2200-2400 
500-550 
500-550 
1,0 
Qərbi Sibir 
1750-1850 
380-420 
380-420 
1,0 

 
297
Altayətəyi 1400-1600  360-450  450-470 
0,77-1,0 
Relyef və torpaqəmələgətirən süxurlar. Zonanın Avropa hissəsində relyef təpəli olub, eroziya prosesləri 
nəticəsində güclü və dərin parçalanmışdır. Burada lös və lösabənzər gillicələr, Orta Rusiya əyalətində isə örtük 
gillicələri və  morenlər ana süxuru kimi çıxış edir. 
Qərbi Sibir əyaləti düzən relyef şəraiti ilə  səciyyələnir. Yalnız çayqırağı sahələr parçalanmış relyefə  və  
təbii drenliyə malikdirlər. Bu ərazilərdə torpaqəmələgətirən süxurlar lösabənzər gillicə və gillərdən ibarətdir. 
Zonanın şərq hissəsi (Altayətəyi sahələr, Qərbi və Şərqi Sayan əyalətləri) daha çox parçalanmışdır. Burada 
da torpaqəmələgətirən süxurlar əsasən dördüncü dövrün lösabənzər gillicələrindən və gillərindən ibarətdir. 
Bitki örtüyü. Meşə-bozqır zonasının təbii bitki örtüyü ot örtüyü olan meşələr, meşəsiz çəmən-bozqırlarla 
təmsil olunmuşdur. Zonanın qərbində (Ukrayna) çəmən-bozqırlar başdan-başa  şumlanmışdır. Burada ağac 
tərkibi fıstıq, fıstıq-vələs və palıd-vələs qarışığından ibarətdir.Orta Rus əyalətində cökə, ağcaqayın, göyrüş 
qarışıq palıd meşələri hakimdir. Şərqə doğru meşələrdə tozağacları,  əksər hallarda iynəyarpaq ağaclarla 
qarışıqlar üstünlük təşkil edir.