Qərib Məmmədov

§ 109. Boz torpaqlar 
 
Boz torpaqlar əsasən Mərkəzi Asiya və Azərbaycanın dağətəyi və dağətəyi düzənlik  ərazilərin subtropik 
yarımsəhralarında yayılmışdır. Bu regionlarda boz torpaqların çəmən-boz və  çəmən torpaqlarla birgə ümumi 
sahəsi 32 mln.ha təşkil edir. 
İqlimi. Zonanın iqlimi kontinental, quru və istidir. Mülayim isti qışı ilə  səciyyələnir. Yanvarın orta 
temperaturu +2-dən -5
0
C arasında, iyulun temperaturu isə 26-30
0
C arasında tərəddüd edir. 
10
0
C-dən yuxarı temperaturların cəmi 3400-5400
0
C, onların davam etmə müddəti 170-245 gündür. 
Ərazinin mütləq yüksəkliyi artdıqca yağıntıların miqdarı artır və istiliklə təmin olunması azalır. Ən az yağıntılar 
(100-250 mm) dağətəyi düzənliklərə, ən çox yağıntılar (450-600 mm) isə tünd boz torpaqların yayıldığı alçaq 
dağlıq  ərazilərə düşür. Yağıntıların  əsas hissəsi qış  və yazda düşür, yayda yağıntılar demək olar ki, olmur. 
Buxarlanma 1000-1350 mm, rütubətlənmə əmsalı 0,12-0,33 arasında dəyişir. İqlimin vacib xüsusiyyəti yaz və 
yay dövrləri arasında kontrastlığın olmasıdır; yaz isti, rütubətli, lakin qısa, yay çox isti, quru və uzundur. 
İstiliklə təmin olunmasına görə zona uzun vegetasiya dövrü olan birillik subtropik bitkilər qurşağına, nəmliklə 
təmin olunmasına görə isə  çox quru və quru zonaya aid edilir. 
Relyef və torpaqəmələgətirən süxurlar. Zonanın relyefi çay vadilərinin və müvəqqəti su axınlarının 
yataqları ilə parçalanmış geniş meyilli dağətəyi düzənlikdən ibarətdir. 
Mərkəzi Asiyanın boz torpaqlarında torpaqəmələgətirən süxurlar lös və lösabənzər gillicələrdən ibarətdir. 
Kür-Araz ovalığında allüvial və delüvial mənşəli ağır gillicəli və gilli süxurlar üstünlük təşkil edir. 
Bitki örtüyü. Boz torpaqlar zonasının daxilində  ərazinin mütləq yüksəkliyi artdıqca çoxillik bitkilər 

 
346
dəyişir. Bununla belə bütün yüksəkliklərdə
 
səhra qum
 
otlarından (Carex pachystills) və qırtıcdan (Poa bulbosa) 
ibarət efemer örtüyü hakimdir. Efemer bitkiləri qısa yaz dövründə inkişaf edir. Qumotu-qırtıc örtüyü daxilində 
birillik efemerlər də (Papaver pavonium, Delphinium persicum, Alyssum desertorum, Malcolmia turcestanica və 
b.) geniş yayılmışdır. 
Açıq boz torpaqlar yarımzonasında çoxillk otlardan Psoralea Drupacea, Ferula sp. və s. geniş yayılmışdır. 
Tipik boz torpaqlar yarımzonasında efemerlərə gec vegetasiya edən çoxillik otlar da əlavə olunur. 
Tünd boz torpaqlar yarımzonasında əsas fonu ayrıq (agropyrum trichophorum), soğancıqlı arpa (Hordeum 
bulbosum), andız (Kodonocephalum grande) və başqa bitkilər yaradır.  Dağlararası vadilərdə çayların 
subasarlarında qovaq, söyüd və iydə ağaclarından ibarət tuqay meşələri yayılmışdır. 
Genezisi. Boz torpaqlar üçün aşağıdakı xassə və əlamətlər səciyyəvidir: profilin genetik horizontlara zəif 
təbəqələşməsi; zəif humuslaşma (tünd boz torpaqlardan başqa); makrostrukturun zəif, mikrostrukturun yaxşı 
inkişaf etməsi; yüksək məsaməli və yumşaq quruluş; bütün profilin karbonatlığı (üst qatda karbonatların bir 
qədər azalması); karbonatların çoxluğu ilə  əlaqədar qələvi reaksiya; süxurla müqayisədə torpağın gilləşməsi; 
profilboyu torpaq faunasının fəaliyyətinin izləri. 
Boz torpaqların quruluşunda ümumi cəhətlər aşağıdakı kimidir: profilin üst hissəsi bir qayda olaraq zəif 
humus rənginə boyanır  və onun rəngi torpaqəmələgətirən süxurun rəngindən kəskin seçilir. Humus horizontu 2 
horizonta bölünür: A- humus horizontu və  B
1
- keçid horizontu. Aşağıda  karbonatlı illüvial horizont B
k
 
yerləşmişdir. Bu horizont tədricən ana süxura keçir. Tünd boz torpaqlarda humuslu profil yaxşı ifadə 
olunmuşdur. 
Boz torpaqların genezisinin öyrənilməsi V.V.Dokuçayev, N.M.Sibirtsev, 
K.D.Qlinka, P.S.Kossoviç, N.A.Dimon, L.İ.Prasolov, A.N.Rozanov və başqalarının 
tədqiqatları ilə bağlıdır. 
Bu tədqiqatlar nəticəsində boz torpaqlar sərbəst tip kimi ayrılmış, “boz 
torpaqlar” termini isə dünya elmi ədəbiyyatında əsaslı şəkildə öz yerini tapmışdır. 
Boz torpaqlar zonasında torpaqəmələgəlmə prosesi hidrotermik rejimin xüsusi 
şəraitində inkişaf edir. İstilik rejimi torpaqların donmaması və ya ayrı-ayrı illərdə 25-
30 sm dərinliyə kimi donması, rütubətli yaz dövründə əlverişli temperatur (10-25
0
C) 
və yay dövründə sabit yüksək temperaturu (30
0
C üst 30 sm dərinlikdə və 20-25
0
C 1 
m dərinlikdə) ilə səciyyələnir. 
Xam və dəmyə boz torpaqlar yuyulma su rejimi tipi ilə səciyyələnir. Lakin qış 
vaxtı torpağın donmaması,  əlverişli quruluşu boz torpaqların qış-yaz yağıntıları ilə 
dərindən islanmasına şərait yaradır; açıq boz torpaqlar 1 m və tipik torpaqlar isə 1,5 
m və daha çox dərinliyə kimi islanır. Torpağın nəmlənməsi bu zaman tarla 
sututumuna (20-21%) uyğun gəlir. Yazda, nəmliyin buxarlanma və desuksiyaya 
intensiv sərf olunduğu zamanda belə torpağın nəmliyi 80-100 sm dərinlikdə soluxma 
nəmliyindən 1,5-2 dəfə çox olur, yağıntıların düşdüyü zaman isə üst qatda bu 
göstərici tarla sututumuna bərabər olur. 
May ayından oktyabra kimi torpağın 1 m və daha çox dərinliyinə kimi fasiləsiz 
quruması baş verir. Torpaq-qruntun maksimal quruması yay kserotermik dövründə 
(iyul-avqust)  ən yüksək həddə çatır, bu zaman üst horizontlarda nəmlik maksimal 
hiqroskopikliyə kimi aşağı düşür. Bu da bioloji proseslərin sönməsinə səbəb olur. 
Hidrotermik rejimin qeyd edilən xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq, boz torpaqların 
yaranmasının təbii prosesi iki kəskin fərqli dövrlə  səciyyələnir: 1) qısa müddət 
bioloji proseslərin fəal getdiyi isti və rütubətli yaz dörü (mezoterm) və 2) uzun 
müddət bioloji proseslərin tam kəsildiyi və torpaq profilində pərdə-kapilyar suların 
üstü yuxarı hərəkətinin hakim olduğu çox isti və quru yay dövrü. 
Efemer –səhra bitkiliyialtı boz torpaqlarda maddələrin bioloji dövranının 
əhəmiyyətli xüsusiyyəti – hər il biokütlənin böyük hissəsinin (70%-ə kimi) bitki 
qalıqları formasında torpağa daxil olmasıdır (60-100 s/ha). Bitki qalıqlarının 80-
90%- i kök sisteminin hesabınadır. Bu qalıqlar yüksək küllülüyi və tərkibində xeyli 
miqdarda azotun olması ilə  səciyyələnir. Bioloji dövranın boz torpaqlar zonasında 
fərqli cəhəti – bitki qalıqlarının intensiv parçalanmasıdır. 

 
347
Yazda bitki örtüyü güclü şəkildə inkişaf edir, fəal humusəmələgəlmə prosesi və 
müxtəlif orqanizmlərin təsiri altında üzvi qalıqların intensiv minerallaşması baş verir. 
Mikroorqanizmlərin ümumi miqdarına görə boz torpaqlar olduqca zəngindir.
 
Burada 
nitrifikasiya bakteriyaları və azot bakteriyaları, protoza sinfinin bütün nümayəndələri 
və yosunlar vardır. Torpaqəmələgəlmənin yaz fazası torpaq faunasının da – 
soxulcanların, termitlərin və başqa növ həşəratların, sürünənlərin fəallığı ilə 
səciyyələnir. Bu orqanizmlər torpaq profilinin quruluşuna və bitki qalıqlarının 
parçalanmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. 
Beləliklə,  boz torpaqəmələgələmə üçün torpaqəmələgəlmə prosesinin yüksək, 
lakin qısa biogenliyi xasdır. Bununla da boz torpaqlarda humusun azlığı izah olunur. 
İlin quru dövründə
 
karbonatların və asan həllolan duzların torpaq səthinə doğru 
hərəkəti cərəyan edir. Qışda və yazda torpaq profilinin yağışların təsiri altında 
karbonatlardan və asan həll olan duzlardan yuyulması baş verir. Boz torpaqlarda hu-
musluluq və torpaq profilinin duzsuzlaşması  ərazinin mütləq yüksəkliyindən də 
asılıdır: mütləq yüksəklik artdıqca yağıntıların miqdarı və torpağın islanma dərinliyi 
də artır, bitki örtüyünün biokütləsi yüksəlir, vegetasiya müddəti uzanır və humuslaş-
ma güclənir. 
Torpaqəmələgəlmənin yaz fazasında torpaqdaxili aşınma prosesi də güclənir, 
nəticədə torpaq profilinin üst və orta hissələrində gilləşməyə gətirib çıxarır. 
Boz torpaqların suvarılması torpaqəmələgəlmə prosesinin təbii gedişatını 
əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir. Yuyulmayan su rejimini irriqasion su rejimi əvəz edir. 
İrriqasion su rejimi üçün torpaq-qrunt təbəqəsinin qrunt suyunun səviyyəsinə kimi 
tam yuyulması  səciyyəvidir. Su rejiminin dəyişməsi elüvial prosesləri və bioloji 
fəallığı gücləndirir. 
Bundan başqa suvarma suyu vasitəsilə qranulometrik hissəciklərin aşağı qatlara 
yuyulması yeni, aqroirriqasion horizontun formalaşmasına səbəb olur. Elüvial 
prosesin daha fəal gedişatı asan həll olan duzların tam, karbonatların qismən 
yuyulmasında özünü göstərir. Bioloji fəallığın artması özünü mikrofloranın, o 
cümlədən nitrifikasiya bakteriyalarının və azot bakteriyalarının fəaliyyətinin 
artmasında göstərir.  Əgər xam torpaqlarda kök qalıqlarının bir hissəsi saxlanılırsa, 
suvarılan torpaqlarda kök kütləsinin bütün ehtiyatı tamamilə
 
parçalanır. Suvarmanın 
təsiri altında torpaq profilinin humusluluğu güclənir və torpaqların qida rejimi 
gübrələrin sistematik verilməsi ilə əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir. 
Suvarma ilə bağlı torpaq nəmliyinin artması torpağın fiziki xassələrini də 
dəyişir: mikroaqreqatların parçalanması, torpaq-qruntun sıxlaşması, məsamələrin 
azalması, bərkimiş əkinaltı horizontun yaranması baş verir. 
Təsnifatı  və diaqnostikası.  Boz torpaqların təsnifatı  aşağıdakı  cədvəldə (121) 
verilmişdir. 
Cədvəl 121 
Boz torpaqların təsnifatı 
Tip Yarımtip Cins 
Boz Açıq, tipik, tünd 
Adi, qalıq-şoranlı, çınqıllı 
Suvarılan boz 
Açıq, tipik, tünd, qədimdən 
suvarılan 
Adi, təkrar şoranlaşmış, 
çınqıllı 
Çəmən-boz 
Çəmən-boz, çəmənləşmiş -
boz 
Adi, şoranvari, çınqıllı 
 
Açıq boz torpaqlar – zona daxilində  ən arid yarımtip hesab olunur. Çay terraslarında və dağətəyi 
düzənliklərdə yayılmışdır. Arealı dəniz səviyyəsindən 300-600 m-dən yüksəkdə deyildir. Açıq boz torpaqların 
profili daha az humusludur. Humus qatının qalınlığı 40-50 sm-dən çox deyildir. 
A horizontu – 6-12 sm, açıq-boz, xam torpaqlarda bir qədər çimləşmiş; B
1
- açıq-boz sarımtıl ləkəli olub, 
daha açıq rəngli və  sıxlaşmış  B
k
 karbonatlı horizontla əvəz olunur. Bu horizontda karbonatlar ağ gözcüklər 
şəklindədir. Təqribən 1m dərinliyə kimi islanır. Profilin 150-180 sm dərinliyində gips və suda həll olan duzlara 
rast gəlinir. 
Tipik boz torpaqlar orta qurşaq  əmələ  gətirir. Dağətəyi düzənliyin bir qədər hündür yerlərində  və alçaq 
dağlıq sahələrdə yerləşmişdir. Bu torpaqların yuxarı  sərhədi 700-1000 (1200) m hündürlükdən keçir. Humus 
qatı daha yaxşı seçilir; A+B
1
 qatının qalınlığı 55-80 sm-dir. A horizontu üst hissədə yaxşı çimləşmişdir, 1,5 m 

 
348
dərinliyə kimi islanır. Torpaq profilinin 130-200 sm dərinliyində gips qatı ayrılır. 
 
Tünd boz torpaqlar – yuxarı qurşaqəmələgətirən nəmli yarımtip hesab olunur. Yüksək dağətəyi 
sahələrdə və alçaq dağlıq ərazilərdə bu torpaqlar 700-1600 m hündürlüklərdə yayılmışdır. 
Yaxşı seçilən humuslu profilə malikdir. A - horizontu tünd-boz rəngli olub, topavari strukturludur; B
1
- boz 
rəngli qonurvari-sarımtıl çalarla örtülüdür. Topavari strukturludur; B
k
 horizontunda karbonatlar ağ gözcüklər 
şəklində toplanmışdır. Profil bir qayda olaraq, atmosfer suları ilə yaxşı yuyulmuşdur və 2 m dərinliyə kimi gips 
və asan həll olan duzlara təsadüf olunmur. 
Açıq və tipik boz torpaqlar arasında fasial yarımtiplər ayrılır – boz çox isti qısa müddətə donan (az 
karbonatlı), boz subtropik vaxtaşırı donan və boz subtropik çox isti donmayan. 
Tünd boz torpaqlar üçün iki fatsial yarımtip ayrılır – subtropik vaxtaşırı donan və subtropik çox isti 
donmayan. 
Boz torpaqların bütün yarımtipləri aşağıdakı cinslərə bölünür: adi, qalıq-şoranvari və çınqıllı. 
Suvarılan boz torpaqlar suvarmanın uzun müddət tətbiq edildiyi kənd təsərrüfatı istifadəsi  şəraitində 
formalaşmışdır. Bu torpaqlar aşağıdakı xüsusiyyətləri ilə səciyyələnir: onların profili genetik horizontlara zəif 
təbəqələşmişdir; humus miqdarı az (1-1,8%), profilboyu paylanması  bərabərdir; karbonatlı horizont seçilmir; 
soxulcanların intensiv fəaliyyətinin izləri profildə aydın görünür. 
Suvarılan boz torpaqlar aşağıdakı yarımtiplərə bölünür: suvarılan açıq boz, suvarılan tünd boz, suvarılan 
tipik və qədimdən suvarılan boz torpaqlar.  
Suvarılan boz torpaqlar 3 cinsə bölünür – adi, təkrar  şorakətləşmiş  və  çınqıllı.  Boz torpaqlar humus 
(aqroirriqasion) qatının qalınlığına görə növlərə bölünür –  az qalın ( < 40 sm), orta qalın ( 40-70 sm) və qalın (> 
70 sm). 
Çəmən-boz torpaqlar qrunt suyunun 2,5-5 m dərinlikdə yerləşdiyi şəraitdə formalaşmışlar. Avtomorf boz 
torpaqlardan bioloji dövranın intensivliyinin artması,  humus qatının qalınlığı və humusun çoxluğu ilə fərqlənir. 
Bu torpaqlar iki yarımtipə bölünür: çəmənləşmiş – boz torpaqlar qrunt suyunun 3,5-5,0 m dərinlikdə yerləşdiyi 
ərazilərdə yayılmışdır.  İki metr dərinlikdən sonra qleyləşmə  əlamətləri görünür; çəmən-boz torpaqlar qrunt 
suyunun 2,5-3,5 m dərinlikdə yerləşdiyi  ərazilərdə yayılmışdır. Bu torpaqlar daha çox humusludur, 1 m 
dərinlikdən başlayaraq qleyləşmə əlamətləri görünür. Aşağıdakı cinslərə bölünür: adi, şoranlaşmış və çınqıllı. 
Suvarmanın təsiri altında dəyişilməyə məruz qalmış çəmən-boz torpaqlar sərbəst tip kimi ayrılır – suvarılan 
çəmən-boz torpaqlar.  
Çəmən torpaqlar yüksək kapilyar nəmlənmə  və qrunt suyunun 1,0-2,5 m dərinlikdə yerləşdiyi  şəraitində 
formalaşır. Çay vadilərində, çay deltalarında çəmən  əsasən də taxıllı bitkilər altında müşahidə edilir. Çəmən 
torpaqların profili aşağıdakı horizontlara bölünür: A – AB
çg
B
kg
 – C
g
. Çəmən torpaqların fərqləndirici əlamətləri 
– yüksək humusluluğu (humus 4%-ə kimi) və humus horizontlarının (A+AB
g
 45-60 sm)  aydın seçilməsi; izafi 
nəmləmənin əlamətləri – pas ləkələrinin görünməsi; aşağı horizontlarda karbonat, gips və ayrı-ayrı hallarda asan 
həll olan duzların ayrılması.  
Çəmən torpaqları iki yarımtipə ayrılır:  çəmən  (tipik) – tipik çəmən bitkiliyi altında formalaşır (qrunt 
suyunun dərinliyi 1,5-2,5 m) və  nəmli-çəmən (bataqlıq-çəmən) – çay terraslarının daha rütubətli çökək 
sahələrində (qrunt suyunun dərinliyi 0,5-1,5 m) yayılmışdır. Çəmən torpaqlarla müqayisədə humusluluğu və 
qleyləşməsi daha yüksəkdir. 
 
Tərkibi və xassələri. Qranulometrik və mineraloji tərkibi. Boz torpaqlar arasında aparıcı növmüxtəlifliyi-
yüngül- və orta gillicəli, tünd boz torpaqlarda isə ağır gillicəli torpaqlardır. 
Allüvial süxurlar üzərində formalaşmış boz və  çəmən-boz torpaqlar qranulometrik tərkibinə görə olduqca 
rəngarəngdir. Qranulometrik tərkibinə görə boz torpaqlar iri toz fraksiyalarının yüksək miqdarı (40-55%), həmçinin 
profilin üst və orta horizontlarında lil fraksiyalarının zənginliyi  ilə səciyyələnir. 
İri fraksiyaların mineraloji tərkibi əsasən kvars, çöl şpatı, hidroslyuda və kalsitdən ibarətdir. Boz torpaqlar 
ağır fraksiya minerallarının yüksək miqdarı ilə (2 -10%) səciyyələnir.  
Yüksək dispersli minerallardan boz torpaqlarda hidroslyudalar, montmorillonit qrupundan olan minerallar, 
həmçinin xlorid, vermikulit və amorf maddələr üstünlük təşkil edir. 
Kimyəvi tərkibi və fiziki-kimyəvi xassələri. Boz torpaqların ümumi kimyəvi tərkibi mineral hissənin 
komponentlərinin profilboyu bərabər paylanması ilə  səciyyələnir. Yalnız karbonatların miqdarı profilboyu 
dərinliyə doğru artır (cədvəl 122). 
Açıq boz torpaqlardan tünd boz torpaqlara doğru ümumi tərkibdə R
2
O
3
 miqdarı artır və SiO
2
/R
2
O
3
 nisbəti 
azalır. 
Boz torpaqların kimyəvi tərkibinin vacib xüsusiyyəti – yüksək karbonatlığı  və az humusluluğudur. 
Karbonatların (CaCO
3
)  miqdarı 10-12% -dən 20-22% arasında tərəddüd edir. 
Boz torpaqların profili əksər hallarda 1,5-2 m dərinliyə kimi duzlardan yuyulmuşdur. Nadir hallarda açıq 
boz torpaqların arasında qalıq-şorakətvari torpaqlara rast gəlmək olur. Bu torpaqların profilinin bir metrliyində 
gips və asan həll olan duzların toplanmasını müşahidə etmək mümkündür.  
 

 
349
Cədvəl 122 
Boz torpaqların ümumi tərkibi 
 
Hori-
zont 
SiO
2
 Fe
2
O
3
 
Al
2
O
3 
CaO MgO Na
2
O K
2
O SO
3 
SiO
2
/
R
2
O
3
 
 
1 2 3 4  5  6  7 8 9 10 
Açıq boz 
A
 
66,18 5,90 13,61 1,89  2,97  1,87 2,91 0,06
6,5 
B
1 
68,17 6,14 13,05 0,52  4,15  2,54 2,97 0,06
6,0 
B
2 
67,94 5,76 14,50 0,75  2,87  1,72 2,66 0,06
6,4 
C 68,69 5,48 13,17 1,43 3,09 1,85 2,50 
0,05
7,0 
Tipik boz 
A
 
65,52 6,07 14,55 0,62  3,90  2,66 2,60 0,05
6,9 
B
1 
66,12 6,37 13,51 0,62  4,38  2,18 2,68 0,05
6,4 
B
2 
64,82 5,54 14,06 1,10  4,19  2,14 2,46 0,07
6,3 
C 66,14 5,76 14,27 0,07 4,75 1,77 2,68 
0,07
6,2 
Tünd boz 
A
 
64,84 6,07 14,09 1,90  3,12  2,10 2,65 0,06
6,1 
B
1 
64,98 6,52 14,05 1,00  3,21  1,73 3,06 0,06
6,1 
B
2 
63,45 6,35 15,03 1,39  2,99  1,67 3,05 0,06
5,7 
C 64,67 6,63 15,93 0,04 2,98 1,57 2,82 
0,17
5,5 
 
Açıq boz torpaqların A horizontunda humusun miqdarı 1-1,5%, nadir hallarda 2 - 2,3%, azot 0,08 - 0,14%, 
tipik boz torpaqlarda bu göstəricilər uyğun olaraq 1,5 - 3,5 və 0,1 - 0,2% -dir. 
Tünd boz torpaqların üst horizontunda humusun miqdarı 4-5%, azotun miqdarı isə 0,35-0,4% təşkil edir. Bu 
torpaqlarda humusun dərinlikdən asılı olaraq azalması açıq və tipik boz torpaqlardan fərqli olaraq tədricən baş 
verir. 
Açıq və tipik boz torpaqların humus tərkibində fulvoturşular üstünlük təşkil (C
ht
:C
ft
< 1). Tünd boz 
torpaqlarda humus fulvatlı-humatlı tərkiblidir. Çəmən-boz torpaqlarda ümumi humusluluğun artması ilə yanaşı, 
humusun tərkibinin də yaxşılaşması müşahidə edilir. Bu humusun tərkibində humin turşularının artmasında 
özünü göstərir. Açıq boz torpaqlarda humusun  torpaq profilinin bir metrlik qatında ehtiyatı 50-60 t/ha, tünd boz 
torpaqlarda isə 140-160 t/ha  təşkil edir. 
Boz torpaqlarda udma tutumu nisbətən aşağıdır. Bu da torpağın tərkibində mineral kolloidlərin və humusun 
azlığı ilə izah olunur. Udma tutumu açıq-boz torpaqların üst qatında 9-10 mq-ekv, tipik torpaqlarda 12-15 mq-
ekv, tünd torpaqlarda 18-20 mq-ekv təşkil edir. Udulmuş  əsasların 80-90%-i kalsiumun, 10-15%-i 
maqneziumun payına düşür. Boz torpaqlarda həmişə Na
+
  və  K
+
 kationları vardır (2-5 %).  Kalium kationu 
natrium kationundan adətən çox olur. 
Fiziki xassələri. Boz torpaqlar əlverişli fiziki xassələrə malikdir (cədvəl 123). Bu həmin torpaqların yüksək 
mikroaqreqatlığı və torpaq faunasının fəaliyyəti ilə izah olunur. Suvarma şəraitində torpaqların fiziki xassələri 
pisləşir: profilin sıxlığı artır və onun sukeçiriciliyi aşağı düşür. 
Cədvəl 123 
Boz torpaqların fiziki xassələri 
 
Horizont 
Bərk fa-
zanın 
sıxlığı,q/sm
3
 
Sıxlı
q, 
q/sm
3
 
Məsa-
məlik, %
Horizont
Bərk 
faza-
nın 
sıxlığ
ı, 
q/sm
3
Sıxlıq
, 
q/sm
3
Məsa
-
məlik
, % 
Tipik boz 
Açıq boz 
A 2,72 
1,17 
57 A 
2,75 
1,35 
51 
A 2,72 
1,22 
55 A 
2,75 
1,45 
47 
B
1 
2,74 1,20 56 
B
1 
2,73 1,39  49 
B
2
 2,73 
1,21 
56 B
2
 2,71 
1,22 
55 

 
350
B
3 
2,71 1,,25 54 
 
     
 
Torpaq örtüyünün strukturu. Boz torpaqlar zonasında torpaq örtüyünün strukturuna təsir edən əsas amil 
ərazinin geomorfoloji quruluşudur. Zona daxilində  aşağıdakı geomorfoloji yarımzonalar ayrılır: alçaq dağlıq, 
parçalanmış dağətəyi, dağətəyi düzənlik və çay vadiləri. 
Alçaq dağlıq  ərazilərdə elüvial-delüvial yuxa süxurlar üzərində tünd boz torpaqların müxtəlif qalınlıqlı, 
müxtəlif dərəcədə eroziyaya uğramış  və daşlıqlı, həmçinin səthə  çıxmış süxurların birgə yaratdıqları 
variasiyaları hakimdir. 
Parçalanmış dağətəyi  ərazilərdə  gətirmə konuslarının allüvial-prolüvial çöküntüləri üzərində profili daşlı 
olan tipik boz torpaqların birləşmələri
 
yayılmışdır. Burada konturların formaları  xətti və uzunsovdur. 
Birləşmələr və mozaikalar yelpik şəkillidir. 
Dağətəyi düzənliklərin yekcins və ya laylı lösabənzər süxurları üzərində şorlaşmamış və müxtəlif dərəcədə 
şorlaşmış açıq boz, çəmən-boz, çəmən torpaqlar və şoranlar birləşmələr yaratmışlar. 
Kənd təsərrüfatında istifadə. Boz torpaqlar zonası – pambıqçılığın əsas rayonudur. Pambıqla yanaşı, bu 
torpaqlarda bir sıra dəyərli kənd təsərrüfatı bitkiləri becərilir: düyü, şəkər çuğunduru, qarğıdalı, buğda, bostan 
bitkiləri və s. Bu zonada üzümçülük, bağçılıq və ipəkçilik geniş yayılmışdır. 
Zona  əkinçiliyinin  əsas xüsusiyyəti suvarmadır. Qeyd edildiyi kimi, boz torpaqların  əsas aqronomik 
xüsusiyyətləri onların az humusluluğu və bu səbəbdən də tərkinibdə azotun az olmasıdır. Humus və azotun bir 
qədər yüksək səviyyəsi tünd boz, çəmən-boz və  çəmən torpaqlarda müşahidə edilir. Ümumi azot və fosforun 
miqdarı kifayət qədərdir. Bu elementlərin mütəhərrik formalarının miqdarı müxtəlifdir və bu təkcə torpağın 
genetik xüsusiyyətlərindən deyil, gübrələmə və əkin dövriyyəsinin tətbiqindən də asılıdır. 
Suvarılan boz torpaqlar özünün yüksək bioloji fəallığı ilə  səciyyələnir. Açıq boz torpaqlar əlverişli 
aqrofiziki xassələri və aerasiyası sayəsində daha yüksək bioloji fəallığa malikdir.  
Suvarılan boz torpaqların və həmçinin onunla bir ərazidə yayılmış çəmən-boz, çəmən və başqa torpaqların 
aqronomik qiymətləndirlməsi aşağıdakı əlamətlər əsasında aparılır: torpağın genetik mənsubiyyəti; suvarmanın 
qədimliyi; mədəniləşmə  dərəcəsi; torpağın  şorlaşması  və eroziyaya məruz qalması; torpaqəmələgətirən 
süxurların genezisi, qranulometrik tərkibi və torpaq və süxurun sıxlığı; torpağın drenliyi. 
Suvarmanın qədimliyinə görə torpaqlar qədimdən suvarılan (vahə), suvarılan və yeni suvarılan torpaqlara 
ayrılır.  Ən yaxşı xassələrə  qədimdən suvarılan (vahə) torpaqlar malikdir: humus və qida elementlərinin daha 
çoxluğu, kök yayılan sahənin yekcins olması və s. Suvarılan torpaqlar qədimdən suvarılan torpaqlardan fərqli 
olaraq insanın təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində az dəyişikliklərə  məruz qalmışdır və  dəyişikliklər bir qayda 
olaraq,  əkin qatını  əhatə edir. Yeni suvarılan (< 10 il) torpaqlar daha az istehsal imkanlarına (humus və qida 
maddələrinin azlığı, bioloji fəallığın zəifliyi və s.) malikdir. 
Mədəniləşmə dərəcəsinə görə (humusun və NPK-nin miqdarına, bioloji fəallığına görə) torpaqlar zəif-, orta-
, və yüksək mədəniləşmiş torpaqlara bölünürlər. Sonuncu daha yaxşı xassələrə malikdir və ondan alınan 
məhsuldarlıq daha  yüksəkdir. 
Suvarma  şəraitində torpağın aqrofiziki xassələri (qranulometrik tərkibi, sıxlığı, məsaməliyi və s.) daha 
böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
Qranulometrik tərkibinə görə lösabənzər gillicələr üzərində formalaşmış yüngül və orta gillicəli torpaqlar 
daha yaxşı torpaqlar hesab olunur. Bu torpaqların yüksək mikroaqreqatlılığı (0,25-0,01 mm) və tərkibində xeyli 
miqdarda iri toz hissəciklərinin (0,05-0,01 mm) olması sayəsində əlverişli kapilyar məsaməlik və aerasiya şəraiti 
yaranır. Bu cür quruluş torpağın yaxşı sututumunu və suvermə
 
qabiliyyətini müəyyən edir. Bütün bunlar kökün 
yayıldığı sahəyə qida maddələrinin və suyun daxil olmasını təmin edir. 
Gilli və ağırgillicəli torpaqlarda yüngül və orta gillicəli torpaqlarla müqayisədə münbitlik qiyməti 0,7-0,9, 
qumsalda 0,6-0,8, qumlu torpaqlarda 0,5- 0,6 təşkil edir. Torpağın daşlı olması da onun qiymətini aşağı salır. 
Sıxlığın göstəricisinə görə boz torpaqlarda sıxlığı 1,1-1,4 q/sm
3
 arasında dəyişən torpaqlar yaxşı, 1,6 q/sm
3
, 
və ondan çox olanlar isə əlverişsiz hesab olunurlar. Optimal sıxlıq yaxşı məsaməliyi, sututumunu və aerasiyanı, 
suyun yüksək mütəhərrikliyini və onun tərkibində qida maddələrinin miqdarını  təyin edir. Yüksək sıxlıq bu 
göstəriciləri pisləşdirir və kənd təsərrüfatı bitkilərinin, ilk növbədə pambığın məhsuldarlığını aşağı salır. 
Şorlaşma suvarılan torpaqların keyfiyyətini və kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını kəskin şəkildə 
aşağı salır; bu zaman tətbiq edilən gübrələrin iqtisadi səmərəliliyi də (orta və şiddətli şorlaşmış torpaqlarda 50-
75%) aşağı düşür. 
Torpaqların eroziyaya məruz qalmasının da boz torpaqların münbitliyinə təsiri vardır. Eroziya dərəcəsindən 
asılı olaraq, bu torpaqların münbitliyi 15-60% -ə kimi azala bilir. 
Zona torpaqlarının münbitliyinin yüksəldilməsinin  əsas tədbirləri aşağıdakılardır: düzgün suvarmanın 
təşkili; dərin  əkin qatının yaradılması; yonca-pambıq  əkin dövriyyəsinin tətbiqi, üzvi və mineral gübrələrin 
verilməsi, sideratların  əkilməsi vasitəsilə torpağın daim üzvi maddələr və qida elementləri ilə 
zənginləşdirilməsi; eroziya ilə mübarizə. 
 

 
351
XXXVIII FƏSİL. QURU SUBTROPİK BOZQIRLARIN,  
KSEROFİT MEŞƏ VƏ KOLLUQLARIN TORPAQLARI