Qərib Məmmədov

§ 104. Şorakətlər 
 
İllüvial horizontunda (B) udulmuş halda böyük miqdarda  mübadilə olunan natrium və bəzən də maqnezium 
toplanan torpaqlar şorakərli torpaqlar adlanır. Onlar torpaq profilinin kəskin təbəqələşməsi və  əlverişsiz 
aqronomik xassələri ilə səciyyələnir. Şorakətlər də  şoranlar kimi şorlaşmış torpaqlar kateqoriyasına aid edilir. 
Lakin  şoranlardan fərqli olaraq şorakətlərdə asan həll olan duzlar torpağın səthində deyil, profilin müəyyən 
dərinliyində yerləşmişdir. 
Genezisi.  İnkişaf prosesində  şorakətlərin profili bir neçə aydın seçilən horizonta bölünür: A
1
-
   
humuslu-
elüvial (şorakətüstü), B
1
- şorakətli ( və ya ilüvial), B
2
 – şorakətaltı və C- torpaqəmələgətirən süxur. 
Humuslu-elüvial horizont topavari və ya plastik strukturlu olub, laylı, məsaməli, lil fraksiyalarında 
yuyulmuş, ona görə də yüngül qranulometrik tərkiblidir. Bu horizontun rəngi müxtəlifdir: yarımsəhra və quru 
bozqır zonalarının  şorakətlərində açıq-qonur, qonur və ya qonurvari-boz (şabalıdı), bozqır və meşə-bozqır 
zonasının torpaqlarında –tünd-boz və bəzən də qaradır. Horizontun qalınlığı 2-3-dən 20-25 sm-ə kimi dəyişir. 
Şorakətli horizont qəhvəyi çalarlı tünd –qonur və ya qonur rəngdədir. Strukturu sütunşəkilli, nadir hallarda 
prizmaşəkilli, qozvari və ya kəltənvaridir.
 
Quru halında horizont bərk və çatlaqdır, nəm halında yapışqan və 
struktursuzdur. Şorakətli horizontun qalınlığı 7-12 və 20-25 sm və daha böyükdür. 
Şorakətli horizontın altında yerləşmiş  B
2
 horizontu (şorakətaltı) daha açıq rəngə malikdir. Strukturu 
prizmaşəkilli və qozvari olub, tərkibində karbonatlar və gips vardır. Ondan aşağıda həll olan duzların maksimal 
toplandığı C
d
 horizontu yerləşmişdir. 
Morfoloji əlamətlərinə görə profilin kəskin təbəqələşməsini mikromorfoloji tədqiqatlar əsasında da görmək 
mümkündür. Üst, şorakətüstü horizontlar üzvi gilli kütlənin çoxluğu və ilkin mineral qalıqlarının az və ya çox 
dərəcədə  bərabər paylanması ilə  fərqlənir.  İllüval horizontlarda məsamələr daxilində humus və gilli maddə 
axınları yaxşı izlənilir.  Şorakətaltı horizontlar karbonatlarla zəngindir və onların tərkibində gil azdır. Burada 
kalsiumun mikrokristal, çox vaxt dəmirləşmiş formaları müşahidə edilir. İllüvial horizontların yüksək 
dispersliliyi və onunla bağlı  şorakətlərin  əlverişsiz su-fiziki xassələri  şorakət torpaqəmələgəlmə prosesinin 
səciyyəvi xassələrindən birini təşkil edir. 
Şorakətləşmə prosesi altında torpağın üzvi və mineral hissəsinin dispersliyinin kəskin yüksəlməsi 
nəticəsində udma komleksinə natrium ionunun daxil olması, suya münasibətdə kolloidlərin davamlılığının aşağı 
düşməsi və torpaqların qələvi reaksiyasının yaranması başa düşülür. 
Şorakətlərin mənşəyi ilə bağlı bir neçə nəzəriyyə vardır. Bu nəzəriyyələr üçün ümumi cəhət - bu torpaqların 
genezisində və əlverişsiz xassələrinin formalaşmasında  natrium ionunun oynadığı rolun tanınmasıdır. 
K.K.Hedroysun kolloid-kimyəvi nəzəriyyəsinə görə,  şorakətlər neytral natrium duzları ilə  şorlaşmış 
şoranların duzsuzlaşması nəticəsində yaranmışdır. 
Tərkibində böyük miqdarda natrium duzları olan torpaqlarda başqa kationları  sıxışdırmaq hesabına udma 
kompleksinin natrium ionları ilə doymasından ötrü şərait yaranır. Natriumla doymuş torpaq hissəcikləri natrium 
ionunun yüksək hidratasiyası səbəbindən öz aqreqatlığını itirir. Natriumla zənginləşmiş kolloidlər öz səthində su 
saxlamaq qabliyyətinə malikdir, çox şişir, koaqulyasiyaya qarşı dayanıqlıq və mütəhərriklik əldə edir. Natrium 
ionunun torpaqda yüksək miqdarında qələvi reaksiyasının yaranma səbəbindən torpağın üzvi və mineral 
birləşmələrinin həll olması da  artır. Bu reaksiya mineralların hidrolizi və uducu kompleksdəki natriumla torpaq 

 
330
məhlulundakı kalsium karbon duzlarının mübadiləsi nəticəsində yaranır: 
                             Na 
TUK |    + Ca (HCO
3
)
2
 ↔ TUC | Ca
2+
 + 2NaHCO
3
; 
                             Na 
 
Məhlulun qələviləşməsi torpaq kolloidlərinin sonrakı dispersləşməsinə  şərait yaradır. Onlar mütəhərrik 
olduğundan  üst horizontlardan yuyulurlar və müəyyən dərinlikdə  elektrod duzların təsiri altında zol şəklindən 
gelə çevrilir, toplanır və illüvial (şorakətli) horizontun yaranmasına gətirib çıxarırlar. 
K.K.Hedroys  şorakətli torpaqlarda inkişafın iki mərhələsini ayırırdı: birinci mərhələ – torpaqların 
natriumun neytral duzları ilə şorlaşması, yəni şoranların yaranması və ikinci mərhələ - şoranların duzsuzlaşması 
və  şorakətli torpaqların ona məxsus profil quruluşu və xassələri ilə birgə yaranması.  Şoranların duzsuzlaşma 
mərhələsində K.K.Hedroys 3 faza ayırır: həll olan duzların kənarlaşması; sodanın yaranması; torpaq 
hissəciklərinin dispersləşməsi və profilboyu aşağı aparılması. 
Şorakətlərin genezisi ilə bağlı oxşar fikirlər K.D.Qlinka tərəfindən də söylənilmişdir. Onun nəzərincə 
şorakətlərin yaranmasından ötrü torpaqların natrium duzları ilə  şorlaşması  və duzsuzlaşması vacibdir. Bu 
proseslərin əsrlər ərzində bir-birini əvəzləməsi şorakət torpaqların yaranmasına gətirib çıxarır. 
Sonrakı  tədqiqatlar (İvanova, 1932) nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, şorakətlərin  şoranların 
duzsuzlaşmasından yaranmasından ötrü şoranların tərkibində duzların nisbəti aşağıdakı kimi olmalıdır: Na
+
 : (Ca
2+
 
+ Mg
2+
) > 4. 
Təbii şəraitdə torpaq məhlulunda duzların bu cür nisbətinə çox nadir hallarda rast gəlinir. Tərkibində 20% 
kalsium duzları olan neytral duzlarla şorlaşmış  şoranların duzsuzlaşması zamanı  şorakətlilik  əlamətləri 
yaranmır. Beləliklə,  şorakətlərin neytral duzlarla şorlaşmış şoranlardan yaranması nəzəriyyəsi universal hesab 
edilə bilməz. 
Şorakətlərin yaranmasının bioloji nəzəriyyəsi V.R.Vilyams tərəfindən inkişaf etdirilmişdir.  O, hesab edirdi 
ki, natrim duzlarının mənbəyi kimi bozqır və yarımsəhra bitkiləri çıxış edir. Bu bitkilərin minerallaşması 
nəticəsində böyük miqdarda duzlar, o cümlədən soda əmələ gəlir. 
Torpaqların asan həll olan duzlarla zənginləşməsi udma kompleksinin natriumla doymasına gətirib çıxarır 
və şorakətləşməmiş torpaq tədricən şorakətə çevrilir. 
Son illərin tədqiqatları sübut edir ki, şorakətləşmiş torpaqlar şoranlaşma mərhələsini yaşamadan da əmələ 
gələ bilər (V.A.Kovda və b.). Natriumun mənbəyi soda olduğu hallarda şorakətlərin bu cür yaranması 
mümkündür. Bu cür şəraitdə natriumun torpaq məhlulundan rəqabətsiz udulması baş verir. Ona görə də sodanın 
hətta ən kiçik konsentrasiyalarında belə udma kompleksinin natriumla doyması mümkündür. 
Təbii  şəraitdə soda tərkibində az və çox miqdarda natrium olan maqmatik və çökmə süxurların aşınması 
nəticəsində yaranır. Aşınma zamanı sərbəstləşmiş əsaslar (Ca, Mg, Na  və s.) torpaq məhlulundakı karbon qazı 
ilə qarşılıqlı əlaqəyə girərək uyğun karbonatlar, o cümlədən natrium karbonatı yaradır. Soda qrunt sularından 
qalxan suyun tərkibindəki neytral duzların qələvi torpaqların karbonatları ilə qarşılıqlı təsirindən də yaranır: 
 
Na
2
SO
4
 + Ca (HCO
3
)
2
 → CaSO
4
 + 2NaHCO
3
. 
 
Torpaqda soda uducu kompleksin natrium kationu ilə torpaq məhlulunun tərkinbindəki kalsium karbonatla 
və ya karbon turşusunun hidrogeni arasında mübadilə reaksiyası nəticəsində də yaranır: 
 
                         Na
+ 
TUK │         + Ca(HCO
3
 )
2 
↔ TUK │Ca
2+
 + 2NaHCO
3
; 
                         Na
+ 
 
və ya 
                          Na
+                                                    
H
+ 
               TUK │      +     H
2
CO
3
 ↔ TUK │      +  Na
2
CO
3
; 
                          Na
+                                                     
H
+ 
 
Torpaqda soda bioloji yolla da əmələ gəlir. Bitki qalıqlarının minerallaşması zamanı azot, kükürd və başqa 
turşuların duzları yaranır. Anionlar bitkilər tərəfindən udulur, natrium kationları isə torpaq məhlulunun  karbon 
qazı və biokarbonatları ilə qarşılıqlı əlaqəyə girərək soda törədir (V.R.Vilyams). 
Sodanın yaranması  tərkibində natriumun çox olduğu bozqır və yarımsəhra zonalarının müəyyən qrup 
bitkilərinin (qara saksaul, qara yovşan, kafurotu və s.) parçalanması nəticəsində mümkündür. 
Soda biokimyəvi proses - sulfatreduksiya edən bakteriyaların köməkliyi və üzvi maddələrin iştirakı ilə 
natrium sulfatın reduksiyası nəticəsində də yaranır: 
Na
2
SO
4
 + 2C → Na
2
S + 2CO
2
; 

 
331
Na
2
S + CO
2 
+ H
2
O = Na
2
CO
3
 +H
2
S. 
 
Reaksiya anaerob şəraitdə  cərəyan edir. Yuxarıda nəzərdə keçirilən nəzəriyyələrdə  şorakətlərin  əmələ 
gəlməsində  əsas səbəb kimi mübadilə olunan natriumun rolu irəli çəkilir. Lakin tədqiqatlar göstərir ki, təbii 
şəraitdə uducu kompleksində maqneziumun yüksək, natriumun isə, əksinə, cüzi miqdarda olduğu şorakətlər də 
geniş yayılmışdır. 
Bəzi tədqiqatçılar (Sokolovski, 1938; Kovda, 1963; Mojeyko, 1965 və s.) tərkibində maqneziumun 
natriumdan üstünlük təşkil etdiyi şorakətlərə relikt hadisə kimi baxırlar. Mübadilə olunan natriumun təsiri 
altında kolloidlərin peptitləşməsi  şorakətvari torpaqların formalaşdığı ilkin mərhələlərdə baş verir. Sonradan 
onların duzsuzlaşması  mərhələsində natrium yuyulur və torpaqda  kalsiumla müqayisədə daha dayanıqlı olan 
maqnezium qalır.  
Natrium kimi maqneziumun da torpağın  şorakətliliyinin yaranmasında rolu böyükdür. Uducu kompleksə 
daxil olaraq, o, natrium kimi, lakin bir qədər az dərəcədə kolloidlərin hidrofilliyini artırır, mikroqarqatlar 
arasında əlaqəni pozur.  
Bunun nəticəsində mineralların qismən parçalanması    və kolloidli silisium tipli turşuların hidrofil 
birləşmələrinin, həmçinin yüksək mütəhərrikli maqnezium humatlarının yaranması baş verir. 
Şorakətlərin illüvial horizontunın formalaşmasında gilli mineralların tərkbinin, ilk növbədə montmorillonit 
və mineralların qalmirolizi prosesində yaranmış yüksək hidratlı kolloidlərin 
olmasının böyük rolu vardır. 
Silisium birləşmələrinin kolloid formaları torpaq silikatlarının 
hidrolozi prosesində  də yarana bilir. Onlar dispers formada olan 
hissəcikləri birləşdirir, adsorbsiya proseslərində iştirak edir və s. Bu 
cür maddələrə CaSiO
3
 və MgSiO
3
, silisiumun hidrogenli SiO
2
·H
2
O, 
amorf silisium, törəmə kvars aid edilir. 
Beləliklə,  şorakətlər təbii  şəraitdə müxtəlif yollarla əmələ 
gələ bilir: 
neytral duzlarla şorlaşma şoranların duzsuzlaşmasından; 
tərkibində soda olan zəif minerallaşmış  məhlulun torpaqla 
qarşılıqlı təsirindən; 
şorlaşmış süxurlarda natrium duzlarının, o cümlədən sodanın 
biogen toplanması, həmçinin duzların kapilyarlarla yuxarı 
qalxması və qurumasından; 
torpaqların tərkibində müxtəlif növ hidrofil kolloidlərin 
yüksək miqdarda olmasından.  
Təsnifatı  və diaqnostikası.  Şorakətlərin təsnifləşdirilməsi 
olduqca çətindir. Bu onların müxtəlif zonalarda, zona daxilində 
isə müxtəlif geomorfoloji və hidroloji şəraitlərdə formalaşması 
ilə  əlaqədardır.  Şorakətlərin  ən mühüm genetik və meliorativ 
xüsusiyyətləri (kimyəvi xassələri,  şorlaşma dərəcəsi və başqa 
əlamətləri) onların formalaşmasının hidroloji şəraitləri ilə 
müəyyən olunur. Ona görə  də hazırda  şorakətlər onların su 
rejiminə və onunla əlaqədar kompleks xassələrinə (duz rejiminin 
xüsusiyyətlərinə, humusun toplanmasına) görə üç tipə bölünür: 
avtomorf  şorakətlər, yarımhidromorf  şorakətlər, hidromorf 
şorakətlər. 
Yarımtiplərin bölgüsü şorakətlərin morfoloji xüsusiyyətlərini 
və onların genetik horizontlarının xassələrini müəyyən edən 
zonal şəraitdən asılı olaraq aparılır. 
Cinslərə bölünmə kimyəvi xassələrə, şorlaşmanın dərəcəsinə 
və  dərinliyinə görədir.  Şorakətlər humuslu-elüvial horizontların 
qalınlığına; B
1
 horizontunda mübadilə olunan  natriumun miq-
darına; solodlaşma dərəcəsinə;  şorakətli horizontun struktur 
formasına görə növlərə bölünür. 
Avtomorf (bozqır)  şorakətlər qrunt sularının dərində (6 m-
dən aşağı) yerləşdiyi  ərazilərdə formalaşır. Onların yaranması  
şorlaşmış torpaqəmələgətirən süxurların səthə  çıxması ilə 
əlaqədardır. Avtomorf torpaqlar quru-bozqır (şabalıdı şorakətlər) 
və yarımsəhra (qonur yarımsəhra  şorakətləri) zonalarında geniş 
yayılmışdır. Qaratorpaq zonada (qaratorpaq şorakətləri) nadir 

 
332
hallarda rast gəlinir. 
Bitki örtüyü taxıllı-yovşanlı qruplaşmalarla təmsil olunmuşdur.  Şorakətlərin səthində çox vaxt yosun və 
şibyələrə də rast gəlmək mümkündür. 
Bozqır şorakətlərinin duz profili dəqiq təbəqələşmişdir. Karbonatlı horizont aydın görünür. Onun üzəri ağ 
gözcüklü karbonat ləkələri ilə (35-50 sm və yuxarı) örtülüdür. Ondan aşağıda gips qatı, daha aşağıda isə asan 
həll olan duzların toplandığı horizont yerləşmişdir. Xloridli-sulfatlı  şorlaşma tipi daha geniş yayılmışdır. 
Şorlaşmanın soda tipinə bozqır şorakətləri içərisində nadir hallarda təsadüf olunur. 
Yarımhidromorf (çəmən-bozqır)  şorakətlər birinci və ikinci subasar terrasların üzərində,  əlavə  səth və 
yeraltı suların izafi nəmliyinin təsir etdiyi gölqırağı çökəkliklərdə formalaşır. Qrunt suları 3-6 m dərinlikdə 
yerləşir. 
Bitki örtüyü qara yovşan (Artemisia pauciflora), şrenk yovşanı (A.Schrenkiana), kərmək (Limonium sp.) və 
başqa bitkilərdən ibarətdir. 
Yarımhidromorf torpaqların profilində hidromorf torpaqlardan fərqli olaraq karbonatlı və gipsli horizontlar 
aydın görünür. Sonuncu bəzən karbonatlı horizontla qarışır. Hər iki horizont səthə yaxın yerləşmişdir (30-35 
sm). Yarımhidromorf  şorakətlər arasında  xloridli-sulfatlı, bəzən isə sodalı-xloridli-sulfatlı  şorlaşma tipi 
üstünlük təşkil edir. 
Hidromorf  (çəmən, çəmən-bataqlıq və çəmən donuşlu) şorakətlər çayların subasar hissəsində, gölqırağı 
çökəkliklərdə və başqa depressiya səhələrində çəmən-şorakətli bitkilər altında formalaşır. 
Şorakət çəmən torpaqlar qrunt suyunun səthə yaxın olduğu şəraitlərdə (3 m-ə kimi)  inkişaf edir və daim və 
ya vaxtaşırı olaraq su-duz məhlulunun təsirinə  məruz qalır.  Şorakətli horizontun bilavasitə altında duzların 
böyük miqdarda toplanması müşahidə edilir. 
Çəmən-bataqlıq şorakətləri göllərin periferiyasında qrunt sularının səthə yaxın olduğu şəraitdə və izafi səth 
sularının təsiri altında formalaşmışdır. Onlar şorakət horizontu üzərində torflaşmış horizonta və şorakətləşmiş 
horizont altında qleyli horizonta malikdir. 
Çəmən-donuşlu şorakətlər çoxillik donuşluğun səthə yaxın olduğu ərazilərdə təsadüf olunur.  
Şorakətlərin genetik və aqronomik xüsusiyyətlərinin əhəmiyyətli göstəriciləri  aşağıdakılardır: karbonatlı və 
gipsli horizontun yerləşmə  dərinliyi; B
1
  şorakətli horizontda udulmuş natriumun miqdarı; A horizontunun 
humuslaşma dərəcəsi (yüksək humuslu – 6%-dən çox, orta humuslu – 3-6%; az humuslu -3 5-dən az); qrunt 
sularının yerləşmə dərinliyi və onların minerallaşması (yüksək – 3 m-dən yüksək, orta – 3-6, dərin – 6 m-dən 
dərində). 
Qrunt sularının şorlaşma dərəcəsi aşağıdakı şkala (quru qalığa görə q/l-lə) ilə müəyyən edilir:  şirin – 1-dən 
az; zəif minerallaşmış 1-3; orta minerallaşmış 3-10; şiddətli minerallaşmış 10-50; şor su -50-dən çox. 
Tərkib və xassələri. Qranulometrik və mineraloji tərkibi.  Şoratəklərin qranulometrik tərkibinin səciyyəvi 
xüsusiyyəti  profilboyi lil hissəciklərin kəskin formada təbəqələşməsidir (cədvəl 112). 
 
Cədvəl 112 
Şorakətli şabalıdı çəmən-bozqır torpağın qranulometrik tərkibi 
 
Horizontlar 
Qranulometrik elementlərin ölçüləri (mm)  
və onların miqdarı, % 
1-0,25 
0,25-
0,05 
0,05-
0,01 
0,01-
0,005 
0,005-
0,001 
< 
0,001 
<0,0
1 
A
1 
- 15,48 
40,92 
5,04 
14,96 
24,58 
44,58 
B
1 
- 9,38 
27,72 
7,00 
7,44 
35,36 
49,80 
B
2 
- 2,20 
27,00 
5,72 
7,00 
38,08 
50,80 
B
k 
- 1,20 
26,40 
8,84 
5,72 
28,04 
46,60 
BC - 
1,02 
27,96 
6,32 
6,28 
27,12 
39,72 
C
1 
- 2,34 
28,60 
7,00 
3,76 
29,32 
45,08 
C
2 
- 2,00 
29,10 
8,00 
7,32 
24,40 
44,72 
 
Humuslu-illüvial horizont yüngül qranulometrik tərkibi ilə seçilir. İllüvial horizont isə lil ilə  zəngin 
olduğundan həmişə ağırdır. Lil fraksiyalarının bu cür paylanması kolloidlərin peptitləşməsi ilə əlaqədardır. Daha 
kəskin təbəqələşmə solodlaşmış şorakətlərdə müşahidə edilir. 
Bu torpaqların lil fraksiyalarının mineraloji tərkibi montmorillonit-hidroslyuda qrupundan olan 
minerallardan və amorf maddələrdən ibarətdir. Şorakətli horizontlarda montmorillonitlərin miqdarı daha çoxdur. 
Üst horizontlarda isə kvarsın bir qədər çox olması səciyyəvidir.  
Kimyəvi tərkibi və fiziki-kimyəvi xassələri. Şorakətlərin ümumi kimyəvi tərkibi bir sıra oksidlərin profilboyu 
yenidən paylanmasını göstərir (cədvəl 113). 
 

 
333
Cədvəl 113 
 
Şorakətin (yarımhidromorf şabalıdı) ümumi tərkibi 
 
Horizontlar   SiO
2 
Fe
2
O
3
 Al
2
O
3 
CaO MgO SO
3
P
2
O
3
K
2
O Na
2
O 
 
1 2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
A
 
72,41 4,76 14,82 1,82 1,79 1,73 0,05 2,50 1,33 
B
1 
64,54 5,68 20,08 1,50 2,19 2,13 0,06 2,73 1,30 
B
2 
66,60 6,35 17,30 1,68 1,97 2,40 0,06 2,83 1,55 
B
k 
65,00 5,89 16,97 3,01 2,35 3,01 0,07 2,56 2,02 
BC 
66,09 5,36 13,04 2,64 2,68 5,18 0,08 2,69 2,55 
C
1 
65,42 5,11 14,49 2,11 2,93 3,47 0,09 2,48 2,09 
C
2 
62,46 5,15 13,74 5,53 3,14 6,10 0,08 2,34 1,61 
 
 
Üst horizontlar biryarımlıq oksudlərdən yuyulub və nisbətən silisiumla zəngindir. İllüvial horizontlar dəmir 
və alüminiumun yüksək miqdarı ilə seçilir. Karbonatlı horizontlarda kalsium və maqneziumun miqdarı çoxdur. 
Humusun miqdarı  şorakətlərin formalaşdığı zonadan və qranulometrik tərkibindən asılı olaraq böyük 
ölçülərdə dəyişir (cədvəl 114). 
Qara torpaq zonanın  şorakətləri  şabalıdı torpaqlar zonasından fərqli olaraq humusla daha yaxşı  təmin 
olunmuşdur. Şorakət horizontda fulvoturşular humin turşularından üstündür. 
B
1
 horizontunda mübadilə olunan natriumun miqdarı udma tutumunun 13-60% -ni təşkil edir. Şorlaşmanın 
soda tipində mübadilə olunan natriumun miqdarı xloridli-sulfatlı tipinə nisbətən çoxdur. Mübadilə olunan 
əsaslar içərisində bəzən
 
çoxlu miqdarda maqnezium olur (udma tutumunun 35-45% - i qədər). Tərkibində soda 
olan  şorakətlər yüksək qələviliyi ilə seçilir (pH 8-10). Neytral duzlarla şorlaşmış  şorakətlər zəif qələvi 
reaksiyaya malikdirlər. Şorakətlər üçün fosforun mütəhərrik formalarının az miqdarda olması səciyyəvidir. 
 
Cədvəl 114 
 
Şorakətlərin kimyəvi tərkibi və fiziki-kimyəvi xassələri 
 
Hori-
zontlar 
Humus
,% 
CO
2
, % 
karbona
t-lar 
SO
4
,% 
gips 
Udma 
tutumu, 
 m-ekv/100qr. 
Udulmu
ş 
natrium, 
% 
pH su 
çəkimi 
Şorakət yarımhidromorf şabalıdı şoranvari xırda sütunvari az natriumlu 
xloridli-sulfatlı 
A
 
2,2 0,1  - 
28,5 
6  9,1 
B
1 
1,3 0,3  - 
29,3 
6  9,2 
B
2 
1,1 2,0 0,45  30,3 
12 9,3 
B
k 
0,5 5,6 2,61  26,8 
28 9,4 
Şorakət qara –çəmən qarsaqlı-sütunlu, orta natriumlu sulfatlı-sodalı 
A
 
6,6 3,6 0,22  47,2 
22 9,2 
B
1 
6,0 4,3 0,64  54,1 
30 9,6 
B
2 
4,3 3,4 0,62  42,3 
40 9,9 
B
k 
2,4 8,1 0,67 
- 
-  9,6 
 
Şorakətlər pis su-fiziki və fiziki-mexaniki xassələri ilə seçilirlər. Quru halda onlar çox sıx olur, nəm halında 
şişir və yapışqan olur. Su keçiriciliyi aşağıdır, bitkinin mənimsəyə bilmədiyi suyun miqdarı başqa formalarından 
çoxdur. 
Kənd təsərrüfatında istifadə.  Şorakətlər kənd təsərrüfatı sahələrinin genişləndirilməsindən ötrü böyük 
rezerv hesab olunur. Lakin bu torpaqlar aşağı münbitlik xassəsinə malik olduğundan, əsaslı yaxşılaşdırma işləri 
aparmadan onların mənimsənilməsi mümkün deyildir. Şorakətlərdə başlıca mənfi aqronomik xassə udma 
kompleksində udulmuş natrium ionunun olmasıdır. Ona görə  də  şorakətli torpaqların münbitliyinin 
artırılmasının ən səmərəli vasitəsi – natriumun kalsium duzları ilə əvəz edilməsidir. 
Gipsləşdirmə - udulmuş natriumun yüksək miqdarı  və torpaq məhlulunun qələviliyi  ilə seçilən sodalı 
şorlaşmış  şorakətlərin münbitliyini yüksəltməkdən ötrü istifadə edilən  ən radikal vasitədir. Gipsləşdirmə 

 
334
şorakətlərin su-fiziki və kimyəvi xassələrinin əsaslı şəkildə yaxşılaşdırmağa imkan verir. Yaxşı yuma şəraitində 
təkcə gipsdən deyil, başqa meliorasiyaedici maddələrdən, o çümlədən, kalsium duzlarından da (fosforgips, 
kalsium xlor və s.) istifadə edilir. Kükürd turşusu və müxtəlif növ gipsli süxurlar da müsbət təsir göstərir. 
Gipsin norması mübadilə olunan natriumun miqdarına görə müəyyən olunur və çəmən-şorakətlərdə 
onun dozası adətən, 10-15 t/ha və daha çox, çəmən-bozqır və bozqır xloridli-sulfatlı şorakətlərdə  5-8 
t/ha təşkil edir. 
Gipsin miqdarı (t/ha) udulmuş natriumu kalsiumala əvəz etməkdən ötrüdür və onu hesablamaq 
üçün aşağıdakı düsturdan istifadə edilir: 
 
norma CaSO
4
 · 2H
2
O = 0,086 (Na – 0,05 T) H
n
d
v
 
 
Burada  Na – udulmuş natriumun miqdarı, mq-ekv /100 qr. torpaqda; T- udma tutumu, 100 1qr 
torpaqda mq-ekv-lə (0,05 T- hesablamada udma tutumunun 5% natrimun torpaqda qalması buraxıla 
bilən qəbul edilir, ona görə ki, bu miqdar torpağın xassələrinə təsir etmir); H
n
 – gips veriləcək torpaq 
qatının qalınlığıdır, adətən, 0,25-0,30 m götürülür; d
v
 – torpağın sıxlığı, q/sm
3
;  0,086 – 1 mq-ekv 
gipsin göstəricisi. 
Çəmən-bozqır və bozqır  şorakətlərinin gipsləşdirilməsi suvarma şəraitində daha səmərəlidir. 
Gipsləşdirmə bahalı  tədbir olduğu üçün şorakətləri mədəniləşdirmək məqsədilə başqa, bir qədər asan 
və ucuz başa gələn tədbirlərdən də istifadə edilir. Bunlar içərisində  şorakət 
torpaqları dərindən şumlamaq və gipsli horizontu üzə çıxarmaq (şorakətlərin öz-
özünə meliorasiyası) yolu ilə natriumdan təmizlənməsi bəzən daha səmərəli olur.  
Eyni zamanda bu tədbir vasitəsilə  şorakət qatın sıxlığı azalır, su keçiriciliyi 
yaxşılaşır, məhsuldar nəmliyin ehtiyatı artır. 
Şorakətlərin münbitliyinin yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş 
əsaslı 
aqromeliorativ tədbirlər sisteminə dərin şumla yanaşı, üzvi və mineral gübrələrin
 
verilməsi, həmçinin suvarma fonunda ot səpinin həyata keçirilməsi tədbirləri 
daxildir. 
Üzvi gübrələr mikrobioloji fəaliyyəti fəallaşdırır və  şorakətlərin fiziki 
xassələrini yaxşılaşdırır, onları qida elementləri ilə  zənginləşdirir. Üzvi və 
mineral gübrələrin bir yerdə verilməsi daha səmərəlidir. Mineral gübrələrdən 
azot və fosfor gübrələri ilk növbədə  tətbiq edilir. Şorakətlərin bu qida 
elementlərinə daha böyük ehtiyacı vardır. Bəzən  şorakətli torpaqların  əlverişsiz 
xassələrini yaxşılaşdırmaqdan ötrü süni strukturəmələgətirən vasitələrdən də 
istifadə olunur. 
Qara torpaqlar zonasında xırda və orta ölçülü şorakət konturların yayıldığı 
ərazilərdə torpaqları yaxşılaşdırmaq məqsədilə  torpaqlamaq  əməliyyatından 
istifadə edilir. Bundan ötrü şorakət ləkələrinin üzərinə  kənardan münbit torpaq 
kütləsi gətirilərək tökülür (2-3 sm qalınlığında).