Pratov, A, to

Lupa o^c simlik huj ayrasini ma’lum miqdorda kattalashtirib
kodsatadigan, ikki tomoni qabariq oynadan iborat. U bu-
yumlami uch, besh, hatto, 20 marta va undan ham katta qilib
kodsatadi. U shtativb va dastakli (qo‘l) lupalarga bo‘bnadi
(16-rasm).
Shtativb lupa buyumni 10-25 marta kattalashtirib kodsa-
tadi, chunki uuing tagligida kattalashtiruvchi ikkita linza
bodadi. Taglikka odnatilgan buyum stolchasiga kodiladigan
narsa (preparat) qo‘yiladi va ko‘zgu yordamida buyum stol-
chasi teshigiga yorugdik yo‘naltiriladi.
Meva, sabzavotlar, poliz ekinlarining turli qismlaridan
kesma tayyorlab, ular hujayralarining umumiy tuzilishini
kuzatish mumkin. Hujayralaming ichki tuzilishi faqat mik-
roskop yordamida kuzatiladi.
Hujayralaming ichki tu-
zilishini va sitoplazmadagi
harakatlarni kuzatishda lu~
paga nisbatan murakkabroq
asbob-mikroskopdan foyda-
laniladi. Mikroskop yunoncha
sod bodib, mikro - kichkina
va skoneo - ko ‘ryapman degan
ma’noni bildiradi. Mikroskop
preparatlarni ming marta va
undan ham ko‘p, zamonaviy
elektron mikroskoplar esa
yuz ming marta kattalashtirib





16-rasm. Lupalar:
2-qo‘l lupasi; 2-shtativli lupa.


22




kodsatadi. Mikroskop ixtiro qilingach, tirik mavjudotlar, shujumladan, odimdiklarning organlari hujayralardan tu~ zilganligini aniq va ravshan kodish mumkin boddi.
Mikroskopning tuzilishi 17-rasmda berilgan.
Mikroskop necha marta kattalashtirib kodsatishini bilish uchun obyektiv bilan okulyardagi sonlar bir-biriga ko‘paytiriladi. Masalan, oku- lyar 15x bodib, obyektiv 40 x bodsa (15x40), buyum 600 marta kattalashtirilgan bodadi.





17-rasm. Mikroskop:
2-okulyar; 2-obyektiv;
3-buyum stolchasi (kursisi);

4. 
   ko‘zgu; 5-makrovint;
   6-mikrovint; 7-shtativ; 5-taglik.
   

1. Tirik organizmlar qanday tuzilgan?


2. Hujayrada qanday hayotiy jarayonlar kuzatiladi?


3. Kattalashtirib kckrsatadigan asboblarga nimalar kiradi?


4. Lupa va mikroskopning afzalligi hamda farqlarini aytib bering.


5. Mikroskop qanday qismlardan tashkil topgan?


6. Mikroskop buyumlami necha marta kattalashtirib ko‘rsatadi?

1. 
   Pishgan tarvuz yoki pomidorni o‘tkir pichoq bilan bo‘laklargabo‘lib, kesilganjoy yuzasini sinchiklab kuzating.
   
2. 
   Buning uchun lupani bir qo‘lingizda, ko‘riladigan pomidor bodagini ikkinchi qodingizda ushlab, hujayralar aniq ko‘ringuncha asta-sekin lupaga yaqinlashtiring. Hujayralaming shaklini aniqlang va rasmini chizing.
   

23


• w

Mikroskop bilan ishlash

Laboratoriyadagi amaliy mashg‘ulot jarayonida
mikroskop bilan ishlash qoidalariga amal qilish zarur.

1. 
   Mikroskop stol chekkasidan 3-4 sm nariga
   (ichkariga) qo‘yiladi. 2.Yumshoq, toza quruq latta
   bilan dastlab okulyar, so‘ngra obyektiv linzalari
   hamda ko‘zgu-nur to‘plovchi oynalar artiladi.
   

2. 
   Mikroskopning kichik obyektivini (8x) buyum stolchasi- ning teshigi ro‘parasiga keltirib, 0,5-1 sm balandlikda tutiladi.
   
3. 
   Bir ko‘z bilan okulyardan qarab, botiq oyna yorugdik tusha- yotgan tomonga qaratilib, numi obyektiv tomon yo‘naltiriladi. Obyektiv bir tekis, tiniq va to‘la yoritilishi kerak. 5. Tayyor mikropreparatni buyum stolchasiga qo‘yib, qisqich yordamida stolchaga biriktiriladi. 6. Har qanday preparat dastlab kichik obyektivda kuzatiladi. Obyektiv preparatdan 4-6 mm balandda bodishi kerak. So‘ngra okulyar orqali bir ko‘z bilan kuzatib, obyektivdagi narsa ko‘ringuncha makrovint yordamida ohista tushirila boradi. Narsaning aniq tasviri ko‘ringach, obyektivni tushirish yoki ko‘tarish to‘xtatiladi.
   

5. 
   §. HUJAYRA VA UNING TARKIBIY QISMLARI
   

0‘simlik vahayvonlar organizmi hujayralardan tuzilgan. Hujayralar juda kichik bo ‘lib, ularni faqat mikroskopdako⁴- rish mumkin. 0‘simliklar tanasi bitta yoki bir nechta (hatto minglab) hujayralardan tuzilgan bodadi. 0‘simlik bitta hu- jayradan tuzilgan bo‘Isa, organizmdagi barcha jarayonlar: oziqlanish, nafas olish, ajratish, o‘sish, ko‘payish ana shu bitta hujayraning o‘zidaboradi. Ko‘p hujayrali organizmlar yuzlab, minglab va millionlab hujayralar yig‘indisidan tashkil topgan bo‘ladi. Bunday organizmdagi ayrim jarayonlar maxsus hu­jayralar tomonidan amalga oshiriladi.
Hujayra hujayra qobig‘i va uning ichidagi tirik qism (borhq) dan iborat. Tirik qism sitoplazma va mag‘izdan tashkil topgan (18-rasm).





24

Hujayra qobig⁴i tiniq

va mustahkam bo⁴ladi. Klet-
chatka unga mustahkam-
lik beradi. Hujayra qobigd
uning i chi dag i tirik qismni
tashqi tomondan o⁴rab turadi.
U tashqi ta’sirdanhimoya qi-
ladi va shaklini saqlab turadi
hamda tashqi muhit bilan
bog⁴lab turadi.
Tirik hujayraning qobigd
murakkab tuzilishga ega,
u bir moddani osongina
o⁴tkazsa, boshqasiga to'sqinlik qiladi. Hujayra qobigddagi
tanlab odkazuvchanlik xususiyati u nobud bodguncha saq-
lanib qoladi. Demak, qobiq hujayraning butunligini saqlash
bilan bir qatorda, moddalaming tashqaridan kirishini tartibga
solib turadi hamda ortiqcha moddalami tashqariga chiqaradi.
Sitoplazm a-hujayraning asosiy tarkibiy qismi hisoblana- di. U rangsiz, tiniq, suyuqyoki shihmshiqholdaboTib, doimo harakatlanib turadigan elastik modda. Sitoplazmaning tarkibi juda murakkab tuzilgan.
M ag⁴ iz-hujayraning deyarli o⁴rtasida (sitoplazma ichida) joylashgan eng muhim tarkibiy qismdir. U hujayralarboTi- nishida katta rol o⁴ynaydi.
Ko⁴k-yashil suvo⁴tlar, bakteriyalar va ayrim zamburug⁴- larning mag⁴zi shakllanmagan, uning moddalari sitoplazma- da tarqoq holda joylashgan bo⁴ladi. Mag⁴izning shakli va hajmi hujayraning yirik-maydaligiga, yoshiga, holatiga va to⁴qimaning turiga hamda yashash sharoitiga qarab har xil boTadi. U tarkibiga ko⁴ra sitoplazmaga yaqin turadi. Mag⁴iz irsiy belgilaming yangi bo⁴g⁴inga o⁴tishida muhim aha- miyatga ega.





18-rasm. Hujayraning tuziiishi:
2-qobiq; 2-sitoplazma; 5-mag ‘iz
(yadro); ¥-xloroplast; 5-vakuol.


25




1831 -yilda ingliz olimi Robert Broun magdz hujayraning muhim tarkibiy qismi ekanligini aniqlagan.