Pratov, A, to

Ill bob.


ILDIZ





Madumki gulli o‘simhklaming or-
ganlari vegetativ va generativ organ-
larga bodinadi. Vegetativ organlarga
ildiz, poya va barg, generativ organ-
larga esa gul, meva va urugdar kiradi.
0‘simlik organlari birgalikda yagona
organizmni tashkil etadi.


Ildiz-o‘simlikning poya yoki ta-


nasini yerga birlashtirib, tuproqdagi suv va unda erigan oziq moddalarni shimib oladigan va ularni o‘simlikning yerusti qismiga yetkazib beradigan organi. Ildizga xos mubim xusu- siyatlardan biri shuki, u barg hosil qilmaydi.
Ko‘pchilik o‘simliklarning ildizida oziq moddalar to‘planadi. Ba’zi o‘simliklarning ildizi esa vegetativ ko‘payish organi hisoblanadi. 0‘simliklar yaxshi o‘sishi va rivojlanishi, daraxt va butalar yirik, baquvvat shox-shabba hosil qilib, uzoq yashashi ko‘p jihatdan ildizga bogdiq.


Ildizlar shakli va odchami jihatidan bir-biridan keskin farq qiladi. 0‘simhklarning turiga, tuproq-iqlim sharoitiga qarab ildizlar kalta, uzun, ingichka yoki yo‘g‘on, yassi yoki yumaloq va boshqa shakllarda bodadi.
Ayrim daraxtlarning ildizi 50-60 m gacha yetishi mumkin. Masalan, yong‘oqning yon ildizlari atrofga 20-30 m gacha tarqaladi. Qumda o‘sadiganjuzg‘ruining ildizlari juda uzun va ingichka bo‘lib, asosan yon tomonga qarab o‘sadi. Yantoq ildizi, aksincha, pastga tomon o‘sib, 30 m gacha chu- qur kirib boradi.
Ildizlar, odatda, asosiy, yon va qo‘shimcha ildizlar- ga bodinadi. Murtakdagi boshlangdch ildizning bevosita

8. 
   §. ILDIZ TURLARI VA TIZIMLARI
   

37

26-rasm.
Ildiz tizimlari:
2-o‘q ildiz va
2-popuk ildiz tizimlari


o‘sishidan asosiy ildiz hosil bodadi.
Asosiy ildiz shoxlanib yon ildizlar
hosil qiladi.
Bir tup o‘simlikdagi asosiy, yon va
qo‘shimcha ildizlar yigdndisi ildiz tizi-
mi (sistemasi) deyiladi. Ildiz tizimining
odchami vatuzilishi o‘simliklar turiga,
ildizining shoxlanishiga, qo‘shimcha
ildizlarga hamda tuproq unumdorligiga
bogdiq. Ildiz tizimi tuzilishiga koda:
o‘q ildiz va popuk ildizga bodinadi
(26-rasm).
Murtakdagi boshlangdch ildiz ri-
vojlanishi jarayonida o‘sishda davom etsa, undan o‘q ildiz
tizimi hosil bodadi. Bunday moslashish ko‘pchilik ikki
urug‘pallali o‘simliklarga xos.
0‘q ildiz tizimi uzun va yo‘g‘onroq bodib, undan yon ildizlar o‘sib chiqadi. Bu ildiz tizimi ikki urug‘pallali o‘sim- liklargaxos bodib, uni dodana, na’matak, saksovul vamadaniy o‘simliklar (olma, odik, nok, qovun, tarvuz, g‘o‘za, no‘xat, loviya, mosh va terak kabilar) misolida kodish mumkin.
Endi ikki urug‘pallali odimliklarga mansub g‘o‘zaning ildiz tizimi bilan tanishamiz. Chigitning murtakdagi ildizcha- sidan dastlab asosiy ildiz o‘sib chiqadi. Oradanko‘p odmay, undan ko‘plab yon ildizlar o‘sib chiqa boshlaydi. 0‘z navba- tida, yon ildizlar dan yanada maydaroq yon ildizchalar rivoj- lanadi. Natijada asosiy vayon ildizlar o‘sib vako‘payib ildiz tizimini hosil qiladi. Ildizlar orasida uning yo‘g‘on va uzun, yerga tik kirib boradigan qismi ajralib turadi.
Ildizlarning shakl 0‘zgarishlari (metamorfozi). Ildizlar bajaradigan vazifalariga qarab turlicha shakllarda bodadi. Bunday ildizlar shakli o‘zgargan, ya’ni metamorfozlashgan ildizlar deyiladi. Bularga qizil lavlagi, sabzi, rediska, turp, sholg‘om va boshqalar misol bodadi. Bu ildizlar ovqatga


38




ishlatilganligi uchun ular ildizme- yalar deyiladi (27-rasm). Agar mur- takdagi boshlangdch ildiz odishda davom etmasa, u ho Ida boshlangdch poyada qo‘shimcha ildizlar hosil bo dadi. Bu popuk ildiz tizimini hosil qiluvchi bir urug‘pallali odimliklarga xos.


Ci






27-rasm. Ildizmevalar:
7-sabzi; 2-sholg‘om;
3-lavlagi.
Popuk ildiz tizimi bir-biriga o‘xshash bodgan bir to‘da
mayda ildizlardan tashkil topadi. Uning asosiy ildizi yax-
shi rivojlanmaydi. Bunday ildizlar asosan bir urug‘pallali
o ‘ s imliklarda uchraydi.
Bir urug‘pallalilardan bug‘doyning ildiz tizimi tuzilishini
kodib chiqamiz. Bug‘doyning murtak-
dagi ildizchasidan dastlab asosiy ildiz
rivojdanadi va oradan ko‘p odmay u
nobud bo dadi. Shundankeyin rnurtak-
dagi poyacha asosidan bir to⁴da mayda,
bir-biriga o‘xshash qodhimcha ildiz-
lar o‘sib chiqadi.
Poyaning yerga yaqin qismidan yoki
yergategib turgan joyidan o‘sib chiqa-
digan ildizlar qodhimcha ildiz tizimi-
ni hosil qiladi. Bunga makkajVxori,
kartoshka, ajriq, qulupnay kabi odimhklarning ildizlari misol
bo dadi (28-rasm).
Demak, ildizlartuzilishigakoda, asosiy, yon vaqodhimcha ildizlarga bodinadi. Shuningdek, o‘q va popuk ildiz tizimlari ajratiladi.


I
is


\