Pratov, A, to

Daraxtlar oz yoki ko‘p
yil yashashiga koda turli xil
bodadi. Masai an, Afrikada
odadigan baobab daraxti
4000-5000 yil, archa, sarv
1000 yil, soxta kashtan 2000
yil, chinor 800 yil, o‘rik va
yong‘oq 70-100 yil yashashi
mumkin.
Tabiiy holda tarqalgan
daraxtlar sharoitga qarab bir-
biridan keskin farq qiladi. Masalan, bir turga mansub bodgan
va tog darning shimoliy yonbagdrlarida odadigan daraxtlar
janubiy yonbagdrlarida odadigan daraxtlardan shox-
shabbasining ko‘pligi, kengligi vabalandligi bilan farq qiladi.
Togdarning o‘rta qismidagi archa bo‘ydor bodib o‘ssa, eng
balandlardagisi esayerdan 0,5-1 mkodariladi, xolos. Buhol
odimliklarni doimiy esib turadigan shamoldan va qishning
qattiq sovuqlaridan saqlaydi.
Daraxtlar orasida saksovulga o‘xshagan nihoyatda mayda
bargli yoki bargsiz, ildizlari baquvvat, jazirama chodlarda,
qumlarda odadigan ajoyib turlari ham bor.
Butalar-poyasi yog‘ochlashgan, bo‘yi 2-3 m dan
oshmaydigan bitta yoki bir
nechta poya hosil qiladigan
sershox ko‘p yillik odimlik (9-
rasm). Bularga, ayniqsa, togdar
yonbagdida keng tarqalgan
irg‘ay, singirtak, na’matak, zirk,
bodomcha, uchqat, madaniy 9-rasm.Buta: zirk.








8-rasm.
Daraxt: sadaqayrag‘och.


13


o‘simliklardan anor, limon,
qoraqat, ligustrum, nastarin
kabi o‘simliklarni misol qilib
keltirish mumkin.
Yarimbutalar poyasining
yuqori qismini qishda sovuq
urib ketadigan ko‘p yillik
o‘simliklardir. Chodlarda
keng tarqalgan yem-xashak
o‘simliklaridan izen, keyreuk,
teresken, sarsazan va shuvoq
kabilar shular jumlasidandir
(10-rasm).
Ko‘p yillik cf tlar-yer usti
qismi qishda qurib, o‘sish kur-
taklari tuproq ostida qishlaydigan o‘simliklar. Bularga beda,
ajriq, g‘umay, sachratqi, piskom piyozi, kiyikoh, sallagul,
qoqio‘t, shirinmiya, iloq, lola, qamish, andiz, yalpiz, kovrak,
gulsafsar singari o‘simliklar kiradi. Ko‘p yillik o‘tlar, ayniqsa,
togdarda keng tarqalgan (11-rasm).
Ikki yillik 0‘tlar-urug‘danko‘karib chiqib, birinchi yili
yer yuzida, asosan, barg (to‘p~
barg) hosil qiladigan, ildizi
va barglarida oziq moddalar
to‘playdigan o‘simliklar. Ular
ikkinchi yili poya chiqaradi va
gullab, meva tugadi. Bularga
lavlagi, sabzi, sholg‘om,
sigirquyruq va boshqalar kiradi
(12-rasm).
Bir yillik o‘tlar nihoyatda
xilma-xil bo‘lib, ular bir yil





11-rasm. Ko‘p yillik o‘t:
gulsafsar.





14

▼ 4K

v.

13. 
    rasm. Bir yillik o‘t:
    

sigirquyruq. jag‘-jag‘.
ichida o‘sadi, gullaydi va meva (urug‘) tugib, o‘z hayotini tugatadi (13-rasm).
O^c zbekistonda uchraydigan o‘simliklaming yarmidan ko^cp- roghni bir yillik o‘simliklar tashkil etadi. Ularga oq shoha, jag‘-jag‘, machin, qoraituzum, baliqko‘z vaboshqalarkiradi.
Qishloq xo‘jaligida o‘stiriladigan madaniy o‘simliklarning juda ko‘pchiligi bir yillik o‘simliklardir. Bularga g*o‘za, bug‘doy, arpa, zig‘ir, yeryong‘oq, mosh, ncdxat, sholi, pomidor, qalampir, qovun, tarvuz, rayhon va boshqalar kiradi. Bir yillik o‘tlar orasida juda mayda, yer yuzidan 5-20 sm koharilib o‘sadigan momaqaldirmoq, qo‘ytikan kabi- larni, bo‘yi 1 m ga yetadigan va, hatto, undan ham oshadi- gan kanakunjut, makkajcdxori hamda kanopga cdxshash o‘simliklarni ham ko‘plab uchratish mumkin.
Shunday qilib, gulli cksimliklar hayotiy shakllariga ko‘ra daraxt, buta, yarimbuta, ko‘p yillik, ikki va bir yillik o‘t- lardan tashkil topgan.








12-rasm. Ikki yillik o‘t:


15

0^£simhk- larning nomi	Daraxt	Buta	Yarim- buta	Bir yillik o^£tlar	Ikki yillik o^£tlar	Ko^£p yillik o^£tlar
Terak	+	-	-	-	-	-

3. 
   §. KUZ FASLIDA 0⁴SIMLIKLAR HAYOTIDA R0⁴Y BERADIGAN 0⁴ZGARISHLAR
   

Kuz ko⁴p o'simliklar hosili pishib yetiladigan fasl. Olim- larning hisobiga ko'ra, kuzgi kun bilan tunning tengligi sentabr oyining 23-kuniga to'g'ri keladi. Kuz kelishi bilan kunlar asta-sekin soviy boshlaydi. Kunlar qisqarib, tunlar uzaya boradi. Kuz o'simliklarning qishga tayyorlanish davri hisoblanadi. Kuz kelganini hamma o'simliklarga qarab ham bilib bodmaydi, chunki ba’zi gulli o'simliklar kuz oylarida ham gullayveradi. Masalan: yowoyi o'simliklardan zubturum,


16




qoqiod, sachratqi, qo^cypechak;
madaniy o‘simliklardan atir-
gul, xrizantema, kartoshkagul
va boshqalar havo harorati
iliq kelgan kuz oylarida ham
gullashda davom etadi.
Kuzda juda ko‘p yovvoyi
va madaniy o‘simliklarning 14-rasm. Xazonrezgilik.
mevasi pishib yetiladi. Lekin
bular orasida ituzumga o‘xshab mevasining asosiy qismi pi­shib, uchki qismidagi gullari ochilib turadigan yoki g‘o‘zaga o‘xshab pastki shoxlaridagi ko‘saklari yetilib, uchki shox- laridagi gullari ochilib turadigan o‘simliklar ham ko‘p uch- raydi.
Kuzda o‘simliklarda so dir bodadigan muhim biologik o‘zgarishlardan biri xazonrezgilikdir. Ba’zi o‘simliklarda xazonrezgilik sovuq tushmasdan oldin boshlanadi. Ayrim daraxt va butalaming barglari kuz kelishi bilan, ayrimlariniki esabirinchi sovuqdankeyin to‘kilaboshlaydi. Masalan, jiyda, zarang, bodom, terak, akatsiya, tikan daraxt va aylantning barglari anchabarvaqt to‘kiladi (14-rasm).
Xalqimiz bu faslni «oltin kuz» deb ataydi. Buning boisi shundaki, birinchidan, bu davrda juda ko‘p mevalar g‘arq pishadi. Ikkinchidan, ko‘pchilik daraxt va butalaming bargi qizgdsh, sargdsh, qo‘ngdr ranggakirib, tabiatgaajoyib man- zarabaxsh etadi. Bir qator o‘simliklar (nastarin, atirgul, ligustmm)ning bargi uzoq vaqtgacha yashil rangini saqlaydi. Hatto, qishdaham shamshod va ligustrum kabi o‘simliklaming bargi to‘kilmay turaveradi.
Kuzda ko‘pgina daraxt va butalaming yashil bargla­ri rangi to‘kilish oldidan o‘zgaradi. Shu munosabat bilan odimhklaming barglari nimauchun rangini o‘zgartiradi? Bun- da o‘simlik hujayralarida qanday o‘zgarishlar sodir bodadi, degan savol tugdladi.





2 - Botajnlka, 5- sinf


17






Kuz kelishi bilan kunlar qisqarib,
quyoshdan yerga keladigan yorugdik
va harorat kamayadi. Yorugdik va
harorat yetishmasligi tufayli hujayra-
larda jiddiy fiziologik jarayonlar sodir
bodadi. Natijada barglarga yashil rang
beruvchi xloroplastlar yemirilib, xro-
moplastlarga aylanadi, hujayralarda
esa rang beruvchi moddalar to'planib,
yashil barglar asta-sekin sargdsh,
sargdsh-qizgdsh, qo'ngdr-qizgdsh
ranglarga kiradi.
Kuzda barg to'kilishi bilan bir qa-
tor da yozda to'kilgan urugdari namga
tegib unib chiqadigan vato'pbarghosil
qiladigan o'simliklar ham kam emas.
Kuzgi bug'doy, gulxayri, qoqio‘t,
jag⁴-jagqurttanakabi o'simliklarning
bargi qor tagida qishlab, bahorda yana
o'sishda davom etaveradi. Shunday qilib, kuz kelishi bilan
o'simliklaming mevasi (urugd) pishadi va barglari to'kilib,
qishki tinim davriga kiradi (15-rasm).
Barg to'kilishining ahamiyati ko'pchilikni qiziqtirsakerak. Bu savolga o'simlik uchun ham, kundalik turmushda ham barg to'kilishining ahamiyati katta, deb javob berish mum- kin. Birinchidan, to'kiladigan barglar orqali bir yil davomida o'simliklarda to'planib yotgan keraksiz moddalar chiqarib tashlanadi, ikkincliidan, ayniqsa qishda, barglar orqali suvning bugdanishi to'xtaydi. O'simlik tinim davriga odadi.
Xazonrezgilik paytida to'kiladigan barglardan to‘g‘ri foydalanishni aslo unutmaslik kerak. Ayrim joylarda barglar to‘g‘ri kelgan joyda yoqib yuboriladi. Natijada atrof-muhitni qurum bosib, havoning tarkibi buziladi. Barglardan oqilona foydalanishning eng oson yodi chorva mollari uchun ozuqa





18


sifatida (boshqa yem-xashaklarga qo‘shib) berish va yerga ko‘mib (chiritib) o‘gdt tayyorlashdan iborat.
Barglar nima uchun to‘kiladi, degan savol tugdlishi tabiiy albatta (15-rasmga qarang).
Barglar bandining novdaga birikkan joyida po‘kak hosil bodadi. Po‘kakning hosil bodishi barglarning to‘kilishidan darak beradi. Barglarning to‘kilishida suv bugdanishining ham ahamiyati katta. Kech kuzda ildiz tuklari sovuq suvni so‘rib ololmaydi, natijada o‘simliklarning yer ustki qismi suv bilan ta’minlanmay qoladi. Barglar suv bugdatishdan to‘x- taydi. Shunday qilib, xazonrezgilik-barg to‘kish yodi bilan o‘simliklar qishga tayyorlanadi.
Qishda o‘simliklarda tinim davri boshlanadi, ya’ni oziq moddalar hosil bodishi, hujayradagi shira harakati deyarli to‘xtaydi, nafas olish sekinlashadi. Biroq, 0‘zbekistondakuz va qish mavsumi doimo bir xil kelmaydi. Ayrim yillari kuz iliq kelib, bir yillik va ko‘p yillik odlar o‘sib chiqadi va o‘sishda davom etadi. Yil bo‘yi o‘sib, barglari qishda ham saqlanib qoladigan shamshod, archa, qarag^cay, qora qarag‘ay singari doim yashil o‘simliklar ham ko‘p uchraydi.
Shamshod va archa yil davomida barglarini asta-sekin almashtirib turadi. Shu sababli ham u yashil rangini deyarli saqlab qoladi. ^{1 2 3 4 5 6}


1. 0‘simliklar kuzda nega barglarini to‘kadi?


2. Xazonrezgilik nima?


3. Xazonrezgilikning o‘simliklar uchun qanday ahamiyati bor?


4. Kuzda o‘simliklarda qanday o‘zgarishlar yuz beradi?


5. Kuzda unib chiqib, qishlaydigan o‘simliklar bormi?
Ulargamisol keltiring.


6. Kech kuzda va hatto, qishda ham bargini to‘k~ maydigan qanday o‘simliklami bilasiz?





19




1.0‘zingiz yashayotgan joyda xazonrezgilik qanday boshlanishini kuzating va turli o‘simliklar barglaridan gerbariy tayyorlang.

2. 
   Kuzda qaysi o‘simliklar birinchi bo‘lib barg to‘kishini aniqlang.
   
3. 
   Birinchi sovuq qachon tushishini va bu sovuqdan keyin o‘simliklarda qanday o‘zgarishlar yuz berishini kuzating.
   
4. 
   Qishda bargini to‘kmaydigan o‘simliklar ro‘yxatini tuzing. Kuzatish natijasini botanikadan tutgan daftaringizga yozib qo‘ying.