Psixologik xusijsiyatlari

2. Chaqaloqlik davriila psixologik rivojlanish xususiyatlari sensor 
va peritseptiv bamda kognitiv rivojiaiiish predmetlar bUan o‘ynash 
his-tuyg‘unmg o‘sishi yoki jonlanish kompleksi
Chaqaloq tug'ilgandayoq amalda qo‘llashga tayyor bo'lgan sensor va 
harakat malaka instinktlariga ega bo‘ladi, bu uning oliimga moslashib 
olib o‘z rivqjlanishida tezgina o‘sib ketishga yordam beradi. Chaqaloqda 
lug‘ilganidan boshlab, masalan, ko‘pgina murakkkab harakatlar, asosan 
organizrnni yetilish jiarayonida genctik berilgan dastur asosida, 
shuningdek, reflektor, ya’ni bu haiakatlar dasturi kaliti sifatida 
kodlangan o‘ziga xos ichki va tashqi rag‘batlar ta’sirida hayotining 
birinchi soatlaridan keyin maxsus tayyorgarliksiz, darhol yuzaga keladi. 
Go‘daklik davri inson hayotidagi organik ehtiyqjlaimi (kislorodga, 
ovqatga. issiq yoki sovaqqa) qondirishga nisbatan yo‘naltirilgan xatti- 
harakatlaming tug‘ma, instinktiv shaldlari sof holda kuzatiladigan 
yagona <3avr hisoblanadi. Insonga xos bo‘lgan xatti-haralcatlami va yangi 
tajribalami egallash uchun beqiyos iinkoniyatlaming borligi go‘dak 
yoshidagi bolalaraing asosiy xususiyatlaridandir. Organik ehtiyojlaraing 
yetarli darajada qondirib borilishi, to‘g ‘ri tashkil etilgan lam tartibi, rejim 
va to‘g‘ri tarbiya natijasida bola psixik rivojlanishi uchun asos 
bo‘ladigan taassurotlarga ega bo‘lishiga harakatga, muloqotga, nisbatan 
yangi turdagi ehtiyojlar turkumi yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Bola 
tug‘ilishining birinchi haftasidanoq, uning ko‘rish va eshitish sezgilari 
jadal sur’atda rivojlanadi.
Tug'ruqxonaJarda bolalar hayotlariai birinchi kunidayoq kunduzgi 
yorug‘lik tushib turgan deraza taraiiga yuzi bilan instinktiv buriladi. 
O'tkazilgan tadqiqotlariian aniqlandiki, tug‘ilganiga bir yarim sutka 
bo‘lgan bola miyasida ko‘ruv organiga rangli qo‘zg‘atuvchilar ta’siriga 
javob potensiallarini ko‘rish mumkin. Bu vaqtga kelib miyada shartli 
reflekskir shakllanishi joizaga keladi.
Hid bilish eng muhim sezgi organi sifatida u tug‘ilgandan keyin 
darhol ishlay boshlaydi. Shunday o‘ziga xoslikka oddiy ko‘rish, harakat 
va eshitish haiB ega. Bola hayotining boshlang‘ich ikld oyida og‘zini 
chetiga qandaydir predinet bilan teginganda, bunga javoban reflektor 
o'girilisli qobiliyatini namoyon etadi, barmoqlari ustiga tegilsa, ulami 
cjattiq 
siqib 
oladi, 
qo‘llari, 
oyoqlari, 
boshi 
bilan 
umumiy 
koordinatlashmagan 
harakatlami 
anialga 
oshiradi. 
Unda 
yana 
harakatlanayotgan ob’ekflami ko‘zi bilan kuzatish, ular tomoniga boshini 
o'girish qobiliyati ham mavjud.

---

Chaqaloq narsalaming mazasini ajrata oladi. U iDoshqa narsalar 
mazasiga qaraganda shirin suyuqlikni xush ko‘radi va hatto shirinlik 
darajasini aniqlay oladi. Chaqaloq hidlami sezadi, ularga boshini burish, 
yurak mishi va nafas olishi chastotasining o‘zgarishi bilan javob beradi. 
Yana bola organizmiga o‘zini saqlash va rivojlanishiga yordam berovchi 
jarayonlar guruhi tug‘ma ravishda berilishini alohida aylib o‘tish joizdir. 
Ular ovqat hazm qilish, qon aylanisih, nafas olish, tana harorati, 
moddalar almashinuvi jarayonlari va hokazolami boshqarish bilan 
bog‘liq. Shubhasiz, so‘rish, himoyaviy, mo‘ljal oluvchi, usMab oluvchi, 
tayanch harakati va qator boshqa reflekslar tug‘ma hisoblanadi, bulami 
barchasi bola hayotining ikkinchi oyida aniq ko‘rinadi.
O'tkir yorug‘likidan bola «bevosita» ta’sirlanadi, ya’ni o'tkii 
yorag‘lildca qaray olmay, undan ko‘zini yumadi. Predmetlarni ko‘z bilan 
idrok qila olmaydi, chunki ularda ko‘rish mexanizmi hali o‘sib 
yetmagan bo‘ladi, bu mexanizmlar kattaioq yoshda paydo bo‘ladi. Yetti - 
to'qqiz kunlik bola ba'zan sekin harakatlanayotgan predmetga qarab 
qoladi, lekin uzoq vaqt qarolmaydi. Ko‘zini bir nuqtaga qaratish psixik 
taraqqiyotda muhim rol o‘ynaydi. Bola ikki-uch oylik bo‘lganda, 
yaqinidagi predmetlami ikki ko‘zi bilan kuzata oladi, uinda asosiy rang 
va shakllami farq qila olish qobiliyati paydo bo‘ladi. Olti oyligida u 
ranglarga nisbatan o‘z nmnosabatini ham bildira boshlaydi, yoqqan 
rangiga intilsa, yoqmaganini itaradi, undan yuzini o‘giradi. Yangi 
tug‘ilgan bolaning eshitishi zaifiroq bo‘ladi, shimga ko‘ra u hali o‘zi 
eshitib, odatlanib qolmagan juda kuchli qo‘zg‘ovchilarga javob beradi, 
lekin oл'ozning qaysi tomondan kelayotganligini ajraUi olmaydi. Bola 
ikkinchi oyining oxirlariga borgandagina eshitayotgan tovushiga e’tibor 
bera boshlaydi, tovusbiing qaerdan kslayotganini qidirib, u yoq bu 
yoqqa qaraydi. Tovush manbaini topishni o‘rgangan uch oylik bola 
gapirayotgan kishini o‘z ko‘zlari bilan tez topib oladi, o‘sha tomonga 
qarab, gapiruvchiga o‘z munosabatini ifodalaydi. Ana shu vaqtdan 
boshlab, uning tevarak-atrofiga bo‘lgaa munosabati ancha kengaya 
boradi.
Bolaning tobora diqqat bilan eshita va ko‘ra borishi uning umumiy 
taraqqiyoti uchun katta ahamiyatga eg;adir. Lekin ko'rish, eshitish va 
boshqa analizatorlar faqat bolaning tevarak-atrof bilan o‘zaro 
munosabatida bo‘lishi natijasida takomillashadi. Bolaning o‘z ko‘zi bUan 
ko‘ra olishi ma’limi hayot tajribasi natijasidir. Bolaning eshitish orqali 
idrok etishi ham oldindan tovushlami ajratishga va ulanii sintez qilishga

---

o'rganib boradi. Bolaning eshitib bilib olishi shartli bog‘lanisMaming 
sifatiga bog‘liqdir. Yangi tug‘ilgan bolada diqqat qilish qobiliyati 
boMmaydi. Unda turli qo‘zg‘ovchilar ta’sirida asta-sekin ixtiyorsiz diqqat 
rivojlanib boradi. Bolaning tasawur doirasi qancha qisqia bo‘lsa, uning 
o‘zi uchun tanish va yangi bo‘lgan preclmetga nisbatan diqqati shimcha 
intensiv va davomli bo'ladi. Diqqatning psixik ta’siri ina’lum, u sezgi 
kompleksini 
idrokka aylantirib, 
psixik jarayonlarning o‘tishini 
kuchaytiradi va tasawnrlaming xotirada mustahkam saqlanishiga yor- 
damberadi.
Bola organizmiga o'zini saqlash va rivojlanishiga yordam beravchi 
jarayonlar guruhi tug‘ma ravishda berilishini alohida aylib o‘tish joizdir. 
Ular OA’qat hazm qilish, qon aylanish, nafas olisli tana harorati, 
moddalair almashinuvi jarayonlari va hokazolami boshqarish bilan 
bog‘liq. Shubhasiz, so‘rish, himoyaviy, mo‘ljal oluvchi, ustUab oluvchi, 
tayanch harakati va qator boshqa reflekslar tug‘ma hisoblanadi, 
bulaming barchasi bola hayotining ikkmchi oyida aniq ko‘rinadi.
Tug'ilganidan boshlab bolaning nafaqat sezgi org;anlari islilashga 
tayyorligi ma’lum bo'lmay, balki bo:»h miyasi ham 
faol 
ishlay 
lx)shlaydi. Onalar chaqdoqning faqatgina psixika va xulqning tug‘ma 
shakllarinigina bilmasdan, balki organiznmi tabiiy rivojhuiish jarayonini 
liam bilishi kerak. Hayotining birinchi oylarida harakatlarning