Qarshi innovatsion ta’lim universiteti

Deviatsiya konsepsiyalaridan realibitatsiya, profilaktika va korreksiya masalalari.

Deviant bolalar va o’smirlar, ularni reabilitastiya qilish yo’llari.

Pedagogikaning asosiy mezon - tarbiya. Tarbiya - ijtimoiy hayotning abadiy va umumiy mezoni. Pedagogika bolalar tarbiyasini shaxs axloqiy hislatlarini shakllantirishning maqsadga qaratilgan jarayoni sifatida ko’rib chiqadi.
Biroq, bu tarbiya jarayoni har doim ham etarli darajada samarali bo’lmaydi. Yuqorida ijtimoiy ta’lim vazifasini ko’rib-chiqib, ko’rsatdiki, bolada muayyan bir ijtimoiy bilim, malaka va ko’nikmalar shakllanishi kerak ularning shakllanish jarayoni masalan, otaga, onaga bo’lgan g`amxo’r, e’tiborli, mehribon, rahmdil munosabatlarning shakllanishi bilan bog`liq. Agar qandaydir sababga ko’ra bolada ijtimoiy bilimlar shakllanmagan bo’lsa, demak munosabatlar shakllanmagan, ya’ni unga zarur bo’lgan ijtimoiylashuvda qandaydir mos hislatlari ham shakllanmagan. Shuning uchun ijtimoiy pedagogik faoliyat jarayonida boladagi shunday ijtimoiy ahamaiyatga ega bo’lgan hislatlar shakllangan bo’lishi kerak shuni o’zi ijtimoiy tarbiyani vazifasidir. Ya’ni ijtimoiy tarbiya deganda muvaffaqiyatli ijtimoiylashuv uchun zarur bo’lgan ijtimoiy ahamiyatli bola shaxsi hislatlarining shakllanishi maqsadga qaratilgan jarayoni tushiniladi.
Tarbiya jarayoni – uni tiklash, rivojlantirish va hayotda joriy qilish, ta’lim, milliy, ma’naviy – axloqiy qadriyat va normalar bilan bevosita bog`liq. Ular xalq pedagogikasi, urf – odatlari, bayramlari, o’yinlari va boshqalarda o’z ifodasini topadi». Ma’naviyat va ma’rifat» markazi, «Ma’rifatparvarlar», «Oltin meros», «Tarixchilar», «Faylasuflar» va boshqa jamoat tashkilotlari, jamg`armalari yuqorida qo’yilgan vazifalarni hal etishga katta imkoniyatlariga egadir.
Tarbiyasi «qiyin» o’smirlar anomalligi o’qishda (o’qishi qiyin, yomon kechali, dangasa) va xulqida (intizom va tarbiyaga rioya qilmaydi) namoyon bo’ladi. «Qiyin bolalar» - jamiyatga zid yo’nalishdagi, beqaror axloqli, irodasi bo’sh, pedagogik ta’siriga doim qarshilik ko’rsatib keluvchi yoshlardir. Maktab miqyosida ular ko’p uchramaydi (bir sinfda ikki – uchtadan). Ammo sinf, maktab hayotiga, uning axloqiy muhitiga jiddiy ta’sir ko’rsatadi. «Qiyin» bolalar o’quvchilarning kam qismini tashkil etsa ham ular o’quv – tarbiyaviy ishlarda barqarorlikka jiddiy to’siq bo’ladilar. Ular maktabda va undan tashqarida (oilada, ko’chada, dam olish joylarida va x.k.) tartibsizlikni vujudga keltiruvchilar hisoblanadi. Shuning uchun ham «qiyin» bolalar maktabda ham, undan tashqarida ham o’qituvchi va barcha jamoat e’tiborida turishi kerak.
Tarbiyasi qiyin bo’lganlarning kelib chiqishining ijtimoiy – psixologik va psixologik – pedagogik sabab va omillarni besh guruhga ajratish mumkin:

1. 
   Noqulay oilaviy muhit, ota – onalari o’rtasidagi ziddiyatli vaziyatlar.
   
2. 
   O’qishga bo’lgan qiziqishning pasayib ketishi va shu munosabat bilan o’qishdan sovib ketishi (60 – 70 % voyaga etmagan jinoyatchilar bir sinfda ikki yil o’qigan).
   
3. 
   Ijtimoiy faolligi past va maktab jamoasida noqulay holat mavjud.
   
4. 
   Mikro muhitning salbiy ta’siri, salbiy referent guruh ta’siri.
   
5. 
   Biror faoliyat yuzasidan o’z moyilligini, qiziqishini namoyon qilish imkoniyati bo’lmasligi.
   

Giyohvandlik – deviant xulq shakli sifatida. Giyohvand moddalarni iste’mol qilish (hattoki bir marta) organizmga o’ta jiddiy zarar yetkazish bilan birga og’ir xastalik, ya’ni giyohvandlikka (narkomaniyaga) olib kelishi mumkin.
Giyohvand moddalarni iste’mol qilish oqibatida organizmning surunkali zaharlanishi yuz beradi, buning natijasida tolerantlikni o’zgarishi, o’rganib qolish, mahrum bo’lish sindromi, emosional-psixik o’zgarishlar, jismoniy hamda jinsiy o’zgarishlarga olib keladi.
VOZ (xalqaro sog’liqni saqlash tashkiloti) 1991 yil giyohvand moddalar toifasiga quyidagilarni kiritdi:

1. 
   Alkogol, -barbitura moddalar tipi: etil spirti, barbituralar, sedativ-meprobronat, xloralgid va boshqalar.
   
2. 
   Amfetamin tipidagi moddalar: anfetamin, fenmetrazin.
   
3. 
   Kannabis tipidagi: marixuana, gashish. 4. Kokain tipidagi: kokain, koka barglari.
   
4. 
   Galyutsinogen moddalar:LSD, meskalin. 6.Kata tipidagi moddalar.
   
5. 
   Opiada tipidagi:morfin, geroin, kofein, metdon.
   
6. 
   Efir suyuqliklari tipidagi moddalar: toluin, atseton, tetloxlormetan.
   

Yuqorida ko’rsatib o’tilgan moddalarning hammasi (efir suyuqligidan tashqari) davolash maqsadida ishlatiladi, ammo ularga ko’nikib, o’rganib qolish paydo bo’ladi.
VOZ eksperementlari shuni aniqladiki, yuqorida ko’rsatib o’tilgan giyohvand moddalarni iste’mol qilishga qarab giyohvan yoki toksikomaniyaga ajratiladi.
Eng ko’p tanilgan giyohvand moddalarga legan narkotiklar kiradi, ularga tabaq bilan alkogol xos.
Giyohvand degan tushuncha, asosan biz nolegal bo’lgan narkotik moddalarni iste’mol qiluvchilarni tushuntirishimiz lozim.
Rossiya federatsiyasida hozirgi kunda qo’yidagi nolegal (norasmiy) narkotik moddalar tarqalgan.
Opiy (opiy moddalari, morfin, ko’knori);
Gashish (ko’knori preparatlari, ya’ni gashish, konoplya, nasha, marixuana); Psixostimulyatorlar (efedrin);
Ba’zi tinchlantiruvchi va uxlatuvchi dori preparatlari. Toksikomaniyani qo’yidagi moddalar keltirib chiqaradi:
Uchuvchi ximiyaviy moddalar (gengansion-benzol, toluol, atseton va boshqalar); Tinchlantiruvchi va uxlatuvchi vositalar (trankvilizatorlar);
Ba’zi og’riq qoldiruvchi va yallig’lanishga qarshi vositalar.
Ba’zi giyohvand moddalar tibbiyot amaliyotida ishlatiladi, chunki ular og’riq qoldiruvchi xususiyatga ega. Bu moddalarni iste’mol qilinishi faqat shifokor tomonidan begilanadi.
Giyohvand moddalar organizmga tushishi bilan MNS ga ta’sir ko’satadi va eyforiya holatini keltirib chiqaradi. Buning natijasida aniqlik yo’qoladi, o’ylash qobiliyati susayadi, harakat kordinatsiyasi buziladi.
Giyohvand moddalarning eng xavfli oqibatlaridan biri ularga o’rganib qolishdir. Ularga o’rganib qolishlik ba’zi bir kasalliklarni davolash mobaynida ham sodir bo’ladi. Ular davolanib bo’lganidan so’ng ham narkotik moddalarga ehtiyoj sezadilar.
Giyohvand moddaalrni bir bor qiziqish bilan iste’mol qilinganligi salbiy oqibatlarga olib keladi. Bu esa giyohvand degan nomga ega bo’lishidir.
Giyohvand moddalarni mukkasidan iste’mol qilinishi inson organizmini surunkali ravishda zaharlab borish deganidir. Buning natijasida organizmda ruhiy hamda jismoniy toliqish kuzatiladi. Giyohvandlarning asosiy belgilari qo’yidagilar: o’ta qo’zg’aluvchan, harakat kordinatsiyasining buzilishi, qo’llarning qaltirashi, terlash, holsizlik. Aqliy hamda jismoniy
qobiliyatning keskin tushib ketishi.
Giyohvandlar tez orada o’z sog’ligidan hamda mehnat qobiliyatidan mahrum bo’ladilar.
Giyohvandlar orasida eng keng tarqalgan kasalliklardan biri OITS dir (SPID). Bu kasallikni ular orasida ko’p tarqalganligining sababi, ularning bitta shprisdan bir-birini venasiga narkotik yuborishidir.
OITS - o’ta xavfli kasallik hisoblanadi, uning hozirgi kungacha davosi aniqlanmagan.
OITSning oxiri- o’lim fojiasidir.
Ming afsuslar bo’lsinki, bu kasallikning, ayniqsa yoshlar orasida tarqalishi hammani tashvishga solmoqda.
Keyingi paytda giyohvandlik bilan toksikomaniya rivojlanib bormoqda. Toksikomanlarning asosiy iste’mol vositalari-bu tinchlantiruvchi moddalar va ba’zi bir toksik ximiyaviy vositalardir. Ularni iste'mol qilish natijasida inson o’zgaradi, eyforiya holatiga tushadilar, oddiy so’z bilan aytganda, kayf qiladilar.
Ba’zi bir holatlarda organizmning zaharlanishi, undan so’ng o’lim holatlari ham kuzatilmoqda.
Ko’pgina tranvilizator vositalar (sekunsen, elenium, tazepam, trioksazin) psixiatrik xastaliklarni davolash qo’llanialdi. Bu vositalarni qo’llash vaqtida shifokor nazoratida bo’lishi lozim. Hech kim o’z-o’zidan bu dorilarni iste’mol qilmasligi kerak, chunki organizm o’rganib qolib, bemorni giyohvandlikka olib kelishi mumkin.
Uzoq vaqt davomida uyqu dorilarini ham iste’mol qilish mumkin emas, chunki ular ham toksikomaniyaga olib keladi.
Keyingi paytlarda yoshlar orasida toksikomaniya xastaligi keng tarqalmoqda. Ular har xil kimyoviy vositalarni (aseton, benzol, toluol va boshqalar) nafas yo’li orqali hidlab, o’zlarida eyforiya holati, ya’ni kayf holatini chaqirishmoqda. Lekin oradan 4 oy vaqt o’tishi bilan ularda har xil o’zgarishdan kuzatilmoqda: aqliy hamda jismoniy ish faoliyatining susayishi, ruhiy holatning buzilishi, ko’p xlash holati. Nafas yo’llarida har xil surunkali kasalliklar rivojlanadi.
Keyingi yillar mobaynida giyohvandlar ko’payib bormoqda, shulardan 60 %ini o’spirin- yoshlar tashkil etishi, bu albatta achinarli holdir. Giyohvandlar jamiyat uchun ham xavfli hisoblanadi, chunkali o’zlariga yaqin bo’lgan insonlarni shunga jalb etadilar. Giyohvand moddalarni qabul qiluvchilar 4-5 yil umr ko’radilar.
Giyohvand moddalarni hamda toksik holatining asosiy belgilari:

• 
  ong, ruhiyat, kayfiyatning ummiy ahvolini buzilishi;
  
• 
  harakat funksiyalarining buzilishi;
  
• 
  teri va shilliq qavatlar rangining o’zgarishi;
  
• 
  ko’z qorachig’ining o’zgarishi; - diqqatlikni, o’ylashni, fikr qilishni, xotirani keskin buzilishi.
  

Har bir talaba shuni chuqur anglashi lozimki, eng kuchsiz giyohvand moddalar iste’mol qilinganda ham, o’ta xavfli kasallik, ya’ni giyohvandlik paydo bo’ladi. Shuning uchun har qanday holatda giyohvand vositalarni iste’mol qilish man etiladi.
Faqat giyohvand moddalardan qat’iyan voz kechish natijasida giyohvand degan nomni olmaslikka va uzoq umr kechirishga erishish mumkin.