Qasim haciyev

 
 
 
1.2. Şəhərin adının etimologiyası. 
 
Tarixən qədim olan hər bir şəhərin adının  etimologiyası 
tədqiqat obyekti kimi böyük maraq doğurur. Bu baxımdan Bərdə 
şəhəri də diqqəti cəlb edən obyektdir. Bərdənin adının tarixi 
mənbələrdə  çəkilməsi ilə  əlaqədar araşdırmalarımızı, «Bərdə» 
toponimi və adın etimologiyası  

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
24
ilə bağlı  mənbə  məlumatlarını  və  tədqiqatçıların fikirlərini 
müqayisəli şəkildə təqdim edirik. 
Fikrimizcə, özündə  şəhərin tarixi keçmişini  əks etdirən 
Bərdə adının zaman-zaman inkişaf və  tənəzzüllə bağlı  məruz 
qaldığı  dəyişikliyi, adın mənasını öyrənməklə tarixi adın 
səciyyəvi xüsusiyyətini, müasirlikdə rolunu qiymətləndirməyin 
tədqiqat üçün əhəmiyyəti olacaq. 
Bərdə  şəhərinin adı ilə bağlı ən qədim yazılı məlumat ilk 
orta  əsrlərə aid olan alban, erməni və gürcü mənbələrində 
saxlanmışdır (136, k.1, f.5; 244. s.32; 295, s. 62). 
M.Kalankatlının Albaniya tarixi əsərində  Bərdənin (Par-
tav) adı daha çox çəkilir, onun tarixi coğrafiyasına, siyasi, iqti-
sadi, mədəni həyatına dair geniş  məlumatlar verilir (136, k.1, 
f.2, 3), lakin Bərdə sözünün etimologiyası haqqında məlumata 
rast gəlinmir. Bərdənin adı ilk olaraq orta əsr (V-VIII əsr) gürcü 
mənbələrində qədim gürcü əfsanələri əsasında şərh edilir. Gürcü 
tarixçisi Leonti Mrovelinin «Kartli çarlarının həyatı» adlı 
xronikasında Bardos haqqında söylənilən rəvayətin Bardiyaya 
(Bərdəyə) aid olduğu qeyd edilir (315, s. 22). 
Bərdənin adı ulu dastanımız Dədə Qorqud əsərində  də 
çəkilir (17; 388, s.28). Doqquzuncu Oğuznamədə deyilir: «… 
Qorqud Begil adında bəyi razı saldı, özü ona qılınc verdi, 
barmağına qolçaq taxdı, əmr etdi cəsur at gətirdilər, onun yurtu-
nu çıxardı və bəyi Bərdə və Gəncəyə göndərdi ki, oğuz ilini (eli-
ni-müəllif) qorusun» (181, s.365; 289, s.143). 
Orta  əsrlər  ərəb və fars mənbələrində  Bərdənin adı 
dəfələrlə  çəkilir, lakin onlarda da «Bərdə» toponimi  izahını 
tapmır (8, s.67, 77, 110, 137, 164, 169, 179; 173; 318). Yalnız 
Yaqut  əl-Həməvi üç yerdə «Bərdə» adlı  məntəqənin olduğunu 
qeyd edir və «Bərdə» toponiminin etimologiyasını açmağa səy 
göstərir. O, «Bərdə» sözünün fars mənşəli  

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
25
«Bərdədar» olub, «əsir etmə yeri» mənası verdiyini bildirir. So-
nra  şərh edir ki, hökmdarlar ətraf yerlərdən tutduqları  əsirləri 
dustaq kimi burada saxlayırdılar (40, s.88; 382, s.12). Hətta 
bəziləri bu fikri ifratlaşdırıb yazır ki, «əyalətlərdən tutduqları 
əsirləri gətirib burada məskun edirdilər» (400, s.153).  Əvvəla, 
Yaqut əl-Həməvidən əvvəl və sonra heç bir müəllif «Bərdə» to-
ponimini dustaq saxlanılan yer kimi qeyd etmir. Eyni zamanda, 
Bərdənin yerləşdiyi ərazi yalnız həbsxana üçün əlverişli yer ola 
bilməzdi ki, şəhərin adlandırıla bilinəcək başqa  əlamətlərini 
üstələyə bilsin. Bu da istisna deyildir ki, qədim  şəhərlərin hər 
birinin, o cümlədən Bərdənin dustaq saxlanılan həbsxanası 
olmuşdur (2, s.80; 51; 309, s.61; 382). Tarixən möhkəm 
mühafizəli həbsxanası ilə  məşhur olan şəhərlər də  məlumdur 
(27, s.22; 208, s.36; 359, s.12, 28), lakin «Bərdə» toponiminin 
etimologiyasını bununla bağlamaq üçün əsas yoxdur. 
Bərdə sözünün fars dilində olan hərfi tərcüməsi qul, kölə 
olsa da, «bərdədar» bar verən, bol məhsul verən, həmçinin xeyir 
verən, mənfəət verən mənasında işlədilir. Onu da qeyd etmək 
lazımdır ki, Bərdə sözünün fonetik kökü «bərd»  ərəbcə bir 
mənada daş, ikinci mənada soyuq, sərin sözündən ibarətdir (43, 
s.52). 
Orta  əsr tarixçi və coğrafiyaşünası  Əbd-ər-Rəşid  əl-
Bakuvinin «Abidələrin xülasəsi və qüdrətli hökmdarın 
möcüzələri»  əsərində  də «Bərdə» toponimi haqqında məlumat 
verilir (32, s.118). 
 Qeyd etmək lazımdır ki, adları çəkilən mənbələrdə Bərdə 
adının etimologiyası haqqında məlumat verilməməsi  müxtəlif 
mülahizə və fikirlərin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Bu-
rada  Bərdə adının etimologiyası ilə bağlı      maraqlı 
araşdırmaların məğzini tarixi ardıcıllıqla təqdim etməyi 
məqsədəuyğun sayırıq. 

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
26
Mənbələrdə  qədim dövrdə  şəhərin necə adlandırıldığı 
barədə  məlumat verilmir. Orta əsrlərdə isə  şəhər zaman-zaman 
Firuzabad, Partav, Bərdaa, nəhayət, Bərdə adlandırılmışdır. 
Qeyd edək   ki, qonşu xalqların dilində bu adlar müxtəlif forma-
larda  işlədilmiş, mənbələrdə  də  həmin formada saxlanmışdır. 
Məsələn: farsca Partav və Perozapat (Firuzabad), erməni dilində 
də Partav, gürcü dilində Bardos, ərəbcə Bərdaa adlandırılmışdır 
(136, k.1, f.8; 40, s.88; 239, s.12; 295, s.10; 296, s.62; 312, s.41; 
315, s.22). 
Bərdənin adı və onun etimologiyasının öyrənilməsində ta-
rixi və coğrafi  əsərlərdən başqa özündə tarixi hadisələri, 
toponimləri  əks etdirən  şifahi xalq yaradıcılığı nümunələri, 
yazılı ədəbi-bədii əsərlər və etnoqrafik məlumatlardan da fayda-
lanmaq mümkündür (30, s.7-16; 318). 
Nizami Gəncəvi «İskəndərnamə» poemasında yazır: 
 
Harun (Hurum) adlanırdı bu yurd hər yerdə, 
İndisə adına deyirlər Bərdə.    
(147, s.195) 
 
Maraqlıdır ki, Nizami Gəncəvidən başqa heç kim 
Bərdənin «Harun» adlandırıldığını qeyd etmir. Bununla belə, o 
da çox maraqlıdır ki, XVIII əsrdə  tərtib olunmuş «Gəncə-
Qarabağ  əyalətinin müfəssəl dəftəri»ndə  Bərdə nahiyəsinin 
kəndləri sırasında «Harun» adlı  kəndin adı  çəkilir. Həmin 
kəndin Tərtər çayının kənarında yerləşdiyi, eyni zamanda orada 
yaşayış olmadığı bildirilir (49, s.300). 
Demək olar ki, qaynaqlarda, Yaqut əl-Həməvinin qeydləri 
istisna olmaqla, «Bərdə» toponiminin mənşəyi və  mənası 
haqqında məlumat   verilmir (40, s. 88; 382, s.14). 
Adının sonuncu deyiliş  və yazılış formasını, qismən 
dəyişməklə, son dövrlərədək saxlayan «Bərdə»nin etimologiyası 
haqqında fikirlərə keçən əsrin axırlarında və son  

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
27
dövrlərdə müraciət edilmişdir. Həmin tədqiqatçıların fikirlərini 
ardıcıllıqla təqdim etməklə onlara öz münasibətimizi də bildirək. 
İ.Şopen (1894-cü il) «Bərdə» sözünün mənasını yunan dilində 
axtarır (375, s.384). Q.Osipov, qəribə də olsa, «Bərdə» sözünün 
mənasının erməni dilində «qovaqlı yer» mənası verdiyini yazır. 
V.Sısoyev  əl-Həməviyə  əsaslanaraq «Bərdə»ni «qul yeri – qul 
saxlanan yer» hesab edir (355, s.57). Qrum-Qrcimalo Orta 
Asiyada, Sakistan vilayətində «Bərdə» adlı 
şəhərin 
mövcudluğunu və  Bərdə  şəhərinin adının da onunla bağlı 
olduğunu qeyd edir (240). Y.Paxomov gürcü mənbələrində olan 
rəvayətlərə və erməni dilində şərhlərə öz münasibətini bildirərək 
«Bərdə» toponimini Qafqaz dillərində axtarmamaq qərarına 
gəlir, yəni «Bərdə» toponiminin Qafqazda yaşayan xalqlara de-
yil, başqa xalqa mənsub olduğunu qeyd edir (332, s.81). 
M.S.Ordubadi  ərəb mənbələrinə  əsaslanaraq «Bərdə» toponimi 
haqqında «dustaqların saxlandığı həbsxana», «dustaq düşərgəsi» 
fikrinə  tərəfdar çıxır (157, s.112). Q.Melikişvili Bərdə ilə e.ə. 
VIII  əsrdə Mannada olan «Parda» arasında  əlaqə olduğunu 
göstərir (305, s.5). M.Minorski şəhərin adının «palan» mənası 
verdiyini hesab edir, lakin bunu heç cür şərh etmir (309, s.11). 
A.Məmmədov Bərdə şəhərinin adını Firuz, Peroz, Barda, Partav 
və Bərdə kimi qeyd edir (121, s.33). R.Yüzbaşov «Bərdə» topo-
nimini tayfa adı kimi qəbul edir (177, s.67). T.Səlimov 
«Bərdə»nin farsdilli söz olub, «qız  şəhəri» mənasını verdiyini 
yazır (348, s.74-75). N.Nəbiyev isə V.Sısoyevin fikri ilə 
razılaşdığını bildirir (140, s.38). A.Axundov göstərir ki, Bərdə 
türk mənşəli «berdi» sözündən olub, «qab, piyalə, kuzə» 
mənasını verən toponimdir  (1, s.99). E.Əzizova görə, Bərdə 
«Berdi» (ipək sap – E. Ə.) sözü olub, «ensiz çay, qol, tel» 
mənasındadır (44). Q.Qeybullayev «Bərdə» toponiminin Urmiya 
gölü sahilindəki Parda  

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
28
şəhərinin adı ilə əlaqədar olduğunu qeyd edir (108, s.125; 229). 
T.Rəsuloğlu (Əliyev) «Bərdə» adının  Əhəməni hökmdarı Kirin 
(e.ə.VI) oğlanlarından birinin adı ilə- Bisütun qayalarında 
yazılmış «Bardiya» ilə əlaqədar olduğunu bildirir (164, s.72-73). 
Qeyd etmək lazımdır ki, son dövrlərdə yaşayış  məskəni 
adlarını tayfa adları ilə izah etməyə maraq artmışdır (30; 31; 90; 
108; 112; 163; 229). Bu, ilk növbədə bir vaxtlar müəyyən 
təsirlərə, tarixi təhriflərə məruz qalmış həqiqətlərin bərpası kimi 
qəbul edilir. Bu, çox təqdirəlayiq haldır. Lakin unutmaq olmaz 
ki, heç bir elmi mülahizə tarixi həqiqətləri kölgədə 
qoymamalıdır. Faktsız, elmi cəhətdən əsaslandırılmamış, tələsik 
fikirlər söyləməkdənsə, susmaq daha dürüstdür. 
Qaynaqlarda və tədqiqat əsərlərində sakların e.ə. VIII-VII 
əsrlərdə Azərbaycana gəlməsi və Kür-Araz ovalığında 
yerləşməsi barədə məlumat verilir (112; 185; 379). Bildirilir ki, 
saklar indiki Bərdə şəhərindən Qafqaz dağlarına qədər böyük bir 
ərazini tutmuşdular. Həmin sak tayfaları içərisində «bərdor» adlı 
tayfanın mövcud olduğundan bəhs edilir (11; 252; 379). 
Bərdənin adına və onun etimologiyasına bu nöqteyi-nəzərdən 
yanaşmalar da vardır.  Ə.Haqverdiyev Bərdənin adının eradan 
əvvəl Cənubi Qafqaza gəlmiş saklar içərisindəki bərdorların 
adından götürüldüyünü yazır (90, s.16-17). 
Məhərrəm Bayar göstərir ki, «saklar (albanlar, sakasenlər, 
gögərənlər, taoklar, phasianlar, pakturlar  və konduklar) türkmən 
uluslarındandır» (119). 
M.Bayara görə, sak (iskit) türklərinə assuriyalılar 
«aşkuzan\işkuza», yəhudilər Tövratda «aşkenaz», yunanlar 
«skcuthe»,  farslar «saki», hindlilər «sakya» deyirdilər» (119). 

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
29
A.Zəki Vəlidi Toğan apardığı araşdırmalarda G.Nemet, 
Qutşmidt, O.Franke, N.Aristov, Edvard, Meyer, Mortmann kimi 
görkəmli türkoloqların sakların türk olduğunu qəbul etdiklərini 
bildirir (394). 
Herodotun yazdığına görə, Qaqunun oğlu Parati Anadolu-
nu, Fələstini, Suriyanı almış  və e.ə. 634-cü ildə Misirə hücum 
etmişdi. Strabona görə, Qaqu və Gögün (Assuriya mənbələrində 
Lu kimi də adı  çəkilir) rəhbərliyi ilə saklar Arandan cənuba 
yenərək Xram suyu və yuxarı Kür boylarını  da tutmuşdular 
(119; 259, I). 
Saklar Xəzər dənizinin  şimalından keçərək Qafqazı 
almışdılar.  İndiki Qarabağ bölgəsində binələyən sak (iskit) 
kraliçası Tomris e.ə. 529-cu ildə Xəzər dənizinin cənubunda İran 
hökmdarı Kuruşu məğlubiyyətə uğratmışdı (119; 259, I). 
Bərdə  şəhərinin tarixi ədəbiyyatda məlum olan adları  və 
qədim dövrdə adlandırıldığı gümanları  nəzərdə tutaraq 
apardığımız araşdırmalar müəyyən nəticələr çıxarmağa imkan 
verir. Belə ki, e.ə. VIII əsrdə Zikertu vilayətinin indiki Mianə-
Ərdəbil bölgəsində yerləşdiyi bildirilir və vilayətin paytaxt 
şəhərinin Parda (bu ad sonrakı  Bərdə  şəhərinin adı ilə  səsləşir) 
olduğu qeyd edilir. Göstərilir ki, İşquz vilayəti Marağa  ətrafı 
torpaqlarda yerləşirdi. Ondan quzeyə doğru Urmu gölünün 
gündoğan tərəfində Subi və Bari adlanan daha iki qonşu vilayət 
vardı; yaxşı möhkəmləndirilmiş Tarui və Tarmakisa (indiki 
Təbriz) adlı  zəngin qalalar Bari vilayətində idilər. Onun 
gündoğan səmtində indiki Qarabağ bölgəsində Puluadi 
vilayətinin paytaxtı Libliuni şəhəri (hazırkı Varsağan inzibati 
mərkəzi yaxınlığında) yerləşirdi (183, s.53-54; 233, 1). Tarixi 
mənbələrə əsaslanan ədəbiyyatda göstərilir ki, «I Rusa ilə savaşı 
tezləşdirmək üçün Sarqon Zikertuya yollandı. O, Mannada 
Urartupərəst müxalifət ocaqlarını dağıtmaq istəyirdi. O,  

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
30
İştaraura çayını keçib Parda şəhərində oturan Metatti üzərinə 
gəldi. Çünki sonuncu öz hərbi qüvvələrini kömək üçün I 
Rusanın sərəncamına göndərmişdi» (5, s.61; 233, 1). Manna 
hökmdarı ilə müqavilə üzrə Assur çarı Urartudan alıb Assu-
riyaya qatdığı iyirmi iki qalanı, üstəlik bərkidilmiş  Uşkaya və 
Parda şəhərlərini Mannaya qaytarmalı oldu (5, s.61; 233, 1). E.ə. 
674-cü ildə Manna hökmdarı Ahşeri «mannalıların ölkəsindəki 
vilayətdə» gəlib məskunlaşan iskitlərlə Assuriyaya qarşı ittifaqa 
girdi. Bu ittifaqa midiyalılar da qoşuldu. Öz yürüşləri ilə Ön 
Asiyanı qorxu içində saxlayan iskitlər ilə müqavilə bağladı (5, 
s.63). Hasaraddon o ittifaqı pozmağa maraq göstərdi. Təxminən 
672-ci ildə «işqus (iskit) ölkəsinin çarı» Partatua ilə yaxınlaşıb 
danışığa başladı (5, s.63; 233, 1). Herodota görə (119; 233, 1), 
skif-sakların bir başçısının adı Prototiy (Assur mənbələrində 
Partatua) idi (109, s.96). Partatua adını qədim fars dilindəki tava 
«güc», «qüvvət» («tab» sözü də buradandır) sözü ilə bağlayır və 
onun «Avesta» dilindəki Partava – «döyüş», «vuruşma» sözü ilə 
əlaqələndirirlər (109, s.96; 238, s.103). 
M.N.Poqrebova yazır: «Hesab edirlər ki, Partatua (Parta-
tua da «İşquzlar ölkəsinin çarı» adlandırılır) Prototiy formasında 
Herodotda skif çarı Madyanın atası kimi xatırlanır» (277, s.48) 
İqrar  Əliyev «Midiya tarixi»ndə Bardiya haqqında  ətraflı 
məlumat verir (183). Həmin Bardiyanın Bərdə ilə  nə  dərəcədə 
əlaqəsi olmasını müəyyənləşdirməyə də maraq yaranır. 
Məmmədtağı Zöhtabi «İran türklərinin  əski tarixi»ndə 
Qaumat-Bardiya-Zöhhak haqqında  şərhlər verir, Bardiyanın 
(Qaumata) qiyamından xüsusi bəhs edir (397, s.643-657). 

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
31
Bunlardan  əlavə, tarixi ədəbiyyatda Makedoniyalı 
İskəndərin Şərqə    doğru yürüşləri ilə bağlı  bəzi maraqlı faktlar 
da öz əksini tapır. Baryaks adlı birisi makedoniyalıların 
hakimiyyətinə qarşı üsyan qaldırıb özünü Parsa və Madanın çarı 
elan edir. Atropat öz gücü ilə Baryaksın üsyanını yatırır. 
Üsyançını  əsir edib, makedoniyalılara verirlər. Baryaks Pasar-
qadda qətlə yetirilir (183, s.79). 
Görünür Nizaminin «İskəndərnamə» poemasındakı  Bərdə 
hökmdarı (Nüşabə) surəti də  İsgəndərin müasiri olmuş Alban 
çarı haqqında antik müəlliflərin verdikləri məlumatlara söykənir 
(183, s.92). 
Skiflərin  Şimali Azərbaycan  ərazisində yayılması yeni 
tədqiqatlarda çox mühüm yer tutur.  Burada skif mədəniyyətinin 
izlərinin tarixi-arxeoloji öyrənilməsi indiyə qədər qaranlıq qalan 
problemlərin həllinə imkan verir (16; 94; 250; 117; 300; 369). 
Skiflər haqqında qiymətli tədqiqatlardan biri olan Azər 
Həsənovun “Çar skiflər” adlı monoqrafiyasında qeyd edilir ki, 
“Skiflərin adı  ən ilkin olaraq Assuriya çarı Asarxaddonun 
yazılarında (e.ə. VII əsrin 70-ci illəri) çəkilir” (94, s.29). Burada 
Assuriyaya qarşı mübarizə aparan skiflərin çarlarından birinin 
adı Partatua olduğu bildirilir, Asarxaddonun diplomatiyaya əl 
ataraq qızını Partatuaya ərə verməklə skiflərlə ittifaq 
bağlamasından bəhs edilir (94, s.30). 
Tarixən bir tayfa ittifaqının da şəhər yaratmaq imkanı 
olduğunu və onlar «tayfa şəhərləri» hesab edilmiş, tayfanın və 
ya tayfa başçılarının birinin adı ilə adlandırılmışlar. Bərdə 
şəhərinin adı onun siyasi-inzibati həyatında baş verən 
dəyişikliklərlə əlaqədar olaraq dəyişmiş, eləcə də başqa xalqların 
dilindəki sözlərə uyğun  şəkildə fonetik cəhətdən müxtəlif 
şəkildə ifadə edilmiş, sonuncu şəklini – Bərdə –  saxlamışdır. 
Belə ki, bu ad e.ə. VII əsrdən tarixə  

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
32
məlum olan Partatuadan götürülmüş sonrakı dövrlərdə Partav, 
Bərdaa və nəhayət Bərdə şəklinə düşmüşdür. 

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
33
II FƏSİL 
 
 
BƏRDƏ ANTİK  DÖVR   
VƏ  ERKƏN  ORTA  ƏSRLƏRDƏ  
(e.ə. IV əsr - b.e.VII əsri) 
 
2 .1. Bərdə alban arşakların hakimiyyəti dövründə  
 
 
Bərdə  şəhərinin tarixinin qədim dövrünə aid dəyərli 
mənbə materialları olmadığından və iqtisadi, mədəni tarixdən 
fərqli olaraq  s i y a s i  tarixin öyrənilməsində arxeoloji 
qazıntıların mühüm rol oynaya bilməməsi səbəbindən  şəhərin 
tarixinin bu aspektdən tədqiqatına ilk orta əsrlər dövründən – 
qaynaqlarda Bərdə (Partav) şəhərinə aid ilk məlumatların 
mövcud olduğu dövrdən (V əsrdən) – başlamalı oluruq. 
Albaniyada baş vermiş siyasi hadisələri «Albaniya tarix-
i»ndə, erməni, gürcü yazılı  mənbələrində, müasir tədqiqatlarda 
və tarixi ədəbiyyatda  əksini tapmış  məlumatlara  əsasən vaxtilə 
Albaniya dövlətinin paytaxtlarından biri olmuş  Bərdə ilə 
bilavasitə bağlı şəkildə izləmək  

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
34
mümkündür (15, s.98-120; 106, s.18-125; 220; 244; 295, s.30-
41; 296, s.143-177). 
Ölkədə  cərəyan edən siyasi proseslər Bərdə  şəhərinin 
özündə  və yaxud   paytaxtı olduğu Albaniyanın vilayətlərində 
baş verdiyindən Bərdənin siyasi taleyi ilə bağlı olmuş, buna görə 
də tarixçi və salnaməçilərin diqqətini daha çox cəlb etmiş, 
kifayət qədər yazılı  mənbə materialı yaranmışdır. Qaynaqlar 
içərisində mötəbər mənbələrdən biri olan M.Kalankatlının «Al-
baniya tarixi» əsərində bildirilir ki, «Ölkənin paytaxtı  əzəmətli 
Bərdə  şəhəridir» (136, k.1, f.4; 15, s.61). Şübhə yoxdur ki, 
ölkədə baş vermiş bütün siyasi proseslər onun paytaxtı ilə bağlı 
olmuşdur. Bərdənin siyasi tarixi də  məhz bu bağlılıqda 
öyrənilməlidir. 
Mənbələrdə Qafqaz albanları ilk dəfə e.ə. IV əsr hadisələri 
ilə əlaqədar xatırlanır (195, III, 8, 4). Qafqaz Albaniyası dövləti 
e.ə. IV-III əsrlərin qovşağında meydana çıxmışdır. B.e. I əsrində 
Albaniyanı Arşakilər soyu idarə etmişdir. Alban və erməni 
müəllifləri məlumat verir ki, Albaniyanın cənub sərhəddi bu 
dövrdə Araz çayı boyunca keçmişdir (136, k.1, f.4; 314, k.2, 8), 
başqa sözlə bütünlüklə Kür və Araz çayları arası Albaniya 
çarlığının tərkibinə daxil olmuşdur. Qardman, Sakasena, Uti, 
Ərsak, Paytakaran, Sisakan Qarabağın tarixi torpaqları idi (136, 
k.4. f. 50; 6, c.2, s.15-21). 
Azərbaycanın dilçi alimləri  Ərsak (Artsak) toponiminin 
“ar” və “saq, (şaq)//saq”-dan yaranan Arsaq (Arşaq//Arsaq) 
sözünün öncə şəxs adı kimi işləndiyini, sonralar onun sülaləsinin 
və yaşadığı yerin adının da belə adlandırıldığını, iki tərkib 
hissədən ibarət olan “Ərsaq” sözünün birinci hissəsinin – 
“ar//ər”, demək olar ki, bütün türk dillərində “igid”, “kişi”, 
“qırmızı”, ikinci hissəsinin isə  qəbiləbirləşməsi adı Saq (166, 
s.43), həmçinin türkcə art – “dağlıq ərazi”, “yüksəliş” və “sak” 
sözlərindən ibarət   

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
35
olub “sak dağlıq ərazisi” mənası verdiyini bildirirlər (105, s.331, 
338). Rus müəllifi A.Xazanov təsdiq edirdi ki, «Qarabağ 
əyalətlərindən biri olan Arsak öz adını sakların «cəsarətli» və 
«kişi» sözündən götürülmüş-dür». 
M.Xorenlinin bildirdiyinə görə: «… irsi olaraq bütün Al-
ban düzənliyi onun dağlıq hissəsi ilə birlikdə, Araks (Araz – 
müəllif) çayından başlayaraq Hunarakert adlanan qalayadək 
(Ağstafa zonası – müəllif) girdmanlar, savdeylər və qarqarların 
ərazisi idi» (314, k.2, 8). Bu məlumatı alban tarixçisi 
M.Kalankatlı da təsdiq edir (136, k.1, f.4; 126, s.56, 57). 
Aydındır ki, «…parfiyalı Valarşak (yəqin ki, I Vologez (51/52-
79/80) cəsur Aranı ölkənin (b.s. Albaniyanın) hakimi təyin 
etmişdi» deyilərkən söhbət e. ə. I əsr hadisələrindən gedir. 
Maraqlıdır ki, albanların «daim yalançılıq edən adamlar» olması 
məlumatını da Moisey Xorenli vermişdir (314, k.3, 3; 126, s.56). 
Alban tayfalarından utilər, sovdeylər və qarqarlar Qarabağda 
yerləşirdilər. Göründüyü kimi, bütünlüklə Kürün sağ sahili 
boyu, Araz çayından Ağstafaya qədər alban tayfaları yayılmışdı. 
Beləliklə, qaynaqlar Qarabağ bölgəsinin tayfalarının türk 
mənşəli olması  və bu ərazinin Albaniya dövlətinə  məxsus 
olmasını təsdiq edir. 
Qarabağ torpaqları heç cür Ermənistanın «əzəli» torpağı, 
tarixi  ərazisi ola bilməzdi. Bu, mifologiya orta əsr erməni 
müəlliflərinin uydurmasıdır və indiyə  qədər erməni 
tarixşünaslığına daxil edilmişdir (184, s.16). Bu, ermənilərin öz 
tədqiqatlarından da məlumdur: Ermənilərin vətəni – Balkanlar, 
tarixi Frakiya vilayətidir; ilk erməni dövləti Kiçik Asiyada 
yaranmışdır; Qafqaza ermənilər XIX əsrin  əvvəllərində 
gəlmişlər. 
Buna görə  də Qarabağ  ərazisinin e.ə. IV-I əsrlərdə 
«Ermənistanın» tərkibinə daxil olmasını düşünməyin hər hansı 
bir əsas yoxdur. Əvvəla, əgər bu belə olsa idi, onda  

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
36
Midiya satrapı Atropat Kür və  Tərtər çayları arasında yerləşən 
sakasenlərə başçılıq etmək imkanına malik olmazdı. Bununla 
bərabər, yaxşı məlumdur ki, Qavqamela döyüşündə (e.ə. IV əs-
rin sonları) midiyalılar, Atropatın başçılıq etdiyi kadusilər, al-
banlar və sakasenlər ilə «birləşmişdilər». Üçüncüsü, həmin 
dövrdə  nəinki erməni «mərkəzləşmiş quldarlıq dövləti», 
ümumiyyətlə heç bir erməni dövləti olmamışdır (184, s.16). 
I-IV  əsrlərdə Albaniyanın vəziyyəti Qafqazda son dərəcə 
yaxşı olmuşdur. Gah romalıların, gah da parfiyalıların təsiri 
altında olan digər dövlətlərdən fərqli olaraq Albaniya 
müstəqilliyni itirməmişdir, bunu alban sikkələri də  təsdiq edir 
(329, s. 81-96). 
Albaniyanı əyalət kimi Roma imperiyasının tərkibinə daxil 
etmək romalılara müyəssər olmamışdır (363, s.121). II əsrin 
əvvəllərində bütün Qafqaz Romadan asılı olanda da təkcə Alba-
niya müstəqil qalmışdır (363, s.129). Albaniya III əsrin ikinci 
yarısında qonşularından fərqli olaraq o dərəcədə müstəqil idi ki, 
albanlar Sasani şahı I Şapurdan «məktubu qəbul etməyi» özünə 
sığışdırmamışdı (363, s. 134). Beləliklə, antik dövrdə  Bərdə 
ərazisi müstəqil Albaniya dövlətinin Uti-Alban etnik və siyasi 
hissəsi olaraq qalmışdı. 
Qafqaz Albaniyasının, o cümlədən onun mərkəzində 
yerləşən Bərdənin iqtisadi və  mədəni tarixi başlıca olaraq öz 
əksini antik yazıçıların  əsərlərində  və arxeoloji materiallarda 
tapmışdır. 
Strabonun «Coğrafiya», Böyük Pliniyin «Təbiətin tarixi», 
Pomponiya Melin «Yerin təsviri», Plutarxın «Paralel canlı 
təsvir», Korneliya Tatsitin «Annallar», Ptolomeyin «Coğrafiya 
dərsliyi»  əsərləri, Appianın yaradıcılığından, Dion Kassinin 
«Roma tarixi», Klavdi Elianın «Canlılar haqqında», Kurtsi Ru-
fun, Flaviya Arrianın və Yuli Solinin  

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
37
 əsərlərindən Albaniyanın tarixi coğrafiyası,  əhalisi, təsərrüfatı 
və ticarəti, ictimai quruluş  və  mədəniyyəti barədə  məlumat al-
maq üçün çox mühüm mənbədir. 
Bu məsələyə bir daha toxunmaq lazımdır ki, «Böyük 
Ermənistan» barədə yazanlar Favstos Buzand, M.Xorenli kimi 
ilk orta əsr erməni tarixçilərinin  əsərlərinə  əsaslanırlar. Bu za-
man onlar son dərəcə vacib bir cəhəti unudurlar ki, Favstos 
Buzandın, yaxud Moisey Xorenlinin yaratdığı görüntü – 
«onların (güya Ermənistanın? -müəllif)  əsas ideyaları – yalnız 
zərdüşt  İranının təhlükəsinə qarşı Ermənistanı birləşdirməkdir» 
fikri   həqiqəti əks etdirmir (184, s. 49). Tamamilə şübhəsizdir 
ki, bu görüntü həqiqətdən çox uzaqdır. Məsələn, Ermənistan IV 
əsrdə, N.Q.Qarsoyanın qeyd etdiyi kimi, «nə bütöv olmamış, nə 
də birləşdirilməmişdir» (184, s.49). 
Orta  əsr erməni müəlliflərinin uydurmalarına  əsaslanan 
«Böyük Ermənistan» mifi Aralıq–Qara–Xəzər dənizləri 
arasındakı üçbucaqdakı torpaqlarda ermənininkindən başqa hər 
hansı dövləti tamamilə inkar edir (184, s.48). Ancaq bu zaman 
ermənilərin bu ərazilərdə avtoxtonluğu kimi xırdalıqlar «unudu-
lur», hansı ki, onların  əcdadları bir vaxtlar uzaq Balkanlardakı 
Frakiyadan gəlmişlər. Qafqaz Albaniyası isə ilk orta əsrlərdə 
geniş  əraziyə malik idi. O, şimaldan Böyük Qafqaz dağlarına, 
cənubdan Araz çayına,  şərqdən Xəzər dənizinə, qərbdən 
İberiyaya qədər torpaqları əhatə edirdi. 
Albaniya dövlətində 11 tarixi vilayət yerləşirdi: Çola 
(Cənubi Dağıstanda), Lipina (Samur çayının cənubunda), Kam-
bisena (İberiyaya qədər olan sərhəddə), Qəbələ (müasir Qəbələ 
rayonunda), Əcəri (Qəbələnin cənubunda), Şəki (Şəki – Zaqatala 
Balakən bölgəsində), Paytakaran, yaxud Kaspiana, yaxud 
Bəlasakan (Mil və Muğan çölündə), Uti, Girdman, Ərsak (indiki 
Yuxarı Qarabağ və Mil düzünün  

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
38
bir hissəsində), Sünik, yaxud Sisakan, yaxud Zəngəzur (6,  c.2, 
f.1; 126, s.63; 224, s.11-13). 
Tarixi Qarabağ  ərazisi Kür və Araz çayları arasında Uti, 
Girdman, Sakasena, Ərsak, Sünik, Paytakaran vilayətlərini əhatə 
edirdi. 
Heç bir şübhə yoxdur ki, Albaniyanın digər əraziləri kimi 
Qarabağ bölgəsinin, o cümlədən Bərdə  əhalisinin də etnik 
komponentlərindən biri türk tayfaları idi (296, s.178-179; 99, 
s.16-19). Burada türk etnosları  hələ e.ə. III-II minillikdən 
yaşamışlar. Bu dövrdə Albaniyada yerli tayfalar arasında, gəlmə 
tayfalar arasında, gəlmələr və yerli tayfalar arasında assimiliya-
siya prosesi də baş vermişdir. Aparıcı tayfalar türk mənşəli 
olmuşdur (296, s.178-179; 99, s.16-19). 
Yunan – Bizans, alban, gürcü, erməni, Suriya və  ərəb 
mənbələrinin tədqiqi göstərir ki,  Albaniyanın yerli əhalisi al-
banlar, utilər, lipinalılar, kaspilər, çilblər, qarqarlar, leqlər, gird-
manlar, savdeylər olmuşlar. Uti, Paytakaran və Ərsakda əsəsən 
utilər, qarqarlar və savdeylər yaşamışlar. Həmçinin yazılı 
mənbələrdə bütün Qafqazda, o cümlədən Qafqaz Albaniyasında, 
habelə onun mərkəzində - Qarabağ  ərazisində köçəri tayfaların 
yerləşməsi haqqında da qeydlər vardır. Onların maskutlar, saklar 
və gellərdən ibarət olduğu bildirilir (126, s.41; 224, 18). 
Bu prosesin mənbəyi xeyli qədimlərdən başlanır. E.ə.  
VII-VI  əsrlərdə Azərbaycan  ərazisində türklərin yaratdıqları 
kimmer-iskit-sak padşaşlığı mövcud olmuşdur (5, s.104-105). 
Bu fakt Heredotun (e.ə. V əsr), Miletli Heqateyin (e.ə. V-IV 
əsrlər) və başqalarının əsərlərində təsdiq olunur. Herodota görə, 
saklar öz qonşuları kaspilərlə birlikdə  Əhəməni imperiyasının 
XV satraplığına daxil idilər (233, 3, 93). Qədim  Şərq mixi 
yazılarında sak mənşəli tayfaların e.ə. VII əsrdə Cənubi Qafqaz-
da, o cümlədən, Qarabağ  

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
39
ərazisində  məskunlaşması, həmçinin sakların və kutilərin 
hökmdarı (Tuqdammi və onun oğlu Sandakşatrunun – e.ə. VII 
əsrin ortaları) xatırlanır. Qarabağ düzündə e.ə. VII əsrə aid at 
dəfn edilən ağac konstruksiyalı kurqanların (251, s.15) 
yayılması bir daha təsdiq edir ki, iskit-saklar Cənubi Qafqazda 
özlərinə qohum olan və onlardan əvvəl burada yaşayan etnik 
qurupların  ərazilərində  məskunlaşmağa səy göstərirdilər. Bunu 
həmin  ərazidə  aşkar edilmiş iskit silah nümunələri və digər ar-
xeoloji materiallar də təsdiq edir (277, s. 23; 251, s.15). 
E.ə. IV əsrdə tarix səhnəsinə albanlar çıxmış, bununla da, 
Qarabağın etno-mədəni inkişafının alban mərhələsi 
başlanmışdır. Bir sıra mühüm dəlillər alban mərhələsinin etno-
genez nöqteyi-nəzərindən iskit mərhələsi ilə varislik əlaqələrinə 
malik olduğunu göstərir (369, s.14). Qədim yunan müəlliflərinin 
məlumatlarında albanların iskitlərlə və ya massagetlərlə qohum 
olduğu bildirilir. Məsələn, Strabon yazır ki, şimal köçəriləri al-
banlara və İberiya əhalisinin bir hissəsinə «eyni səbəblərə görə» 
hərbi yardım göstərirlər (354, k.11, 3,  § 5). Bu qohumluq və  
qonşuluqdan ibarət səbəblərin olmasından xəbər verir (354, 
k.11, 3,  § 3; 369, s.14-17). Beləliklə, aydın olur ki, saklar alban-
larla qohum və qonşu olduqları üçün onlara müharibə zamanı 
kömək edirdilər. Digər müəllif Dion Kassi (II-III əsrlər) 
albanların iskitlərə qohum olan massagetlərdən törəndiklərini 
göstərir (254, 49, 15; 369, s.14-17). «Albaniya tarixi»ndə 
albanların  şimal xalqlar ilə qohumluğu qeyd edilir (136, k.1; 
126, s.67). 
Strabon yalnız albanların deyil, sonralar – ilk orta əsrlərdə 
–  onlara hökmdarlıq etmiş Arşakilər (Ərsakilər) sülaləsinin də 
iskit mənşəli olduğunu göstərir. O öz zamanında mövcud olmuş 
belə bir fikri önə çəkir ki, Böyük Arşakilər  

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
40
sülaləsinin banisi Arşak iskit-sak mənşəli idi (354, 11, 3, § 2-3; 
369, s.14-17). 
V  əsrdə  Cənubi Qafqazda siyasi-inzibati cəhətdən fərqli 
vəziyyət mövcud idi. Albaniyanın Bizans dövlətindən uzaqda 
yerləşməsi və coğrafi  şəraitinin  əlverişli olması Sasaniləri 
mühüm strateji əhəmiyyətə malik olan Dərbəndi və Böyük 
Qafqazın digər dar keçidlərini  əldə saxlamağa sövq edirdi. Bu, 
Sasaniləri də, müəyyən mənada Albaniyanı da təmin edirdi. 
Çünki hər iki dövlət ilk növbədə öz sərhədlərinin 
təhlükəsizliyini təmin edir, ikincisi, göstərilən keçidləri  əlində 
saxlamaqla ölkənin daxili və xarici məsələlərində özlərinə 
fəaliyyət meydanı qazanırdı (126, s.67). 
Alban Arsakiləri sülaləsindən olan Asuagenin oğlu (Asua-
genin arvadı Sasani şahı II Yezdəgirdin bacısı idi) II Vaçe 444-
cü ildə Albaniyada hakimiyyət başına gəldi (136, k.1; 296, s.42). 
Azərbaycan alimləri tədqiqatlarında faktlara əsaslanaraq 
göstərirlər ki, Arsaki və Sasani sülalələrinin bir-birinə yaxın və 
qohumluq sülalə nigahları ilə möhkəmləndirilən münasibətləri 
var idi. Bu, onların hakimiyyətdə birinin digərinə  təsir göstərə 
bilməsi üçün mühüm rol oynayan amillərdən idi. 
Sasani  şahı Firuzun dövründə Albaniya çarı II Vaçe 
Bərdəni ölkənin paytaxtına çevirdi. Paytaxtın Qəbələdən 
Bərdəyə köçürülməsi daxili siyasətdəki dəyişikliklərlə bağlı idi. 
Şimali Qafqaz xalqlarının yürüşləri ilə  əlaqədar olaraq ölkənin 
siyasi mərkəzi Kür çayının  sol sahilindən sağ sahilinə keçirildi 
(136, k.1; 126, s.151). 
V  əsrin ortalarında  Şimali Qafqaz xalqlarının tez-tez baş 
verən yürüşləri ilə  əlaqədar, eləcə  də Bizansın Atilla ilə 
müharibəyə  və kilsə  çəkişmələrinə başının qarışmasından 
istifadə edən Sasanilər Albaniyanın və İberiyanın müstəqilliyinə 
son qoymaq, onları öz əyalətinə çevirmək məqsədilə  

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
41
açıq-aşkar qəti tədbirlərə  əl atdılar. II Yezdəgird (438-457) hər 
şeydən  əvvəl Cənubi Qafqaz ölkələrinin silahlı qüvvələrini 
səfərbərliyə aldı, onları öz dövlətinin  şimali-şərqində hunlarla 
müharibəyə cəlb etdi və bununla onların müqavimətini zəiflətdi 
(136). 
Hələ V əsrin  əvvəllərində Albaniya feodallarının və 
ruhanilərinin xüsusi imtiyazları, müstəqil daxili, bəzən isə xarici 
siyasət yürüdən alban Arsakilərinin simasında dövlət quruluşu 
saxlanmışdı. Alban hökmdarlarının separatçılıq meylləri 
Sasanilərin mərkəzi hökumətini narahat edirdi (136; 126). II 
Yezdəgird yalnız kəndlilərdən yox, şəhər  əhalisindən, habelə 
əvvəllər azatlarla bərabər tutulan və ancaq torpaq vergisi verən 
ruhanilərdən də  ağır vergi alırdı. Becərilən bütün torpaqlardan 
vergi tutulmağa başlanmışdı (136; 295, s.99). 
M.Kalankatlı yazırdı: Sasani «şahları Qafqaz sıra dağları 
ilə  nəhəng  şərq dənizi arasında ucalan bu möhtəşəm qala 
divarlarını (söhbət Albaniyanın şimal müdafiə sədlərindən gedir 
– Q.H.) tikmək üçün memarlar yığmaq, müxtəlif inşaat 
materialları toplamaqla ölkəmizi  əldən salmışdılar» (136, k.2, 
f.11;126, s.126). 
Sasanilər albanları, gürcüləri və digərlərini zorla məzdəki 
məzhəbinə boyun əyməyə  məcbur etməklə onların mədəni-
ideoloci assimiliyasiyasına çalışırdılar. Məzhəb məsələləri sırf 
dini məsələ deyildi. O, həm də mühüm siyasi mahiyyət 
daşıyırdı. Dini assimiliyasiyanın məqsədi mərkəzi siyasi 
hakimiyyəti möhkəmləndirmək,  əyilməz xalqları tam itaətə 
məcbur etmək, milli azadlıq mübarizələrində Bizansın köməyinə 
arxalanmalarının qarşısını almaq üçün onları Bizans dövlətindən 
ayrı salmaq idi. Cənubi Qafqaz xalqları  həmin vaxtdan dini 
müttəfiq oldular (136, k.1, f.10; 126, s.188-189; 317, s.43). 

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
42
Bərdənin siyasi tarixinin ilk dövrü məhz qədim Albaniya 
dövlətinin gərgin siyasi hadisələrlə dolu tarixi taleyinin 
mürəkkəb dövrlərinə təsadüf edir. Yəni, yuxarıda qeyd etdiyimiz 
kimi, Albaniya dövlətinin paytaxtı  Qəbələdən Bərdəyə 
köçürülmüş (446-cı ildə), Bərdə ölkənin inzibati və siyasi 
mərkəzinə çevrilmişdi (136, k.1, f.4; 126, s.134). 
M.Kalankatlı özündən  əvvəl yaşamış müəlliflərin 
məlumatlarına istinadən bildirir ki, «Aran Araz çayından baş-
layaraq Hunan qalasına qədər uzanan Alban ölkəsinin 
düzənliklərini və dağlarını miras olaraq almışdır. Deyilənə görə, 
Aranın nəslindən olan məşhur və cəsur ərlərin çoxunu çar Vala-
gez özü hakim təyin etmişdir. Uti, Girdman, Tsovd və Qarqar da 
həmin Aranın oğullarının nəslindəndir» (136, k.1, f.5). 
Mənbələrdə ilk alban çarları haqqında məlumat 
olmadığına görə, yalnız onların adları  və hakimiyyət dövrləri 
haqqında müəyyən qeydlər verilir. M.Kalankatlı göstərir ki, 
«Arandan  əzəmətli Arşakilər nəslindən olan Cəsur I Vaçaqana 
qədər neçə vaxtlar keçib, qəti müəyyən deyil, amma Arandan 
sonra Albaniyada çar olanların adları budur: Cəsur I Vaçaqan, I 
Vaçe, Urnayr, II Vaçaqan, Mehravan, Satoy, Asoy, Arsvagen, II 
Vaçe və ondan sonra Alban çarı Mömin III Vaçaqan. Bunların 
çoxu səxavətli həyat keçirib, hərəsi öz vaxtında vəfat edib… Fi-
ruzabad kimi əzəmətli  şəhəri də … Firuzun əmrilə II Vaçe 
tikdirmişdir. İndi bu şəhərin adı Bərdədir» (136, k.1, f.8). 
M.Kalankatlı «Albaniya tarixi» əsərində Albaniyanın öz 
dövründən  əvvəlki hökmdarlarını xatırlatmaqla ölkənin Bərdə 
şəhəri mərkəz olana qədərki siyasi tarixini əks etdirmişdir.