Qazintilari

 
4.1.4. Vulkanogen –çökmə mənşəli üzlük daşları 
 
4.1.4.1. Culfa  konqlomerat yatağı 
 
Culfa rayonunun Gülüstan kəndindən 5-6 km şimalda,  Əlincəçay 
körpüsündən 7-8 km cənub-qərbdə yerləşir. 
Yataq ilk dəfə 1978-1979-cu illərdə T.M.Seyidov, İ.Ə.Məmmədov və 
O.İ.İsmayılov tərəfindən aşkar edilmiş, 1980-1983-cü illərdə M.M.Məm-
mədov  və B.M.Kərimov tərəfindən yataqda kəşfiyyat işləri aparılmışdır. 
Yatağın geoloji quruluşunda Orta Eosenin tufogen qatı iştirak edir 
və  iki qatla təmsil olunur: alt və üst. 
Eosenin alt qatı müxtəlif qırıntılı konqlomeratlarla təmsil olunur və 
faydalı qata aid edilərək yatağın mərkəzi hissəsində müşahidə edilir və 
eyni zamanda dayaq horizontu sayılır.  
Qazılmış buruq quyularının nəticələrinə görə, faydalı qatın orta 
qalınlığı 32 m olub, şimal-qərb istiqamətində layın qalınlığı artır.  
Kəşfiyyat işləri aparılan hissədə faydalı qatın uzunluğu 600 m, 
düşmə istiqamətində layın eni 400 m, mərkəzi hissədə görünən qalınlıq 
40-50 m-dir. 
Tektonik cəhətdən yataq Nehrəm-Cuqa antiklinal qırışıqlığının 
şimal-şərq qanadında yerləşir və 10-12
0
 bucaq altında şimal-şərqə yatır. 
Ərazinin relyefi güclü doğranmış maili təpəliklərdən ibarətdir. Faydalı 
qat iri lay şəkilli cisim olub, 100-110
0
 cənub-qərb və  40-50
0
  şimal-şərq 
istiqamətində 10-15
0
 bucaq altında yatır.  
Qırıntılar tünd-boz, boz, sarımtıl-boz, yaşılımtıl-boz rəngli  əhəng-
daşlarından, həmçinin sarımtıl-boz rəngli silisli, yaşmagörünüşlü alevro-
litlərdən ibarətdir.  
Qırıntılar tufogen-əhəngli materiallarla sıx sementləşmişdir. Alev-
rolit konqresiyaları  qırmızımtıl-gilası  rəngli, incətəbəqəli olub, konsen-
trik dairəvi quruluş əmələ gətirir. Qırıntıların ölçüsü 0,5-2,0 sm-dən 5-6 
sm-dək çatır.  
Alevrolit konqresiyaları yüksək dekorativliyə malik olduğundan 
onlardan bəzək və məmulat daşları kimi istifadə etmək olar. Süxurun özü 
– konqlomerat bütövlükdə dekorativ üzlük plitə istehsalı üçün yararlıdır. 
Konqlomerat qeyri-düzgün  sınıqlara, tutqun parıltıya malikdir. 

 
168
Mikroskop altında xırdadənəli, pelitomorf, psefit, psevdoolit, incə-
dənəli psammit və aplit struktura müşahidə olunur. Müəyyən dərəcədə 
yenidən kristallaşma qeyd olunur. Süxur çoxlu miqdarda  gil hissəcikləri 
qarışığı və yüksək miqdarda (35-40%) üzvi qalıqlar saxlayan pelitomorf 
materialdan ibarətdir. Üzvi qalıqlar lifli karbonatla mürəkkəbləşmişdir. 
Bəzən törəmə kvarsitlər müşahidə olunur. Şlifdə sement kütləsi müşa-
hidə edilir. Bəzi  şliflərdə psevdoolit əmələgəlmələr süxurun 70%-dən 
çoxunu təşkil edir və onlar dairəvi ellepis şəkilli pelit kalsitdən təşkil 
olunmuşdur. Konqlomeratlar əsasən əhəngdaşı, bəzən  isə silisli süxurlar 
və qumdaşları qırıntılarından ibarətdir. 
Konqlomerat qatının  əmələ  gəlməsi Orta Eosen dövrünə  təsadüf 
edir. Bu dövrdə dənizin transqressiyası nəticəsində daha qədim süxurlar - 
əhəngdaşları, dolomitlər, qumdaşları, mergel, andezit və alevrolit Alt 
Yuranın yuyulmuş  səthində toplanmışdır. Konqlomerat qırıntıları boz, 
sarımtıl-boz, qara, qırmızımtıl-boz rəngli  əhəngdaşları, porfirit, mergel, 
dolomit və qumdaşlarından ibarətdir. Formaları oval, künclü, yuvarlaq 
və yarımyuvarlaq şəkildə olub, sementi əhəngli və qumlu əhənglidir.  
Yuvarlaqlaşma forması göstərir ki, dənizin sahil zonası müxtəlif 
olduğundan daşınma məsafəsi də fərqli olmuşdur. 
Konqlomerat qatında rəngli, yaşmagörünüşlü, konsentrik quruluşlu 
metamorfik qırıntıların iştirak etməsi çökmə dövrünün iqlim şəraiti ilə 
əlaqədardır. Görünür çökmə  şəraiti kolloidal-kimyəvi, daha doğrusu 
biokimyəvi xarakterdə olub, bəzi yerlərdə dəmir hidrooksidləri müşahidə 
olunur.  
Qumlu konkresiyaların kəsilişində süxurların öz laylılığına uyğun 
gələn qumdaşı laycıqları müşahidə edilir. 
Bu fakt onu göstərir ki, konkresiyaların bir hissəsi süxurlar forma-
laşan zaman əmələ gəlmişdir. Çox ehtimal ki, süxurlar ilk əvvəl kolloidal 
- laxtalanmış gel şəklində  əmələ  gəlmiş, sonrakı  mərhələdə kristallaş-
mışdır. Sındırılan zaman əksər hallarda mineral kütlədə konsentrik –
zolaqlı quruluş müşahidə olunur. Beləliklə, konkresiyaların  hansısa bir 
mərkəz ətrafında əmələ gəldiyi müəyyənləşir.  
Konqlomeratların fiziki-mexaniki xüsusiyyətlərinin orta göstərici-
ləri aşağıdakı kimidir: həcm kütləsi 2,68 t/m
3
, xüsusi çəkisi 2,71 q/sm
3
, 
suudma qabiliyyəti 1,36%, məsaməliliyi 4,18%, möhkəmlik həddi: hava-
da quru halda 485,5 kqgüc/sm
2
, su ilə doydurulduqdan sonra 433,2 
kqgüc/sm
2
, dondurulduqdan sonra 377,5 kqgüc/sm
2
, suyadavamlılıq 
əmsalı 0,88 və şaxtayadavamlılıq əmsalı 0,82. 

 
169
Yataqda faydalı qatdan blok çıxımının təyin edilməsi məqsədilə 2 
təcrübi karxana keçilmişdir. Karxananın nəticələrinə görə yataqda  II-V 
qrup kondisiyalı blok çıxımı 42,54% təşkil etmişdir. 1 kub metr blokdan 
25 mm qalınlığında 10,43 m
2 
kondisiyalı plitə alınmışdır. Beləliklə, 
zavod və laboratoriya tədqiqatlarının nəticələrinə görə Culfa  yatağının 
konqlomeratları sənayenin tələbatlarına tam cavab verir. Konqlomeratlar 
yaxşı cilalanır və çox  yüksək dekorativliyə malik  plitələr alınır. Uzun-
ömürlülüyünə görə süxur daxili divarların üzlənməsi üçün  yararlıdır.   
Yatağın hidrogeoloji və mühəndis-geoloji şəraiti əlverişlidir. Yata-
ğın istismarının dağ-texniki şəraiti əlverişli olub, faydalı qazıntının kəşf 
olunmuş bütün qalınlığı üzrə açıq karxana üsulu ilə istismarına  şərait 
yaradır. 
Yatağın A+B+C
1
 kateqoriyaları üzrə ehtiyatları 2,1 mln.m
3
, C
2
 
kateqoriyası üzrə  isə 461,5 min  m
3
 təşkil edir.  
 
4.2. Divar (mişar) daşı 
 
Divar daşları dağ süxurlarının mexaniki yolla mişarlanması nəticə-
sində alınır və buna görə də çox zaman onlar həm də mişar daşı adlan-
dırılır və elə bu adla da divar daşlarının ehtiyatları dövlət balansında 
qeydə alınır. 
Azərbaycan Respublikası divar daşı yataqları ilə geniş  təmsil olu-
nur. İstismar işləri aparılan yataqlarda kubik əsasən əhəngdaşlarından, az 
miqdarda isə tuflardan, tufqumdaşlarından və travertinlərdən kəsilir. 
Hazırda Faydalı Qazıntı Ehtiyatlarının Dövlət balansında Naxçıvan 
Muxtar Respublikası üzrə 4 divar daşı yatağı: 2 tuf və tufqumdaşı, 1 
tufbrekçiya və tufkonqlomerat və 1 travertin yatagı qeydə alınmışdır. 
Divar daşlarına tələbat 4001-84 saylı “Dağ süxurlarından divar 
daşı. Texniki şərt.” Dövlət Standartının tələblərinə uyğun öyrənilir. 
Dövlət standartının tələblərinə uyğun olaraq xarici divarların hörülməsi 
üçün istifadə olunan divar daşlarının həcm kütləsi 2100 kq/m
3
-dən çox 
olmamalıdır. Bu tələbatı karbonatlı süxurlar, əsasən divar daşı kimi geniş 
istifadə olunan   balıqqulaqlı əhəngdaşları tam ödəyir. 
 
4.2.1. Travertin 
 
Travertin karbonat tərkibli mineral su mənbələrindən çökən müasir 
çöküntülərdir. Divar daşı istehsalı  məqsədilə  Şərur rayonunda Şahtaxtı 

 
170
travertin yatağı öyrənilmişdir. Burada faydalı qat Dördüncü dövr yaşlı, 
məsaməli travertinlərdən təşkil olunmuşdur. 
 
4.2.1.1. Şahtaxtı travertin yatağı 
 
Yataq  Şərur rayonunda Şahtaxtı  dəmiryol stansiyasından 2,5-3,0 
km şimal-qərbdə,  Naxçıvan şəhərindən isə 35 km məsafədə yerləşir.  
Yataq 1967-ci ildə K.İ.Hacıyev tərəfindən öyrənilmişdir. 
Yatağın geoloji quruluşunda Dördüncü dövr yaşlı möhkəm, bəzən 
zəif məsaməli travertinlər iştirak edir. Qalınlığı 6,5 m-dən 14,8 m-dək 
dəyişərək, orta hesabla 10,8 m təşkil edir. Travertinlər 8-10
0
 bucaq altın-
da cənuba yatırlar. Onlar qalınlığı 3,0 m-dək olan müasir dövr çökün-
tüləri ilə örtülüdür. 
Fiziki-mexaniki tədqiqatların nəticələrinə  görə travertinlər aşağı-
dakı  göstəricilərlə səciyyələnir: həcm kütləsi 2,1-2,4 t/m
3
, xüsusi çəkisi 
2,72-2,74 q/sm
3
, suudma qabiliyyəti 2,0-5,0%, məsaməliliyi 14,0-24,0%, 
möhkəmlik həddi: havada quru halda 80,0-250,0 kqgüc/sm
2
, su ilə doy-
durulduqdan sonra 50,0-150,0 kqgüc/sm
2
, dondurulduqdan sonra 30,0-
100,0 kqgüc/sm
2
. Suyadavamlılıq  və  şaxtayadavamlılıq  əmsalına görə 
travertinlər Dövlət standartının tələblərini ödəmir. 
CаCО
3
 –ün miqdarı 60-96% təşkil edir. 
Fiziki-mexaniki tədqiqatların nəticələrini nəzərə alaraq  travertinlər  
daxili və xarici divarların hörgüsündə istifadə olunarkən  üst hissələri 
mütləq suvanmalıdır. 
Yatağın dağ-texniki şəraiti əlverişlidir. 
Yatağın B kateqoriyası üzrə ehtiyatları 1652 min m
3
 təşkil edir. Yataq-
da  əvvəllər istismar işləri aparılsa da son illər istismar işləri dayandı-
rılmışdır. 01.01.2009-cu ilə yatagın qalıq ehtiyatları 1404 min m
3 
 təşkil edir. 
  
4.2.2. Tuf və tufqumdaşları 
 
Dövlət balansında divar daşı kimi qeydə alınan tuf və tufqumdaşı 
yataqları Alt Təbaşirin Alb mərtəbəsinin və Paleogenin vulkanogen-
çökmə qatına aiddir. Kəşf olunmuş yataqlar içərisində ehtiyatlarına və 
perspektivliyinə görə Çalxanqala tuf, Dərəlik qumdaşı və Kırna tufbrek-
çiya və tufkonqlomerat yataqları maraq kəsb edir. 
Tuf yataqlarının 01.01.2009-cu il tarixə  А+В+С
1 
kateqoriyaları 
üzrə ümumi  balans ehtiyatları 21853 min m
3
 təşkil edir.  

 
171
4.2.2.1. Kırna tufbrekçiya və tufkonqlomerat yatağı 
 
Eyniadlı  kənddən 0,25 km məsafədə 170
0
  cənub-şərqdə,  Ərəfsə-
Naxçıvan şosse yolunun yaxınlığında yerləşir. 
Yataq 1978-ci ildə T.M.Seyidov, İ.Ə.Məmmədov və O.İ.İsmayılov 
tərəfindən aşkar edilmişdir. 1990-91-ci illərdə S.Q.Rzayev tərəfindən 
yataqda kəşfiyyat işləri  aparılmışdır. 
Yatağın geoloji quruluşunda Üst Oliqosen-Alt Miosen yaşlı tufbrek-
çiya və tufkonqlomeratlar iştirak edir. Morfoloji cəhətdən yataq layşəkilli 
olub,  şimal-şərqə 8-15
0
 bucaq altında maili yatır və  tektonik proseslərin 
təsirinə  məruz qalmamışdır. Tufbrekçiya və tufkonqlomeratların qalınlığı 
5,0-83,0 m arasında dəyişir. 
Yataq tektonik cəhətdən Naxçıvan düzənliyinin  şərq hissəsində 
yerləşir.  
Faydalı qat kimyəvi və petroqrafik tərkibinə  və fiziki-mexaniki 
xüsusiyyətlərinə görə praktiki cəhətdən eynicinslidir.  
Mikroskop altında tufbrekçiya və tufkonqlomeratlar kobud-xırda və 
qeyri-bərabər dənəlidir. Süxurun tərkibinin  əhəmiyyətli  hissəsi oolitli 
əmələgəlmələrdən ibarət olub, bütün süxur kütləsinin 75-80%-ni  təşkil 
edir. Əksər şliflərdə kvarsın yuvarlaqlaşmış və bucaqlı qırıntıları və digər 
mineral aqreqatları rast gəlinir. 
Tufbrekçiya və tufkonqlomeratların fiziki-mexaniki tədqiqatlarının 
nəticələri aşağıdakı kimidir.  
Cədvəl 15 
 
Tufbrekçiya və tufkonqlomeratların fiziki-mexaniki tədqiqatlarının 
nəticələri 
 
 
Süxurun adı 
Fiziki-mexaniki tədqiqatların nəticələri 
H
əcm kütl
əsi, t/m
3
 
M
əsam
əlilik
, % 
Suudma 
qa
biliyy
əti,% 
Möhkəmlik həddi, 
kqgüc/sm
2 
Qu
ru
  halda
 
Su
 hop
dur
ul
-
mu
ş hal
da
 
Tufbrekçiya 
  2,15-2,26 11,2-12,8 3,3-4,4  178-200 128-155 
Tufkonqlomerat 2,14-2,28 11,7-13,3 4,0-4,3  175-205 110-135 

 
172
Göründüyü kimi, hər iki növ üzrə göstəricilər arasındakı  fərq cüzi 
olub, bir-birinə yaxındır. Faydalı qatın həcm kütləsi 2,14-2,28 t/m
3
, suudma 
qabiliyyəti 3,3-4,4%, məsaməliliyi 11,2-13,3%, möhkəmlik həddi: havada 
quru halda 175,0-205,0 kqgüc/sm
2
 arasında, su hopdurulmuş halda isə 110-
155 kqgüc/sm
2
 arasında dəyişir. Tufbrekçiya və tufkonqlomeratların suya-
davamlılıq  əmsalı 0,73-0,75 arasında dəyişərək orta göstərici 0,74-ə 
(DÜCT-ə görə 0,6-dan az olmamalıdır) bərabərdir.  Şaxtayadavamlılıq 
göstəricisinə görə Kırna yatağının daşları “Şax.-25” markasına aid edilir. 
4001-84 saylı Dövlət Standartının tələblərinə uyğun olaraq tufbrek-
çiya və tufkonqlomeratlar “150” markalı mişar daşına uygun gəlir. Mişar 
daşı istehsalı üçün nəzərdə tutulan faydalı qazıntılarda  ən vacib göstərici 
dağ kütləsində olan təbii çatlar sayılır. Təcrübi karxananın və buruq 
quyularının nəticələrinə görə bütün yataq üzrə faydalı qazıntı massiv 
kütlə halında olub, çatlı deyildir.  
Kırna yatağında təbii daş  çıxımının öyrənilməsi üçün təcrübi kar-
xana keçilmişdir.  Əl ilə daşın çıxarılmasının nəticələrinə görə  təcrübi 
karxana üzrə daş çıxımı 48% təşkil edir. 
Radiasiya-gigiyenik tədqiqatların nəticələrinə görə  Kırna yatağı 
üzrə  təbii radionuklidlərin ümumi aktivliyi 4,62 Pkm/q və ya 0,1909 
Bk/q olub, bu göstərici I sinif tikinti materialları üçün nəzərdə tutulan 
həddən aşağıdır. Buna görə də bu daşlardan istənilən tikinti işlərində heç 
bir məhdudiyyət qoyulmadan  istifadə oluna bilər.  
Yatağın dağ-texniki şəraiti əlverişlidir. 
Yatağın balans  ehtiyatları  А+B+C
1
 kateqoriyaları üzrə 14,07 
mln. m
3
 təşkil edir. 
 
4.2.2.2. Dərəlik tufqumdaşı yatağı 
 
Yataq Culfa dəmiryol stansiyasından 15 km şimal-qərbdə, Ordubad 
– Naxçıvan yolunun sağ tərəfində yerləşir. 
Yataqda 1956-57-ci illərdə T.M.Seyidov tərəfindən kəşfiyyat, 
1960-cı ildə isə əlavə kəşfiyyat işləri aparılmışdır. 
Yatağın geoloji quruluşunda içərisində tufbrekçiya və tufkonqlo-
merat laycıqları saxlayan Oliqosen yaşlı tufqumdaşları  iştirak edir. 
Faydalı qatın qalınlığı buruq quyuları üzrə 25,6-28,5 m təşkil edir. Örtük 
süxurlar qalınlığı 1,5 m-ə qədər olan torpaq-bitki qatından ibarətdir. 
Tektonik cəhətcə yataq Yaycı-Ərəzin sinklinalının qərb qanadında 
yerləşir. Laylar CŞ 110-115
0
 azimutla  5-6
0
 bucaq altında yatırlar.  

 
173
Fiziki-mexaniki tədqiqatların nəticələrinə görə tufqumdaşları aşağı-
dakı göstəricilərlə səciyyələnir: həcm kütləsi 1,34-2,97 t/m
3
 orta göstərici 
1,94 t/m
3
, xüsusi çəkisi 2,62-2,69 q/sm
3
, suudma qabiliyyəti 0,2-9,6%, 
məsaməliliyi 7,0 - 17,0%, möhkəmlik həddi: havada quru halda 144,0-
677,0 kqgüc/sm
2
, su ilə doydurulduqdan sonra 115,0-560,0 kqgüc/sm
2
, 
dondurulduqdan sonra 84,0-660,0 kqgüc/sm
2
.  
Tufqumdaşları  həcm kütləsi istisna olmaqla bütün göstəricilərinə 
görə 4001-84 saylı DÜCT-ün tələblərini ödəyir. Şaxtayadavamlılıq əm-
salına görə 16% sınağın nəticələri yararsız sayılmışdır.  
Tufqumdaşları divar daşı kimi yararlıdır. 
Yatağın istismarının dağ-texniki şəraiti əlverişlidir. 
Tufqumdaşlarının А+В kateqoriyaları üzrə ehtiyatları 5452 min m
3  
təşkil edir. 
 
4.2.2.3. Çalxanqala  tuf yatağı 
 
Yataq Babək rayonunun Çalxanqala kəndindən 6-7 km şərqdə 
yerləşir. 
Yataq 1966-1968-ci illərdə T.M.Seyidov və M.S.İsmayılov tərəfin-
dən divar daşı kimi, 1981-83-cü illərdə isə B.M.Ağayev, R.M.Ağayev və 
M.K.Əliyev tərəfindən üzlük daşı kimi öyrənilmişdir. 
Yatağın geoloji quruluşunda Alt Təbaşirin Alb mərtəbəsinin vulka-
nogen qatının süxurları  iştirak edir. Onlar çəhrayımtıi-boz, çəhrayı 
rəngli, xırda dənəli tuflardan, tufqumdaşlarından, xırda qırıntılı tufbrek-
çiyalardan və kvars porfiritlərdən təşkil olunmuşdur. 
Petroqrafik tədqiqatlar nəticəsində tufların aşağıdakı növləri ayrıl-
mışdır: tuflavalar, kvarslı tuflavalar, kristalloklastik psammitli tuflar və 
kvars porfiritlər. Süxurda vitrokristalloklastik struktura müşahidə edilir. 
Süxur qırıntıları andezit-bazaltdan, vitrobazaltdan, şlakdan ibarət olub, 
mötəvilərin 5%-ə qədərini vulkan şüşəsi qırıntıları  təşkil edir. Ayrı-ayrı 
mötəvilərin ölçüsü 3-5 mm-ə çatır. Mineral qırıntılar kəskin zonallıq 
yaradan təbəqəli və prizmatik plagioklazdan ibarətdir. Onun nisbətən iri 
dənələri karbonatlaşmışdır. 
Yataq xüsusiləşmiş monoklinal kimi təmsil olunan Yaycı-Çalxan-
qala sinklinalının cənub-qərb qanadında öyrənilmişdir. Monoklinalın 
cənub-qərb hissəsi  şimal-qərbə  və  şimal-şərqə yatan müxtəlif rəngli 
tuflarla mürəkkəbləşmişdir. Layların yatımı bütün yataq üzrə dayanıqlı 
olub, yatım bucaqları 17-45
0
 arasında dəyişir. 

 
174
Yatağın sahəsi 1,0 kv.km-ə yaxındır. Tufun qalınlığı 20-23 m-dir. 
Fiziki-mexaniki tədqiqatların nəticələri aşağıdakı göstəricilərlə 
səciyyələnir: həcm kütləsi 1,8-2,0 t/m
3
, suudma qabiliyyəti 2,54-2,7%, 
möhkəmlik həddi: havada quru halda 229,0-460,0 kqgüc/sm
2
, suyada-
vamlılıq əmsalı 0,7-0,93, şaxtayadavamlılıq əmsalı 0,7-1,0, tufun mişar-
lanma rejimi 40-60 m/saat, əmtəə daşının çıxımı 40-50% təşkil edir. 
Tuflar “200” və “400” markalı daşlara uygun gəlir. Analizin nəticələri 
göstərir ki, Çalxanqala  yatağının tuf və kvars-porfiritləri xırdalandıqdan 
sonra “200” və “400” markalı çınqıl kimi adi beton istehsalına yararlıdır. 
Yatağın istismarının dağ-texniki, mühəndis-geoloji və hidrogeoloji 
şəraiti  əlverişlidir. 
Tufqumdaşlarının  А+В+С
1
 kateqoriyaları üzrə ehtiyatları 274,8 
min m
3 
təşkil edir. Yataq 1970-1978-ci illərdə Naxçıvan Tikinti Mate-
rialları Kombinatı  tərəfindən kubik istehsalı üçün istismar edilmişdir. 
Əmtəə daşının çıxımı az olduğuna görə istismar işləri dayandırılmışdır. 
01.01.2009-cu il tarixə yatağın qalıq ehtiyatları 227 min m
3
  təşkil edir. 
Ehtiyat artımı yatağın qərb və şərq istiqamətlərində mümkündür. 
 
4.3. Gil  
 
Gil süxurları  sənayenin müxtəlif sahələrində geniş istifadə edilir. 
Gildən tikinti məmulatlarının, qaba və incə keramika, odadavamlı  mə-
mulatlar və sement istehsalında, qəlib tökmə, kağız və rezin sənayesində, 
keramzit və aqloporit istehsalında, yağların və neft məhsullarının təmiz-
lənməsində,  mineral boyaların istehsalında və s. sahələrdə geniş istifadə 
olunur. Gil süxurlarından həmçinin buruq quyularının qazılmasında   
qazma məhlulu kimi istifadə edilir.  
Gil süxurlarının keyfiyyəti onun istifadə sahələrinə uyğun olaraq  
qiymətləndirilir: keramiki məmulatların istehsalında – gilin keramiki xü-
susiyyəti və kimyəvi tərkibi, keramzit istehsalında onun şişmə qabiliy-
yəti, digər hallarda isə mineraloji və kimyəvi tərkibi, özüllüyü və s. 
nəzərə alınır. 
Tədqiq olunan yataqların gilləri yaşına görə Pliosen və Müasir 
dövrə aiddir. Respublika ərazisində kontinental mənşəli gillər daha geniş 
yayılmışdır. 
Müxtəlif keyfiyyətli gilcələrlə təmsil olunan kontinental çöküntülər 
arasında allüvial, allüvial-delüvial, delüvial və allüvial-delüvial çökün-
tülər geniş yayılmışdır. Gillər qumca, bəzən isə qum və çınqılın üzərində 

 
175
yatır və ya onlarla laylılıq əmələ gətirir. Gillərin qalınlığı 5 m-dən 50 m-
dək, bəzən isə daha çox olur. Kəşfiyyat işləri ararılan yataqlarda  gillərin 
öyrənilən qalınlığı 5-10 m-dən artıq olmur.  
Tikinti keramikalarının istehsalında  əsasən orta və mötədil (müla-
yim), bəzən yarımquru qaydada az plastikliyə  və yapışqanlılıq qabiliy-
yətinə malik, asanəriyən gillərdən və gilcələrdən (ərimə temperaturu 
1350
0
 C-yə qədər)  istifadə edilir. 
Keramika sənayesi üçün yararlı gillərin kimyəvi tərkibində    SiО
2
-
53-81%,  Аl
2
О
3
- 7-23%, Fе
2
О
3
- 2,5-8% və CаО 15%-ə  qədər olmalıdır. 
Gilin tərkibində iri ölçülü kalsium karbonatın olması arzuolunmaz hal 
sayılır. Həmçinin 2,0%-ə qədər SО
3
, 4-5%-ə qədər suda həllolan qələvi 
duzların və 2%-ə  qədər qələvitorpaq metalların olması  zərərli sayılır. 
Gilin tərkibində 10%-ə  qədər qum hissəciklərinin olması normal hal 
sayılır. Gil hissəciklərinin miqdarı 30%-dən az olmamalıdır.  İri süxur 
qırıntılarının, o cümlədən 3 mm-dən iri əhəng və gips hissəciklərinin 
olması zərərli sayılır. 
Aqloporit istehsalı üçün əsas xammal gil və qumlu-gil süxurları 
(gil, gilcə, gil şisti, argillit, alevrolit) hesab olunur. Xammalın kimyəvi 
tərkibinə ciddi limit qoyulmur, lakin aqloporit istehsalında istifadə olu-
nan xammalların tərkibindəki komponentlərin miqdarı  aşağıdakı  həddə 
olmalıdır: SiО
2
 -55-85%; Аl
2
О
3
-8-20%;  Fе
2
О
3
- 8%-ə qədər;  CаО+МgО 
-20%-ə qədər. İridənəli hissəciklərin və karbonat möhtəvilərinin miqdarı 
kütlədə 3%-dən, 2-3 mm ölçülü dənələrin miqdarı isə 1%-dən çox olma-
malıdır. 3 mm-dən böyük karbonat möhtəviləri olan gillər istifadəyə 
yaramır. 0,001 mm-dən kiçik gil hissəciklərinin miqdarı xammalda 10-
35% arasında, xammalın plastiklik ədədi  isə 2-18 arasında olmalıdır. 
Muxtar respublika ərazisində tikinti keramikası (kərpic) məqsədilə 4, 
aqloporit istehsalı üçün 2, bənd tikinti işləri üçün 1 yataq öyrənilmişdir. 
Həmin yataqların ümumi balans  ehtiyatları 12064  min m
3
 təşkil edir. 
 
4.3.1. Tikinti keramikası istehsalı üçün gillər 
 
Bu məmulatlara kərpic (adi gil, boşluqlu, yarımquru preslənmiş, 
içiboş ventilyasiya və s.), kirəmit, keramiki daşlar, keramik fasad plitə-
ləri və s. aiddir. Qeyd olunan məmulatların istehsalında asanəriyən gillər 
və gilcələr, arabir gil şistlərinin bəzi növləri istifadə olunur. 
 
 

 
176
4.3.1.1. Şahbuz   yatağı 
 
Yataq  Şahbuz  şəhərindən 2 km şimal-şərqdə, Qarababa kəndinin  
yaxınlığında yerləşir. 
Yataq 1988-ci ildə  İ.Ə.Məmmədov və  Ə.Ə.Əsgərov tərəfindən 
aşkar edilmiş, 1988-1991-ci illərdə isə İ.Ə.Məmmədov və Ə.Ə.Əsgərov 
tərəfindən yataqda kəşfiyyat işləri  aparılmışdır. 
Yataq rayonu oroqrafik cəhətdən Dərələyəz silsiləsinin yüksək dağ-
lıq hissəsinin cənub yamacında, Zəngəzur silsiləsinin cənub-qərb yama-
cında yerləşərək,  Naxçıvançayın yuxarı axım hövzəsini əhatə edir. 
Yatağın geoloji quruluşunda Üst Dördüncü dövr yaşlı allüvial-
prolüvial çöküntülər iştirak edir. Çöküntülər bozumtul və tünd-boz rəngli 
gil və gilcələrdən təşkil olunmuşdur. Təmas süxurlar Orta Eosenin 
Buarus mərtəbəsinə aid nadir qumdaşı  və argillit laycıqları saxlayan 
tufqravellit, tufkonqlomerat, tufbrekçiya ilə təmsil olunurlar.  
Tektonik cəhətcə rayon Araz tektonik zonasının  şimal və  şimal-
şərq hissəsində yerləşir.  Şahbuz gil yatağı isə bilavasitə gec Eosen-
Oliqosenə qədər formalaşmış Nursu-Tirkeş çökəkliyində yerləşir. 
Faydalı qat üfqi yatan layşəkilli gil-gilcə süxurlarından təşkil 
olunmuşdur. Relyefdə gil-gilcə süxurları maili yatımla Naxçıvançayın 
terrasını  əmələ  gətirir. Onlar köklü süxurların mexaniki aşınması  və 
hövzənin yamacı boyu həmin materialların hissə-hissə yerdəyişməsi  
nəticəsində əmələ gəlmişdir. 
Mikroskop altında təyin olunmuşdur ki, gil alevrolit növünə aiddir. 
Teksturası  məsaməli, strukturası isə alevrit-psamit-pelitdir. Süxur incə-
dispers (pelit) gil kütləsi ilə  əhəngli materialın qarışığından ibarətdir. 
Süxurda müşahidə olunan terrigen qırıntıların içərisində yuvarlaq, yarı-
yuvarlaq kvars dənələri, plagioklaz, piroksen, xlorit təbəqələri və filiz 
mineralları (maqnetit)  təyin edilmişdir.  
Mineral qırıntılar xırda ölçüdə olub, böyük hissəsi alevrit hissə-
ciklərinə aiddir. Əsas kütlə qialopelit, pilotaksitdir. 
Termoqramın nəticələrinə görə qeyd olunan gil materialı hid-
roslyuda və montmorillonit minerallarının qarışığından ibarətdir. 
 Aşağıda süxurun kimyəvi tərkibi  21-78-88 saylı “Keramiki kərpic 
və daşların istehsalı üçün gil xammalı” sahə standartının tələbləri ilə 
müqayisəli şəkildə verilir. 
 
 

 
177
Cədvəl 16