Qazintilari

Aqloporit-betonun fiziki-mexaniki xüsusiyyətləri 
 
S/№ sement 
sərfi 
1 m
3
 
betona 
su  sərfi 
 
Betonun həcm kütləsi, kq/m
3
Möhkəmlik həddi, 
kqgüc/sm
2 
Yeni 
hazırlanmış
28 gündən 
sonra 
Sıxılma 
zamanı 
Əyilmə 
zamanı 
1. 199  142 
1615 
1480 
95 
8 
2. 340  279 
1762 
1517 
175 
11 
3. 456  259 
1786 
1576 
250 
12 
 
Cədvəldən göründüyü kimi, sementin sərfi, alınmış betonun həcm 
kütləsi və fiziki mexaniki xüsusiyyətləri arasında birbaşa asılılıq vardır. 
Beləliklə, Çeşməbasar yatağının gillərinin  əsasında aqloporit çınqılı  və 
qumu və onlardan da öz növbəsində möhkəmlik həddləri 1480-1576 
kqgüc/sm
2
 olan “100” və “200” markalı yüngül betonun hazırlanmasında 
istifadə etmək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, adi betonların həcm küt-
lələri 2000-2400 kq/m
3
 olub,  yüngül betonlara nisbətən  30-40% ağırdır. 
Alınmış nəticələr yataqda sənaye istismarına başlamağa imkan verir. 
Aqloporit çınqılı və qumunun istehsalı üçün öyrənilmiş ehtiyatlar  
А+B+C
1
 kateqoriyaları üzrə 3434,5 min m
3
 təşkil edir.  
1986-1988-ci illərdə M.K.Əliyev və E.A.Nəcəfov tərəfindən yataq-
da gillərin kərpic istehsalına yararlılığını öyrənmək üçün əlavə kəşfiyyat 
işləri aparılmışdır.   

 
187
Tədqiqatların nəticələri göstərir ki, gillər az plastikliyə (5,1 - 7,6) 
malik olub, aşağı  və orta disperslidir. Gillərin aşağı plastikliyə malik 
olması onların tərkibində qeyri gil minerallarının yüksək miqdarından 
asılı olmayıb, onun möhkəm strukturu ilə əlaqədardır.  Gillərin strukturu 
pozulduqdan sonra onlar yaxşı  qəliblənir, bişirildikdən sonra yüksək 
möhkəmliyə malik olur.   
Laborator-texnoloji tədqiqatların nəticələrinə görə gilin kimyəvi 
tərkibi aşağıdakı kimidir: SiО
2
-43,85-45,93%,  Аl
2
О
3
-10,94-12,74%, 
Fе
2
О
3
- 4,98-6,11%, CаО-10,41-12,38%, МgО-11,28-11,94%, SО
3
-0,10-
1,10%, Nа
2
О+К
2
О-3,13-4,10%, y.z.i.-14,14-14,72%.   
Kimyəvi analizin nəticələrinə görə gillər eynicinsli olub, yüksək 
miqdarda suda həll olmuş duz saxlayan gillərə aiddir. CаО və МgО-nin 
və müvafiq olaraq yanma zamanı itkilərin yüksək miqdarda olması  gildə 
dolomitin mövcudluğunu göstərir. Bunu rentgenostruktur analizin nəticə-
ləri də təsdiq edir. 
 Çeşməbasar yatağının gillərində 1,1%-ə qədər SО
3
-ün iştirakı hazır 
məhsullar üçün təhlükə törətmir. Tələbata uyğun olaraq aparılmış yarım-
zavod tədqiqatları göstərir ki, bişirilmiş məmulatlarda duzluluq
  
və qara 
ləkələr əmələ gəlmir. 
Qumun miqdarı 1,0-5,2%, suda bərkimə
 
20,02-22,20% və havada 
qısalma 5,6-6,2% təşkil edir. 
Yataqdan götürülmüş 20 ton ağırlığında texnoloji sınaq üzrə Bakı 
Tikinti Materialları Kombinatında yarımzavod tədqiqatları aparılmışdır. 
 
Cədvəl 19 
Laborator və yarımzavod tədqiqatların orta göstəriciləri 
 
 
Gilin keyfiyyət 
göstəriciləri 
Miqdarı,  %-lə 
Adi sınaqlar 
üzrə 
Laborator-
texnoloji 
sinaqlar üzrə 
Zavod sınağı  
üzrə 
1 2 
3 
4 
I. Kimyəvi tərkib: 
 
 
 
SiО
2 
43,90 43,90 43,21 
Аl
2
О
3 
11,84 11,84 13,98 
Fе
2
О
3
 5,55 
5,55 
7,33 
CаО 11,61 
11,61 
9,58 
МgО 7,04 
7,04 
7,49 
SО
3
 0,60 
0,60 
1,44 

 
188
1  
2 
3 
4 
Nа
2
О+К
2
О 3,62 
3,62 
3,71 
II.Qranulometrik tərkib: 
 
 
 
a) фрак. <0,01 mm 
63,88 62,90 78,12 
b) фрак. <0,005 mm 
29,88 27,26 22,72 
v)  фрак. <0,001 mm 
16,92 15,44 16,04 
III.Fiziki-mexaniki 
tədqiqatlar: 
 
 
 
Suudma 
13,50 13,50 17,40 
Plastiklik 
6,60 6,20  6,10 
Qumun miqdarı 
3,40 3,20  2,50 
Suda bərkimə
  
 
 21,11  20,8 
Qısalma 8,70 
7,70 
7,50 
Sıxılmada möhkəmlik 
həddi , MPa 
 30,50  13,10 
Əyilmədə möhkəmlik 
həddi , МPa 
 16,90  4,0 
 
Laboratoriya tədqiqatlarının nəticələrinə görə, Çeşməbasar yata-
ğının gilləri kərpic istehsalına yararlıdır. Kərpic istehsalı  məqsədilə  
öyrənilən gillərin ehtiyatı 3435 min m
3
 təşkil edir. 
Yatağın hidrogeoloji, dağ-texniki və mühəndis-geoloji  şəraiti 
əlverişlidir. Hazırda yataq kərpic istehsalı məqsədi ilə  istismar olunur. 
 
4.3.3. Bənd tikintisi üçün gillər 
 
Doldurucu kimi
 
bənd tikintisində əsasən gildən, gilcədən və qum-
cadan  istifadə olunur.  
 
4.3.3.1. Kültəpə yatağı 
 
Babək rayonu ərazisində, Naxçıvan  şəhərindən 14-15 km şimal-
şərqdə, Vayxır  su anbarından  7-8 km cənubda, Naxçıvançayın sol sahi-
lində yerləşir. 
Yataq ilk dəfə 1969-cu ildə T.M.Seyidov tərəfindən rayon ərazi-
sində  kərpic və kirəmit istehsalına yararlı gillər üçün aparılan axtarış 
işləri nəticəsində  aşkar edilmişdir.  
1982-1983-cü illərdə Vayxır su anbarı bəndinin tikintisi ilə  əlaqə-
dar  Azərbaycan  Su Təsərrüfatı  və Meliorasiya Komitəsi tərəfindən 

 
189
doldurucu xammal kimi Kültəpə yatağında gil və gilcəyə geoloji-kəş-
fiyyat işləri aparılmışdır. 
Faydalı qat layşəkilli gil və gilcə çöküntülərindən ibarət olub üfqi 
yatım təşkil edir. Relyefdə gilcə-gil süxurları Naxçıvançayın maili 
yatımlı terrasını  əmələ  gətirir. Gilcə-gil qatının müxtəlif intervallarında  
(qalınlıq üzrə) bozumtul rəngli qum-çınqıl çöküntülərinə rast gəlinir. 
Faydalı qatın daxilində bu cür 3 lay qeyd olunur. Onların qalınlığı 0,2 m-
dən 1,7 m-dək dəyişir. Ayrı-ayrı quyular üzrə bu cür layların ümumi 
qalınlığı 0,2 m-dən 2,4 m-dək təşkil edir.  
Buruq quyularının nəticələrinə görə yatağın litoloji kəsilişi  aşağı-
dakı kimidir (yuxarıdan aşağıya): 
1. Bilavasitə yer səthində içərisində çoxsaylı bitki kökləri rast gəli-
nən gilcə  və gildən təşkil olunmuş Müasir yaşlı allüvial çöküntülər, 
qalınlığı 0,2-1,09 m.  
2.  Açıq-boz, boz, tünd-boz rəngli, ağır, bəzən yağlı, əsasən torpaq-
bitki qatı ilə  təmas hissədə  zəif qumlu, möhkəm gilcə  və gil. Bu lay 
faydalı qatı  təşkil edir və sabit tərkibə malikdir. Bir neçə quyuda 
müxtəlif intervallarda 0,2-1,7 m qalınlığında qum laycıqları müşahidə 
olunur.Gilcənin qalınlığı 4,7-9,0 m-dir. 
3. Qumca və gilcə qarışığı olan çaqıl-çınqıl çöküntüləri.  
Tektonik cəhətdən yataq  Naxçıvan muldasında yerləşir.  
Gilcələrin bənd tikinti işlərində doldurucu xammal kimi yarar-
lılığını    öyrənmək üçün götürülmüş  sınaqlar üzərində fiziki-mexaniki 
tədqiqatlar aparılmışdır. Laboratoriya nəticələrinə görə qruntun təbii 
nəmliyi 8,9-22,3% (orta göstərici 15,6%), nəm qruntun həcm kütləsi 
1,74-2,10 q/sm
3  
 (orta göstərici 1,92 q/sm
3
), skeleti 1,56-1,81q/sm
3
  (orta 
göstərici 1,68 q/sm
3
), qruntun plastiklik ədədi 12,9 -23,7, gil hissəciklə-
rinin orta miqdarı 36,4%, lil 46,6%, qum 15% təşkil etmişdir.  
Laboratoriya tədqiqatları həm də strukturu pozulmuş gil nümunələ-
rində aparılmışdır. Analizin nəticələrinə görə optimal nəmlik 19,5% 
olub, orta plastiklik həddinə yaxındır. Skeletin həcm kütləsi isə 1,65 
m/sm
2
 olmuşdur.  
Kompression tədqiqatlar göstərir ki, gilcələr 2,0 kq/sm
2
, bəzən isə 
4,0 kq/sm
2
-a qədər yük altında şişmə moduluna görə şişən gillər  qrupuna 
aid edilir. Şişmə modulu və ya çökmə orta hesabla 77,1 mm/m təşkil edir.  
Qruntun sürüşmə müqavimətinin  səciyyəsi sürüşmə aparatında 
öyrənilmişdir. Laboratoriya tədqiqatlarının statistik hesablamalarının 
nəticələri göstərir  ki, sürüşmə  bucağı 13
0
-yə, ilişmə müqaviməti 1,3 

 
190
kq/sm
2
-ə bərabərdir. Gildə humusun miqdarı 0,47-1,0% təşkil edir. Bənd 
tikintisi işlərində yol verilə bilən hədd 2-3 %-dir. 
Laboratoriya nəticələri göstərir ki, gilcə-gil qarışığı  “İ-36-66 saylı 
Hidrotexniki tikinti işləri üçün mineral tikinti materiallarının sınaqlaş-
dırılması  və  kəşfiyyatı üzrə  təlimat”ın tələblərinə cavab verir və  bənd 
tikintisi işlərində doldurucu xammal kimi istifadə oluna bilər. 
Yatağın hidrogeoloji, mühəndis-geoloji və dağ-texniki  şəraiti çox 
əlverişlidir. 
Yatağın  А+B kateqoriyaları üzrə ehtiyatları 1146,8 min m
3
  təşkil 
edir. Yataq istismar olunmuşdur.  
 
4.4. Palıqorskit gili 
 
Palıqorskit gili sulu alümomaqnezial tərkibli, laylı, lentşəkilli sili-
katlar qrupuna aiddir. Bu mineralın müxtəlif aqreqatları “dağ  dərisi”, 
“dağ probkası”, “dağ ağacı” və “dağ yunu” adı ilə tanınır.   
Palıqorskit gillərində alüminium və maqneziumun nisbəti dəyişkən 
olub, bütün növləri Аl
2
О
3
 ilə zəngindir. Ümumiyyətlə, Аl:Мg≥1 nisbətində 
olan gillər polıqorskit adlanır. Аl
2
О
3
-lə kasıb olan növləri sepiolitin tərkibinə 
yaxınlaşır və pilolit adlanır. 
Palıqorskit gilləri universal  mineral-xammal növlərindən sayılır. 
Onlardan buruq quyularının qazılması üçün duzadavamlı qazma məh-
lulları hazırlamaq mümkündür. Bir sıra xarici ölkələrdə palıqorskit gilləri 
kənd təsərrüfatında stabilləşdirici  əlavə kimi kompleks maye gübrə 
istehsalında, zəhərli kimyəvi aşqar kimi, ətraf mühitin qorunması  məq-
sədilə  sərt antiklejivatel gübrələrin və  həmçinin uducu xammal, kata-
lizator və aşqar kimi geniş istifadə olunur.   
 
4.4.1. Qabullu yatağı 
 
Yataq Şərur rayonunun Qabullu kəndindən 100 m şərqdə yerləşir. 
Yataq 1978-1979-cu illərdə T.M.Seyidov, İ.Ə.Məmmədov və O.İ.İs-
mayılov tərəfindən aşkar edilmişdir.  1983-1985-ci illərdə Ə.M.Həmidov 
tərəfindən yataqda kəşfiyyat işləri aparılmışdır. 
Yataq Qabullu kəndindən  şimal-şərqdə yerləşən və  şimal-qərb 
istiqamətdə uzanan Qabullu sinklinalının qanadlarında müşahidə olunan 
Alt və Orta Sarmat yaşlı çöküntülərdə öyrənilmişdir. Qırışıqlıq assim-

 
191
metrik olub, cənub-qərb qanadı 20-30
0
,  şimal-şərq qanadı isə 60-70
0
 
bucaq altında yatır.  
Sinklinalın palıqorskitsaxlayan cənub-qərb qanadı qırmızımtıl-boz, 
sarımtıl-boz, yaşılımtıl-boz rəngli kəsəkli, yağlı gillərdən təşkil olun-
muşdur. Şimal-şərq qanadda isə boz gillərin, qumdaşlarının, alevrolit və 
kobuddənəli qravelitlərin növbələşməsi müşahidə olunur.  
Alt və Orta Sarmat çöküntülərinin görünən qalınlığı 200-250 metrdir. 
Məhsuldar qat əsasən kəsilişin üst  hissəsində laylanma ilə səciyyə-
lənən yaxşı çökdürülmüş, şokoladı-boz, yaşılımtıl-boz rəngli palıqorskit-
saxlayan gillərdən təşkil olunmuşdur. 10 kv.km sahədə bu layların görü-
nən qalınlığı 25-30 m təşkil edir. Onlar antiklinalın hər iki qanadında 
ensiz zolaq şəklində (50-200 m, şişən hissələrdə isə 400 m-ə  qədər) en 
istiqamətində elleps şəklində uzanırlar. 
Palıqorskit gilləri iki layla təmsil olunurlar: qırmızımtıl-boz, çəh-
rayımtıl-boz rəngli, pelit, yüksək miqdarda gil hissəcikləri (96-98%) 
saxlayan gillər birinci laya, açıq-boz rəngli, plevritli, 82-84% gil fraksi-
yası saxlayan gipsli, əhəngli  gillər ikinci laya aid edilir. 
Layların yatımı ŞmŞ 15-20
0
, yatım bucağı isə 10-15
0
 təşkil edir.  
Mikroskop altında qalıq-tuf strukturu müşahidə olunur. Digər növ-
lərin qırıntıları iti künclü və prizmatikdir. Bütün qırıntılar gil mineral-
larının paralel-pulcuqlu aqreqatlarından və bir ölçüdə düzülmüş
 
pelito-
morf-incədənəli karbonat qarışığından ibarətdir. Qarışıq qırıntılar  karbo-
natlı-gil kütləsindən ibarətdir. Qırıntılar kvars dənələrindən, filiz və 
adətən çöl şpatı dənələrindən təşkil olunmuşdur. Tünd rəngli minerallar 
xlorit və filiz mineralları ilə qarışaraq karbonatlaşmışdır. 
Yaşılımtıl-boz, sarımtıl-boz gillərdə qarışıq-laylı minerallarla assosiasiya 
təşkil edən və bəzən montmorillonitli palıqorskit gilləri üstünlük təşkil edir. 
Elektron mikroskop altında orta və yüksək dispersliyə malik (so-
nuncular üstünlük təşkil edir) gil hissəcikləri yumaq
 
şəkilli montmoril-
lonitlə assosiasiya təşkil edən iynəvari və ya lifli polıqorskitlə  təmsil 
olunur.   
Palıqorskitsaxlayan gilləri təşkil edən bütün əsas komponentlər vul-
kanik fəaliyyətin məhsullarından təşkil olunmuşdur. Alüminium vulkan 
küllərindən, maqnezium isə hidrotermal məhlullardan gilin tərkibinə 
daxil olmuşdur. Palıqorskitin hemogen kristallaşması üçün lazım olan 
qələvilərdə həmin amillərin təsiri altında əmələ gəlmişdir. 
Rentgenostruktur analizin nəticələri göstərir ki, tədqiq olunan gil 
nümunələrinin böyük əksəriyyəti qarışıqlaylı, montmorillonit-hidromika 

 
192
tərkibli minerallardan təşkil olunmuşdur. Gilin tərkibində qarışıq şəkildə  
hidromika, xlorit və kaolinit mineralları da  iştirak edir. 
Qranulometrik tərkibin nəticələrinə görə gillər bircinsli olmayıb,  
demək olar ki, yüksək miqdarda <0,01mm-lik hissəciklərdən təşkil 
olunmuşdur. Buruq quyuları üzrə bu miqdar orta hesabla 56% (52-61% 
arası), xəndəklər üzrə isə 50,91% (42,4-60,1%)  təşkil edir. >0,05 mm 
hissəciklərin miqdarı 19,1%, >0,1 mm 0,72% təşkil edir. Bunlar gillərin 
yüksək dispersli olduğunu göstərir. Plastikliyinə görə gillər Ы sinif plastik 
gillər qrupuna aid olub, yüksək plastikli gillər (plastiklik ədədi 25-dən 
yuxarı) 36,6%, orta plastikli gillər (plastiklik ədədi 15-25) 61,3% və  
aşağı plastikli  gillər (plastiklik ədədi 7-15) 2,1% təşkil edir.  
Ümumittifaq Qeyri-filiz Geoloji-kəşfiyyat Elmi-Tədqiqat  İnstitu-
tunda aparılan tədqiqatların nəticələrinə görə  özülülük 20-21 saniyə, 
qabığın qalınlığı 0,5 mm,
 
 suvermə 7-10 sm təyin edilmişdir. Mübadilə 
olunan kationların miqdarına görə  qələvi, qələvi-torpaq və qarışıq gillər 
ayrılır. 
Rentgenostruktur analizin nəticələrinə görə  tədqiq olunan gillər 
polimer tərkibə malik olub, gil və terrigen komponentlərlə mürəkkəb-
ləşmişdir. Gil montmorillonit, hidromika, palıqorskit, çöl şpatı  və digər 
mürəkkəb tərkibli  qarışıqlardan, ikinci dərəcəli minerallar isə kvars, çöl 
şpatı, kalsit və gipsdən ibarətdir.  
Elektronnomik
 
şəkillərə  əsasən palıqorskit gillərinin yarımşəffaf, 
uzun lifli aqreqatlardan ibarət olduğu müəyyən edilmişdir. Liflərin orta 
uzunluğu 1-2 mkm olub, uzunluğu enindən 15-20 dəfə çoxdur. Montmoril-
lonit aydın sərhədlərlə seçilməyən yumaqşəkilli 
 
hissəciklər əmələ gətirir.  
Gillərdə mübadilə olunan kationların ümumi miqdarı 100 qram 
süxurda 23,63-37,14 mq.ekv. təşkil edir. Mübadilə  olunan kompleksdə 
əsas komponent olan maqneziumun miqdarı  natriumu üstələyir.  
Odadavamlılığına görə gillər asan əriyən gillər qrupuna aid olub, 
ərimə temperaturu 1350
0
-dən aşağıdır.  
Gillər ancaq  Т= 1150
0
С-də bişməyə başlayır. 
Qabullu yatağının gilləri təbii vəziyyətdə  və  hətta 5% qumbrin 
əlavə etdikdə  şişmir.  
20
0
 temperaturda və 200
0
 qızdırıldıqdan sonra gillərin şişmə-
sinin nəticələri aşağıdakı cədvəldə verilir. 
 
 
 

 
193
Cədvəl 20 
Gillərin şişməsinin təyini 
 
 
Gilin növləri  
Şişmənin göstəriciləri 
20
0
С temperaturda 
200
0
С temperaturda 
dan dək dan  dək 
Açıq-qəhvəyi 1,8  3,2 
2,0 
3,4 
Açıq-boz  
1,6 
3,2 
1,8 
3,6 
Sarımtıl-boz 2,0  4,8 
2,2 
5,6 
 
Ən yaxşı  şişmə sarımtıl-boz gillərdə müşahidə olunur ki, bu da  
onlarda montmorillonit və palıqorskitin yüksək miqdarda iştirakı ilə 
əlaqədardır.  
Yüksək şişmə göstəriciləri təsdiq edir ki, sarımtıl-boz rəngli gillər-
də lazımi miqdarda montmorillonit və palıqorskit iştirak edir və onlardan 
təkcə buruq quyuları üçün məhlulların hazırlanmasında deyil, həm də 
neft məhsullarının, şərab və bitki yağlarının təmizlənməsində adsorbent 
kimi istifadə etmək olar.   
Qranulometrik tərkibinə görə gillər  əsasən zəif alevrolitli, incə-
dispers olub, >0,25 mm hissəciklərin miqdarı 0,64%;  0,25-0,05 mm- 
24,76%; 0,05-0,01 mm-23,5%; 0,01-0,005 mm-15,77%;  0,005-0,001 
mm-20,63%; <0,001 mm-14,93% təşkil edir. 
Gilin kimyəvi analizinin nəticələri aşağıdakı kimidir: SiО
2
-38-
40,81%,  Аl
2
О
3
 -10,69-11,26%, Fе
2
О
3
-5,61-6,41%, CаО-9,71-10,70%, 
МgО-8,72-9,71%, SО
3
- 0,41-0,66%, Nа
2
О+К
2
О-3,41-3,88%.  
Kimyəvi analizin nəticələrinə görə gillərdə SiО
2
-nin miqdarı yük-
sək olmayıb, təsnifata görə turş gillər qrupuna aiddir. Onlar yüksək 
miqdarda CаО,  МgО  və  rəngləyici oksidlərin (Fе
2
О
3
) olması ilə seçilir 
ki, bu da kalsit və dolomitin iştirak etdiyini göstərir.  
Keramiki tədqiqatların nəticələri göstərir ki, palıqorskit gilləri 
1000-1050
0
C-də bişirildikdən sonra yüksək qısalma və suudma qabiliy-
yəti ilə  səciyyələnir. Laboratoriya nəticələrinə görə gillərdə  qısalma 
11%-dən 15%-dək,  suudma isə 20,1%-dən 22,0%-dək müşahidə olunur. 
Qısalmanı azaltmaq üçün gilə qumun əlavə olunması tələb olunur.  
600-700
0
С temperaturda bişirmə yolu ilə hazırlanmış dehidratasiya 
gilləri, 1 mm irilikdə xırdalandıqdan conra əlavə kimi gilə qarışdırdıqda 
bişirilmiş nümunələrin fiziki-mexaniki göstəricilərində əsaslı dəyişiklik-
lər nəzərə çarpmır. Lakin havada qısalma azalır.   

 
194
Əlavə kimi dehidratasiya olunmuş gil qatılan palıqorskit gilləri 
kərpic istehsalı üçün təklif oluna bilər. 
 
Hərtərəfli petroqrafik, mineraloji, rentgen, elektron-mikroskopik və 
laborator-texnoloji tədqiqatların nəticələrinə görə bu gillərdən tikinti 
kərpici, lentvari kirəmit, məsaməli bloklar, drenaj boruları, daxili divar-
ların üzlənməsi üçün keramiki plitələr və kaşı  məmulatları    hazırlamaq 
mümkündür.  
Gillərdən keramzit çınqılı istehsalında istifadə etmək tövsiyə olunmur.  
S.Dadaşov adına Tikinti Materialları Elmi-Tədqiqat  İnstitutunda 
aparılan laborator–texnoloji tədqiqatlar nəticəsində gillərin yüngül dol-
durucu-aqloporit istehsalına yararlılığı yoxlanılmış və nəticədə 11991-76 
saylı sahə standartının tələblərini ödəyən aqloporit alınmışdır. Aqlopo-
ritdən həcm kütləsi 1545 kq/m
3
 olan “200” markalı beton alınmışdır. 
“400”, “500” markalı sementdən istifadə etdikdə  daha yüksək “300” və 
“400” markalı beton almaq mümkündür.  
Yatağın B+C
1
 kateqoriyaları üzrə ehtiyatları 1439 min m
3
 təşkil edir.  
 
4.5. Sement sənayesi üçün xammallar 
 
Sement hidravlik büzücü maddələrin əsas qrupuna daxil olub, süni 
tozaoxşar material kimi təqdim olunur və su ilə qarışdırdıqda xəmir kimi 
plastik kütlə əmələ gətirir və havada ilkin bərkimədən sonra bərkiməyə 
davam edir və suda öz möhkəmliyini uzun müddət saxlayır.  
Portlandsementin tərkibinə 82-85%-dən az olmamaqla sement 
klinkeri, sementin tutma müddətinin yavaşıdılması üçün 3-7% gips, 
15%-ə qədər aktiv mineral əlavələr daxildir. 
Sementin alınması üçün qiymətlı  təbii mineral-xammal mergeldir. 
Mergelin tərkibindəki incədispers kalsit və gil materialları sement klin-
kerinin alınması üçün lazımi nisbətdə olub, bərabər qarışıq (homogen) 
əmələ  gətirir. Bu cür mergellər hazır xammal qarışığı  əmələ  gətirərək 
“natural mergel” adlanır. İlk sement də bu cür mergellərdən alınmış  və 
uzun illər sement istehsalında yeganə xammal olaraq qalmışdır. Qeyd 
etmək lazımdır ki, natural mergellərin yayılma orealı məhduddur. 
Əksər hallarda mergellər kalsit materialı ilə zəngin olub “yüksək” 
mergel adlanır və istifadə zamanı gil süxurunun əlavəsi tələb olunur. 
Əksinə, mergellər gillə zəngin olduqda “aşağı” mergel adlanır və istifadə 
zamanı karbonatlı əlavələr (əhəngdaşı və ya təbaşir) tələb edilir. 

 
195
Bütün növ karbonatlı, gilli və karbonatlı-gilli süxurlar kalsium 
oksidinin miqdarından asılı olaraq karbonatlı  və gilli komponentlərin 
xammal qarışığına  və mergel-naturala ayrılır. 
Yuxarıda qeyd olunanlara əsasən, əgər karbonatlı süxurlarda CaO-
nin miqdarı 44%-dən yuxarıdırsa, onda qarışığa gil komponentinin əla-
vəsi tələb olunur. Əgər CaO-nin miqdarı 40%-dən azdırsa, sement səna-
yesinin tələblərinə görə onlar karbonatlı deyil və gilli xammal adlanır və 
yüksək miqdarlı CaO-nin əlavəsi olmadan sement istehsalında istifadəsi 
mümkün deyildir.  
CaO-nin miqdarı 44%-dən 40%-ə qədər olan karbonatlı süxurlarda 
əlverişli modul göstəriciləri və  zərərli qarışıqların miqdarı yol verilən 
hədd daxilində olarsa, süxur mergel-natural adlanır.  Əlverişli modul 
göstəriciləri olmayan süxurlar  gillərə aid edilir.  
Hidrosementin (1970-ci il) məlumatlarına görə  təbii mineral-xam-
mallarla işləyən zavodlarda 1 t klinkerin alınması üçün 1,4 t əhəngdaşı 
(nəmliyi 5%), 1,6 t təbaşir (nəmliyi 25%) və 0,35 t gilli süxurlar (nəmliyi 
20%), ümumiyyətlə, cəmi 1,8-2,0 t xammal və mergel-naturalla (nəmliyi 
20%) işləyən zavodlarda isə 1,8 t xammal qarışığı tələb olunur. 
Bundan əlavə, sement zavodları portlandsement istehsalında buraxı-
lan sementin miqdarının 15%-ə qədəri, putsolansementdə isə 40%-ə qədəri 
aktiv mineral əlavələrdən və həmçinin 3-7% gipsdən istifadə edilir. 
Hazırda Azərbaycanda yalnız bir zavod - illik istehsal gücü 1200-
1400 min ton olan Qaradağ Sement Zavodu fəaliyyət göstərir. Zavodun 
xammal bazasını Abşeron yaşlı əhəngdaşları və Ağçaqıl yaşlı gillər təşkil 
edir. Hidravlik və digər  əlavələr Koroğlu trass yatağından və Yuxarı 
Ağcakənd gips yatağından gətirilir. Azərbaycanda Naxçıvan MR-də, 
Qazax, Ağdam, Tovuz və Goranboy rayonlarında sement istehsalını 
təşkil etmək üçün  güclü xammal bazası mövcuddur.  
Aşağıda ehtiyatları sahə  və Dövlət balanslarında qeydə alınan 
yataqların qısa təsviri verilir. 
 
4.5.1. Cəhriçay yatağı 
 
Yataq Babək rayonu ərazisində, Naxçıvan  şəhərindən 25-30 km 
şimalda Cəhriçayın hər iki sahilində yerləşir. 
Yataq 1980-1981-ci illərdə T.M.Seyidov, İ.Ə.Məmmədov və 
Ş.M.Səlimov tərəfindən Babək rayonu ərazisində sement xammalına 
aparılan axtarış işləri nəticəsində aşkar olunmuş və qiymətləndirilmişdir. 

 
196
1994-1997-ci illərdə  Ş.M.Səlimov tərəfindən yataqda kəşfiyyat işləri 
aparılmışdır.  
Yatağın geoloji quruluşunda Üst Təbaşirin Kampan və Santon  
mərtəbələrinin  əhəngdaşları, mergel, əhəngli mergel və gilli mergelləri 
iştirak edir. Bəzi sahələrdə bu süxurlar Üst Dördüncü dövr yaşlı süxur-
larla örtülmüşdür. Əhəngdaşları çox möhkəm, xırda kristallik, əsasən ağ 
rəngdə, bəzi sahələrdə isə çəhrayı çalarlarda   olub, mergellərlə sərhəddə 
tünd, açıq-boz və tünd-boz rənglərdə rast gəlinir. 
Əhəngdaşlarının üstündə Kampan mərtəbəsinin  çox möhkəm, xır-
dadənəli əhəngli mergelləri və mergelli əhəngdaşları uyğun yatım təşkil 
edir. Mergel qatının içərisində adətən qalınlığı 0,2-0,5 m-dən yuxarı 
olmayan təmiz, xırdadənəli, boz rəngli  əhəngdaşı laycıqları rast gəlinir. 
Mergel və  əhəngli mergellər əhəngdaşları ilə aydın seçilən laylılıq 
təşkil edir. 
Antiklinalın cənub-qərb cinahında  yuxarıdan aşağıya litoloji kəsiliş 
aşağıdakı kimidir:  
1. Boz rəngli mergellərin (0,15-0,5 m) və bozumtul əhəngli gillərin 
(0,1-0,2 m) növbələşməsi -50 m. 
2. Boz və tünd-boz rəngli mergellərlə laylaşan gilli əhəngdaşlarının 
xırdadənəli qumdaşları ilə növbələşməsi-20 m. 
3. Boz və tünd-boz rəngli əhəngli gil, mergel və qumlu əhəngdaş-
larının  növbələşməsi – 50 m. 
4. Boz, tünd-boz və qonur-boz
 
rəngli  əhəngli gil və mergellərin 
(qalınlığı 0,5 m) əhəngdaşları ilə növbələşməsi -80 m. 
5. Tünd və sarımtıl-boz rəngli mergellərin (0,5-0, 8 m) qumlu və 
qırıntılı gil və əhəngdaşı ilə növbələşməsi -75m. 
6. Boz rəngli əhəngdaşı və əhəngli gil  layciqlı mergel qatı-60 m.  
Tektonik cəhətdən burada şimal-qərb istiqamətli III dərəcəli  iki 
böyük olmayan qırışıqlıq (sinklinal və antiklinal) qeyd edilir. 
Antiklinalın cənub-qərb qanadında yatan süxurlar 60-75
0 
bucaq 
altında cənub və cənub- qərb istiqamətdə,  şimal-şərq qanadı isə 20-35
0
 
bucaq altında şimal və şimal-şərq istiqamətdə yatır. 
Qeyd etmək lazımdır ki, yataqda laylar həm uzanma, həm də 
düşmə istiqamətində çox dayanıqlıdır.  
Cəhriçay mergel yatağı üzrə faydalı qazıntının kimyəvi tərkibi 
aşağıdakı kimidir.  
 
 

 
197
 
Cədvəl 21