Qloballaşma istiqaməti götürən müasir dünyada hər bir ölkənin davamlı iqtisadi inkişafının

Elmi biliklərin alınmasının meyarları. 
Biliyin seçilməsi prosesində bilik mühəndisinin espertlərin ES-lər üçün qiymətli hesab 
edilən fərdi bilik və təcrübələri daha çox maraqlandırır. Fəlsəfi cəhətdən espertin biliklərinin iki 
səviyyəsi fərqləndirilir: empirik biliklər (müşahidələr, hadisələr); nəzəri biliklər (qanunlar, 
abstaksiyalar, ümumiləşdirmələr). 

---

Elmi biliklərin alınmasının, əldə edilməsinin bir sıra meyarları müəyyənləşdirilmişdir: 
daxili uyğunluğu və ziddiyyətli olmaması; 
sistemlilik; 
obyektivlik; 
tarixilik. 
Bu meyarların hər birinin öz xarakteristikası, mahiyyəti və xüsusiyyətləri vardır. 
Biliyin aĢkarlanmasının problemləri. 
İntellektual informasiya texnologiyalarının mərkəzi problemi mütəxəssislərin əlaqədar 
predmet sahəsində biliklərin alınması və kompüter yaddaşında mühafizə edilməsidir. Aktual və 
səmərəli biliklərin kompüter yaddaşında formallaşdırılmış əksini təmin edən metod, vasitə və 
texnologiyaları araşdıran nisbi-müstəqil elm sahəsi kimi bilik mühəndisliyi keçən əsrin 80-ci 
illərindən yaranmış və inkişaf etmişdir. Bilik mühəndisliyi biliyin əldə edilməsi, təhlili və 
intellektual təlim sistemlərilərdə reallaşdırılması problemlərini öyrənir. 
Hazırda biliyin əldə edilməsinin 3 istiqaməti daha geniş yayılmışdır: 
1) avtomatlaşdırılmış üsullar əsasında ekspertlə xüsusi proqramın dialoqu nəticəsində 
bilik bazasının yaradılması. Bu üsulda biliyin strukturu əvvəlcə proqramda təsvir edilir, lakin 
biliyin formallaşdırılmış strukturunu əvvəlcədən işləmək tələb olunur. Üsul biliyin alınması və 
ya aşkarlanması adlanır; 
2) bilik mühəndisinin bilik mənbəyi ilə canlı əlaqəsi nəticəsində biliyin əldə edilməsi və 
bilik bazasına proqramlaşdırılmış üsullarla daxil edilməsi. Bu üsul biliyin seçilməsi adlandırılır; 
3) biliyin əldə edilməsi, aşkarlanması üçün məlumat təhlilinin model, metod və 
alqoritminin işlənməsi. Bu üsul biliyin formalaşdırılması adlanır. Üsul ənənəvi olaraq bilik 
bazası sahəsində araşdırmaların ən perspektiv və fəal surətdə inkişaf etdirilən istiqaməti hesab 
edilir.
Beləliklə, üç əsas strategiya müəyyənləşdirmək olar: biliyin alınması (aşkarlanması), 
biliyin seçılməsi və biliyin formalaşdırılması. 
ES-lərinin işlənməsi sahəsində təcrübələr göstərir ki, biliyin seçılməsi strategiyası MBD 
ölkələri üçün daha realdır, çünki digər iki strategiyanı reallaşdırmaq üçün proqram vasitələri və 
onların tətbiq təcrübələri bizə məlum deyil. 
Biliyin seçilməsi nisbətən çox vaxt və əmək tələb edən prosesdir. Bu strategiya bilik 
mühəndisindən koqnitiv psixologiyanı, sistem təhlili metodlarını, riyazi məntiqi və 
proqramlaşdırmanı yaxşı bilməyi tələb edir. Çünki predmet sahəsinin elə əlverişli modelini 
qurmaq lazımdır ki, qərar qəbul etmək üçün ondan asan və rahat istifadə edilsin. 
ES-lər sahəsində təcrübəsi nisbətən az olan bilik mühəndisləri bəzən bilikləri seçməyi və 
formalaşdırmağı ekspertlərin öhdəsinə verirlər. Bu, ES-lərin işlənməsində ən yararsız 
strategiyadır. Çünki, təfəkkür məhsulları ancaq canlı dialoq nəticəsində aşkarlana, seçilə və 
sistemləşdirilə bilər, digər tərəfdən ekspertlərin əksəriyyəti bilik mühəndisliyini səif bildiyindən 
əlaqədar predmet sahəsinin model strukturunu qura bilmirlər. Buna görə də biliyin seçilməsində 
bilik mühəndisi ilə ekspertin canlı dialoqu vacib şərtdir. 
Biliyin seçilməsi prosedurunun üç cəhəti fərqləndirilir: psixoloji, linqvistik və qnesiliji 
cəhətlər. 
Psixoloji cəhət biliyin alınmaında, seçilməsində əsasdır. Çünki bilik mühəndisi ilə 
mütəxəssis – ekspert arasında qarşılıqlı əlaqənin müvəffəqiyyəti və səmərəliliyi psixoloji 

---

amillərin istifadə dərəcəsindən çox asılıdır. Bundan başqa dialoq prosesində əvvəllər ehtimal 
edilməyən yeni biliklər də aşkarlana bilər. Müəyyən edilmişdir ki, canlı ünsiyyətdə də 
informasiya itirilməsi həddi çoxdur və mərhələlərlə müəyyən edilərək informativlik əmsalı 
belədir: 
ekspertin müəyyən məsələyə dair daxili fikir əmsalı – 100%; 
həmin fikrin söz formasını alması həddi– 90%; 
fikrin sözlə ifadəsi əmsalı – 80%; 
fikrin dinlənilmə əmsalı – 70%; 
fikrin başa düşülmə əmsalı – 60%; 
deyilən fikrin bilik mühəndisinin hafizəsində qalma əmsalı – 24%. 
Hazırda psixoloji cəhətdən biliyin seçilməsinin üçdərəcəli struktur modeli müəyyən 
edilir: 
1) birbaşa əlaqə dərəcəsi; 
2) prosedur dərəcəsi; 
3) koqnitivlik
1
dərəcəsi. 
Birbaşa əlaqə dərəcəsi baxımından bilik mühəndisi aşağıdakı keyfiyyətlərə malik 
olmalıdır: 
xeyirxahlıq və insansevərlik; 
yumor hissi; 
yaxşı yaddaş və diqqət; 
təsəvvür və həssaslıq; 
intizamlılıq və inadkarlıq; 
ünsiyyət qabiliyyəti; 
geyim manerası; 
özünə inam. 
Prosedur dərəcəsi baxımından bilik mühəndisi predmet sahəsində müəyyən biliklərə 
malik olmalıdır. Ekspertlə müsahibə apararkən hər seansa 20-25 dəqiqədən artıq vaxt ayırmaq 
müəyyən yorğunluğa səbəb olur. Söhbətin əsas məzmunu qeyd edilməlidir. 
Koqnitiv psixologiya mövqeyindən bilik mühəndisi üçün bir sıra vacib xüsusiyyətlər 
vardır: 
özünə təbii görünən və aydın olan hər hansı modeli ekspertə məcburən qəbul 
etdirməməli; 
ekspertlə işləmək üçün müxtəlif metodlardan istifadə etməli; 
predmet sahəsində əsas anlayışları və onların əlaqələrini müəyyənləşdirməyi təmin 
edən baş məqsədi dəqiq müəyyən etməli; 
bir sıra hallarda ekspertin mühakimə və fikirlərini aydın dərk edilən və yadda qalan 
sxem formasında təsvir etməli. 
Bilik mühəndisi ilə ekspetrin ünsiyyəti təbii ki dil zəminində baş verir. 
Dil digər işarə sistemləri ilə yanaşı, təfəkkürün əsas şifahi ifadə vasitəsidir. Bilik 
mühəndisinin və ekspertin danişdığı dil və düşüncə tərzi müxtəlif ola bilər. 
Beləliklə, bilik mühəndisinin dili üç komponentdən ibarətdir: 
a) 
ekspertlə işləməyə hazırlıq dövründə əlaqədar ixtisas ədəbiyyatından əldə edilən 
terminlər; 
b) 
ümumielmi terminlər; 
1
Koqnitiv psixologiya (koqnition-idrak) insanın ətraf aləmi dərk etmək mexanizmini öyrənən elmdir. 

---

c) 
adi danışıq dili; 
Ekspertin dilinin komponentləri bunlardır: 
predmet sahəsində işlədilən termin və anlayışlar; 
ümumielmi terminlər və adi danışıq dili; 
neologizm, yəni ekspertin iş zamanı istifadə etdiyi peşəkar jarqonlar.
Bilik mühəndisinin və ekspertin danişdığı dil komponentlərindən ümumielmi terminlər və 
adi danışıq dili təqribən eynidir. Onların qarşılıqlı əlaqələrini optimallaşdırmaq üçün ümumi dil 
(kod) formallaşdırılmalıdır. Həmin dil sonralar semantik şəbəkəyə çevrilir və predmet sahəsinin 
bilik modelini yaradır.
Biliyin seçilməsi prosesində bilik mühəndisinin ekspertlərin qeyri-ənənəvi, yəni fərdi 
bilik və təcrübələri daha çox maraqlandırır. Çünki, ES-lər üçün orijinal mühakimələr daha 
qiymətli hesab edilir. Beləliklə, fəlsəfi cəhətdən ekspertin biliklərinin iki səviyyəsi fərqləndirilir: 
empirik biliklər (müşahidələr, hadisələr); nəzəri biliklər (qanunlar, abstraksiyalar, 
ümumiləşdirmələr). 
Elmi biliklərin alınmasının, əldə edilməsinin daxili uyğunluq və ziddiyyətli olmaması, 
sistemlilik, obyektivlik, tarixilik kimi meyarları da müəyyənləşdirilmişdir ki, bu meyarların hər 
birinin öz xarakteristikası, mahiyyəti və xüsusiyyətləri vardır.
Bilik mühəndisi üçün idrakın metodoloji strukturu aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:
- faktların təsviri və ümumiləşdirilməsi - faktlar toplanaraq sistemləsdirilir. 
- əlaqə və qanunauyğunlyqların müəyyənləşdirilməsi - faktlar arasında məntiqi əlaqələr 
qurulur. 
- ideallaşdırılmış modelin qurulması - termin və anlayışlar sistemi, həmçinin riyazi və 
məntiqi vasitələr istifadə edilməklə biliklərin qismən formallaşdırılmış struktur modelinin 
yaradılmasıdır. 
- modelin izahı və onun perspektivliyinin əsaslandırılması - ekspertin aşkarlanmamış 
bilikləri dolğun və obyektivdirsə, onların əsasında proqnoz vermək və əlaqədar predmet 
sahəsində istənilən hsdisəni izah etməkdir. 
Adətən, ES-lərin bilik bazalarına komponentlərin fraqmentliyi və modulluğu - 
əlaqəsizliyi xas olduğundan bazada yeni qanunauyğunluqların əvvəlcədən formallaşdırılmasına 
və onda açıq şəkildə olmayan hadisələrin izahına inkan vermir. Lakin burada yeni ideyaların 
generasiyasına yönəlmiş xüsusi məntiqi sistemin olması istisnalıq təşkil edir.