Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Qo‘shma so‘zlarning yasalishi 
Turkiy tillar tarixida so‘z yasashning analitik usuli ham 
amal qilgan. Bunday usul bilan yasalgan so‘zlar yodgorliklar 
tilida keng qo‘llaniladi. 
Ko‘k turk bitiglarida: beŋgütaš, bitigtaš - bitigtosh, sübašï - 
lashkarboshi. AH da: qarabaš – cho‘ri, xizmatkor.
Ko‘k turk bitiglarida qutb otlari ham shunday usulda 
yasalgan: kün toğsuq 
–
kun chiqar (Sharq), kün ortusï 
–
Janub, 
kün batsïq 
–
kun botar (G‘arb), tün ortusï 
–
Shimol. 
Qadimgi turkiy tilda qo‘shma so‘z holida yasalgan yer 
otlari (toponimlar), daryo va ko‘l otlari (gidronimlar) ham tez-
tez uchrab turadi: Temir qapïğ, Qaraqum, Qara köl, Yinčü 
ögüz, Yašïl ögüz. 
Qo‘shma so‘z holida yasalgan taponimlar ko‘proq joy otini 
bildiruvchi so‘zlardan tuzilgan bo‘ladi. 
Qadimgi turkiy tilda “shahar” ma’nosida 
balїq, uluš, 
kän~ken, kent~kend, ordu 
so‘zlari qo‘llangan. Bu so‘zlarni 

---

142
ba’zi shahar otlarining tarkibida ham uchratamiz. Masalan: 
Bešbalїq, Quzuluš, Quzordu. Yoki: Ötükän, Tärkän, Äbäkän, 
Čimgän otlari tarkibidagi 
kän~ken~gän 
ham, chamasi, 
“shahar” ma’nosini anglatadi. 
Quzuluš, 
Quzordu 
ham 
qo‘shma 
so‘z 
holidagi 
taponimlardir. Chunonchi, Mahmud Koshg‘ariy
uluš 
so‘ziga 
izoh bera turib, yozadi: bu so‘z chigillar shevasida “qishloq”ni 
anglatadi. Balasag‘un va ularning yuqori yonidagi arg‘ular 
tilida “shahar” demakdir. Shuning uchun Balasag‘un shahrini
 
Quzuluš 
deydilar (MK.I.94). Olimning boshqa bir o‘rinda 
qayd etishicha, bu shaharning 
Quzordu 
degan oti ham bo‘lgan 
(MK.I.145). 
Quzordu 
“Qutadg‘u bilig”ning uyg‘ur yozuvli hirot 
qo‘lyozmasida ham uchraydi: Munungї turuğlağ Quzordu eli
 
(Uning turar yeri Quzo‘rdu elidir) (Радлов 1890,7). Bu 
jumlada asar muallifi Yusuf Xos Hojibning tug‘ilgan yeri 
–
Quzo‘rdu (ya’ni Balasag‘un) nazarda tutilmoqda. 
Quzuluš, Quzordu
otlari tarkibidagi 
quz
, aftidan, “kunga 
ters”, “kun botar” ma’nolarini bildiradi. Chog‘ishtiring: 
Mahmud Koshg‘ariy lug‘atida: quz tağ
 
–
tog‘ning quyosh 
tushmaydigan joyi (MK.III.196); hozirgi o‘zbek tilida: küngäy 
– kun tushadigan joy; quzğay 
–
kunga taskari joy. Yoki 
turkchada: Güney
 
–
 
Janub, Kuzey
 
–
 
Shimol. Shundan kelib 
chiqib, Quzuluš, Quzordu – “kun botardagi shahar” degan 
ma’noni bildiradi, 
Endi 
Bešbalїq 
to‘g‘risida. Mahmud Koshg‘ariyning 
yozishicha, bu uyg‘ur viloyatidagi besh shahardan biridir 
(MK.I.136). 
Bu otning etimologiyasi to‘g‘risida Koshg‘ariy yozadi: 
Balїq 
–
johiliya davridagi turklar va uyg‘urlar tilida “shahar”. 
Uyg‘urlarning eng katta shaharlariga 
Bešbalїq
deyilishi 
shundandir. 
Bešbalїq
– “besh shahar” demakdir. Uyg‘urlar 
boshqa bir shaharlariga 
Yangїbalїq
– “yangi shahar” deydilar 
(MK.I.360). 

---

143
Kent va ulush otlarining yasalishida, ba’zan, Markaziy 
Osiyo xalqlari tillarida yagona prinsiplar amal qilganligini 
kuzatamiz. Masalan: Bešbalїq 
–
kelib chiqishi turkiy ot, 
Panjkent 
–
forsiy.
 
Qo‘shma so‘z shaklidagi kishi otlari ham bor. Masalan, 
Qutlubars, Qulbars, Aybars, Qaraquš, Alaquš, Aydoğdï, 
Kündoğdï, Kündoğmïš, Quštemür, Esändemür, Temürxan, 
Temürtaš.