”Qurilish materiallari va buyumlari” fanidan o‘quv-uslubiy majmua

Temir-magnezialli silikatlarga
olivin, piroksenlar, amfibolalar, magnezialli 
silikatlarga ikkalamchi minerallar-serpentinlar, xrizotil asbest va boshqalar kiradi.
Alyumosilikatlarga
muskavit, 
flogopit 
va 
biotit, 
gidroslyudalargidromuskovit, gidrobiotit kiradi. Temir magneziallarni va 
alyumosilikatlarni rangli minerallar (yashil, to‘q yashil, qoramtir va h.k.) deb 
yuritiladi. Slyudalardan tashqari bu guruh minerallar tog‘ jinslariga Yuqori 
mustahkamlik va nurashga chidamlilikni beradi.

---

Magmatik jinslar strukturasi va teksturasi bilan farqlanadi. Magmaning 
chuqurlikda asta-sekin sovushidan to‘la kristalli struktura hosil bo‘ladi. Donalar 
o‘lchamiga qarab yirik donali (5mm ko‘p), o‘rtacha donali (1-5mm) va mayda 
donali (0,5-1mm) hamda notekis donador va tekis donador bo‘ladi (3.1-rasm).
Magmatik jinslar asosan massiv teksturaga ega bo‘lib, o‘ta Yuqori zichlikka 
ega bo‘lganligi sababli mustahkam, sovuqqa chidamli, suv shimuvchanligi juda 
kam bo‘ladi. Ularning siqilishga mustahkamligi 100300 MPa, o‘rtacha zichligi 
2600-3000 kgm
3
, suv shimuvchanligi 1% kam (hajmiga nisbatan), issiq 
o‘tkazuvchanlik koeffitsienti 3 Vt (m
.0
S) atrofida bo‘ladi.
2.2 Cho‘kindi tog‘ jinslari 
 
Cho‘kindi jinslar magmatik va boshqa jinslarning nurashi, emirilishi, 
kimyoviy o‘zgarishlari va o‘simliklar chirishi natijasida hosil bo‘lgan. Cho‘kindi 
jinslar tarkibi va hosil bo‘lishi xarakteriga ko‘ra mexanik, kimyoviy va orgonogen 
turlarga bo‘linadi.
Mexanik cho‘kindilarga giltuproq, qum, shag‘al singari sochiluvchan jinslar, 
konglomeratlar, brekchinlar va qumtosh singari sementlangan jinslar kiradi. Bu 
cho‘kindilar suv, shamol, muz ko‘chkilari yordamida bir joydan ikkinchi joyga 
ko‘chishi mumkin. Kimyoviy cho‘kindilar (gips, dolomit, magnezit va boshqalar) 
tog‘ jinslarining kimyoviy o‘zgarishlari natijasida hosil bo‘lib, suv vositasida 
eritma holda ko‘chgan bo‘ladi.
Orgonogen cho‘kindilar o‘simliklar, suv o‘tlari, hayvonot dunyosi chirishidan 
hosil bo‘lgan. Ularga bo‘r, chig‘anoqli ohaktoshlar, diatomitlar va boshqalar 
kiradi. Cho‘kindi jinslar nisbatan g‘ovak strukturaga ega bo‘lishi sababli 
mustahkamligi kam, ba’zilari suvda eruvchan (gips, ohak) bo‘ladi.
Cho‘kindi jinslarni hosil qiluvchi minerallarga kvars, karbonatlar, giltuproqli 
minerallar, sulfatlar guruhlari kiradi.
Kvars guruhiga
opal, xalsedon va cho‘kindi kvars kiradi.
Opal (SiO
2
.
nH
2
O)-amorf mineral bo‘lib, tarkibida 2-14% (34% gacha) suv 
bog‘langan. Zichligi 1,9-2,5 gsm
3
, qattiqligi 5-6, rangi oq, sariq, havo rang yoki 
qora bo‘lishi mumkin.
Xalsedon (SiO
2
) tolasimon yoki yopiq kristalli kvars turi bo‘lib, oq,
kulrang, och sariq, qo‘ng‘ir, yashil ranglidir. Zichligi 2,6 gsm
3
, qattiqligi 6.