R. D. Do‘smuratov, B. Yu. Mengliqulov qishloq xo‘jaligida buxgalteriya hisobi va statistika asoslari

Sabzavot, ho‘l meva va kartoshkani qayta ishlash. sabzavot,
mevalar va kartoshkani qayta ishlashdan olingan konservalar, tez
muzlatilgan mahsulotlar, tuzlangan va achitilgan mahsulotlar, quritilgan
kartoshka va sabzavotlar, quruq mevalar va sharbatlar tannarx hisoblash
obyekti bo‘lib hisoblanadi.
Sabzavot, mevalar va kartoshkani qayta ishlashdan olingan mahsu-
lotlar tannarxi har bir mahsulot turini tayyorlash uchun ketgan xarajatlar
summasidan tashkil topadi. Bunda har bir mahsulotni qayta ishlash
uchun ochilgan analitik schotlarda qilingan xarajatlar yig‘ib boriladi va
xarajatdan xo‘jalikda ishlatiladigan chiqitlarning qiymati (silos ekinlari
ko‘k massasi ozuqa birligining reja tannarxida baholanib) chegirib tash-
lanadi. Qolgan summani olingan tayyor mahsulot miqdoriga bo‘lish
yo‘li bilan mahsulot birligining tannarxi aniqlanadi.
Meva-sabzavot konservalari va sharbatlar tayyorlashda ming shar-
tli bankamahsulot tannarx hisoblash obyekti bo‘lib hisoblanadi.
Har bir tayyorlangan mahsulot turini shartli mahsulotga o‘tkazish
uchun koeffitsientlardan foydalaniladi. Bu koeffitsiyentlar bir banka
yoki shishaga solingan mahsulot massasi va ularning hajmiga bog‘liq.

---

220
Masalan, 0,5 l hajmdagi bankada konservalangan bodring uchun 1,53, 1

l hajmdagi uchun 2,83 va3 l hajmdagi bank auchun 8,48 koeffitsientlar
qo‘llaniladi. Ming shartli banka tannarxini hisoblash uchun har bir
mahsulot turiga sarflangan xarajatlar summasini tayyorlangan shartli
banka miqdoriga bo‘lish kyerak.
Sutni qayta ishlash. Sutni qayta ishlashdan olingan sariyog‘, qay-
moq, tvorog, kefir va pishloq tannarx hisoblash obyekti hisoblanadi.
Sutni qayta ishlashdan olingan ayrim turdagi mahsulotlar tannarxini
hisoblash uchun qayta ishlashga sarflangan xarajatlarning umumiy
summasidan foydalansa bo‘ladigan ayron, zardob va boshqa qo‘shimcha
mahsulotlar qiymati chegirib tashlanib, qolgan summa ayrim mahsulot
turlariga ularning xarid narxi bo‘yicha aniqlangan qiymatiga mutanosib
ravishda taqsimlanadi.
Hisobning bunday soddalashtirilgan usuli sutni qayta ishlab chiqar-
ish hajmining unchalik katta bo‘lmagan hollarida qo‘llanilishi mumkin.
Sutni qayta ishlash xo‘jalikda doimiy ishlab turuvchi ishlab chiqar-
ish mavjud bo‘lgan holda xarajatlar hisobi quyidagi bosqich (qayta ish-
lash) lar bo‘yicha yuritiladi: sutni qaymoqqa aylantirish, yog‘i olingan
olingan sutni yog‘siz tvorogga aylantirish, qaymoqni yog‘ga aylantirish
va boshqalar. Bunda har bir qayta ishlashga analitik schot ochiladi. Sex
sarflari alohida hisobga olinadi. Sutni qayta ishlash bo‘yicha asosiy
xarajatlar va sex sarflarini hisobga olish belgilangan xarajat moddalari
bo‘yicha yuritiladi.
Sut mahsulotlari tannarxini hisoblab chiqarish ishlab chiqarishning
har bir bosqichi bo‘yicha hisobga olingan xarajatlar va mahsulotning
chiqishi ma’lumotlari asosida amalga oshiriladi.
Birinchi qayta ishlash bosqichida qaymoqning tannarxi qayta ish-
lab chiqariladi. Buning uchun uning qayta ishlashdagi xarajatlar umumiy
summasidan (qo‘shimcha xarajatlar summasi ham shu hisobga kiradi)
realizatsiya narxlarida qaymog‘i olingan sut qiymati chiqarib tashlanadi
va qolgan xarajatlar summasi qaymoqdan olingan asosiy mahsulot
soniga tegishli bo‘ladi.
Ikkinchi bosqichda sariyog‘ tannarxi hisoblab chiqiladi. Buning
uchun taqsimlangan qo‘shimcha sarflarni ham hisobga olingan holda
qayta ishlashda hisobga olingan xarajatlar summasidan qo‘shimcha
mahsulot – ayronning belgilangan narxlardagi qiymati chiqarib tashla-
nadi va qolgan xarajatlar summasi olingan asosiy mahsulot – sariyog‘ga
tegishli bo‘ladi.

---

221
Xarajatlarni alohida hisobga olish mavjud bo‘lgan boshqa qayta

ishlashlar bo‘yicha ham mahsulot tannarxi mana shunday yo‘l bilan
aniqlanadi (pishloq, yog‘li tvorog, quyultirilgan sut ishlab chiqarish).
Sutni qayta ishlab chiqarishda sut xom-ashyosining (sut, qaymoq,
yog‘i olingan sut) sarfini va tayyor mahsulotning chiqishini doimiy na-
zorat qilish muhim ahamiyatga ega. Sut va sut mahsulotlarini qayta 
ishlash qaydnomalari (124-shakl) mana shu maqsadda yuritiladi. Ularda
xronologik izchillikda qayta ishlov berishga kelgan sut mahsuloti, qayta
ishlashdan keyin olingan sut mahsulotlari nomi, ularning soni va
yog‘ning miqdorini qayd qilinadi. Qaydnomaning orqa tomoni ish
vaqtini hisobga olish va ish haqini hisoblab chiqish uchun foydalaniladi.
Sutni qayta ishlashdan olingan mahsulotlar sarfi ham mana shu yerda
aks ettiriladi. Bunda mahsulotning qayerga, kimga berilganligi, hujjat-
ning tartib nomeri, soni, yog‘ining miqdori ko‘rsatiladi. Qaydnoma
asosida har kuni xom ashyo sarfi va tayyor mahsulotning chiqishi na-
zorat qilinadi.