Rabil Mehtiyev Fəlsəfə

Hüquqi şüur insanların hüquq sisteminə münasibət­lə­rini ifadə edən təsəvvürlər, baxışları ifadə edir.
Mənlik şüuru insanın özünə doğru yönələn, özünü qiymətləndirməyə yönələn şüurdur. Mənlik şüurunun for­malaşması birdən birə baş vermir və özündə bir sıra mərhələləri ehtiva edir. İlk növbədə insan öz mövcudlu­ğunu, başqaları ilə münasibətlərini dərk edir. Daha sonra hər bir şəxs sosiallaşma kanalından keçərək özünü hansı­sa qrupun üzvü və ya iştirakçısı kimi dərk edir. Son sə­viyyədə insan öz “mən”inin digərlərindən fərqini ayırd etməyə başlayır, onda özünü və digərlərini dəyərləndir­mək xüsusiyyəti formalaşır. Nəhayət, hər bir şəxs baş­qa­larından üstün və çatışmayan cəhətlərini dərk edir.
Şüurun strukturunda mənlik şüuru mühüm yer tutur. Qısa ifadə edilsə, mənlik şüuru insanın daxili güzgüsü kimi təsəvvür edilə bilər. Yəni, insan öz fəaliyyətini, əməl­lərini mənlik şüurunun süzgəcindən keçirməklə qiy­mətləndirir.
Mənlik şüuru çevikdir, dəyişkəndir. Mənlik şüurunun ali forması “mən” fenomenin təşəkkülüdür. Mənlik şüu­ru özünənəzarət və özünüdərketməni ehtiva edir.
Şüur beynin fəaliyyətinin məhsuludur və o beyində öz-özünə yaranmır, beyinə hiss üzvləri vasitəsilə daxil olan xarici təsirlərin nəticəsi olaraq təşəkkül tapır.
Şüurun təşəkkülü mexanizminin əsas elementi maddi mühitlə insan beyni arasındakı vasitəçilər olan hiss üzv­ləridir. Hiss üzvləri daxili və xarici olmaqla iki kate­qoriyaya bölünürlər ki, bunlardan xarici hiss üzvləri (dad bilmə, görmə, eşitmə, toxunma) beyinlə xarici aləm ara­sındakı ilkin informasiya daşıyıcıları, şüurun ilkin əsası­dırlar. Daxili hisslər isə yalnız idrak prosesində təzahür edən, onun emosional sahəsi ilə, məntiq əməliyyatı ilə əlaqəli olan mənəvi-hissi təzahürlərdir.
İnsanın təbiətdə və cəmiyyətdəki qanunauyğunluq­la­rı dərk etməsi onun özünü dərketmə səviyyəsi ilə müəy­yənləşir. İnsanın özünüdərketmə prosesi təbiət qanunları ilə yanaşı cəmiyyət qanunlarının da dərk edilməsini la­büd edir. İnsan sosial mühitdə öz qabiliyyətini inkişaf etdirdikcə və sosial həyata daha sıx inteqrasiya olun­duq­ca özünü daha yaxşı dərk edir. Sosial mühitə inteqrasiya edən hər bir şəxsdə mənlik şüuru formalaşır.
Mənlik şüuru insanın özünü qiymətləndirməyə, özü­nə nəzarət etməyə istiqamətləndirir. Bununla da hər bir şəxs tələbatının, mənafeyinin, fəaliyyətinin ümumi isti­qa­mə­tini müəyyənləşdirə bilir.
Mənlik şüuru aktiv fenomendir, insanı əhatə edən re­allığa, cəmiyyətə, insanlara münasibətini ifadə edir. Bu həm də sosial ierarxiyada insanın yerini bilməsini şərt­lən­dirir.
Hər bir insanın arzusu sərhədsizdir. Buna adekvat olaraq insan daim axtarışda və səksəkədədir. Qarşıya qo­yu­lan hədəflərə necə nail olmalı, ümumiyyətlə bu hədəf­lə­rə nail olmaq mümkündürmü? İnsan daim bu kimi sualların girdabındadır və axtarışdadır. Mənlik şüuru bir növ insanın yol göstərənidir və həmişə onu müşayiət edir. Təbiidir ki, müxtəlif insanlar müxtəlif mənlik şü­uru­na malik olurlar. Buna müvafiq olaraq da öz yollarını və hədəflərini müəyyənləşdirirlər.
Mövzu 10.
İdrak. Elmi idrak, onun forma və metodları