Rafiq Manafoğlu, Nizami Tağısoy, Rüstəm Kamal

Xüsusi dialekt – 

başqa sosial qrupun dialekti. 

Xüsusi yardımçı dil – 

nisbətən məhdud leksika – qrammatik 

xarakteristika ilə seçilən linqvo – stilistik sistemaltı; o formalizə 

olunmağa nisbətən asan meyllidir, deməli, o təbii dilin funksional 

sistemaltının elə ixtisarlaşmış təsvirini verir ki, (yaxud baza dilaltı-

 

33 

nın yaranmasını təmin edir ki), insanın EHM ilə ünsiyyətini asanlaş-

dırır. 

Xüsusi əlavə dil – 

onlar dil elementlərinin yığımı, kiçik linq-

voüslubi və həmcins mövzulu mətnlərdə onların münasibətləri olan 

sistemaltılardır. Hər bir xüsusi dilaltı özünə münasibətdə daxil olan 

dilaltıları, yaxud kiçik dilaltıları, kiçik mikrodilaltı kimi çıxış et-

məklə ierarxik struktur yaradır ki, o da, öz növbəsində, özünə mik-

rodilaltı qoşur. Xüsusi dilaltı bir qədər tamlığı ilə, sonucluğu ilə xa-

rakterizə olunmaqla, daha formal, məhduddur. Lakin burada yalnız 

nisbilik dərəcəsi haqqında danışmaq, heç də bu əlamətlərin müt-

ləqliyi haqqında danışmaq deyildir. 

Xüsusi ensiklopediyalar – 

onlar ümumi ensiklopediyalar 

kimi qurulmaqla, adı  çəkilənlərdən həm də  məzmunla fərqlənir; 

məsələn, tibbi ensiklopediyalarda bütün məqalələr yalnız tibbə 

aiddir, kimya ensiklopediyalarında isə kimyaya aid olur və s. 

Xüsusi siqnallar – 

hər hansı komanda, əmr, xəbərlə bağlı ix-

tisar olunmuş şərti işarələrdir. Xüsusi işarələrdə hər hansı say, söz, 

yaxud rəqəm və hərf kombinasiyaları var. Xüsusi işarələrin tətbiqi 

informasiyanın tez verilməsi və  qəbulunu, xüsusən, texniki kanal 

əlaqələri ilə təmin edilir və belə olduğu təqdirdə işləyən radiostansi-

yalar arasında qarşılıqlı maneələri azaldır. 

Xüsusi lüğət – 

hər hansı xüsusi problemin, məsələn, semantik 

sintezin və s. həll olunması üçün formalaşmış lüğət. 

Xüsusi politexnik qoşadilli lüğətlər – 

bu lüğətlər ümumitex-

nik və ümumielmi terminlərin ekvivalentlərini və eləcə  də elm və 

texnika dilində geniş istifadə olunan adi sözlərin ekvivalentlərini 

verir. 

Xüsusi slenq – 

müxtəlif jarqon və peşəkar leksikanı özündə 

birləşdirən slenqin dar sahəsi. 

Xüsusi süni dillər – 

bu, ya elmlərin – riyaziyyatın, məntiqin, 

kimyanın, linqvistikanın və s. rəmzi dilləridir, yaxud insan – maşın 

(proqramlaşma dilinin, informasiyaların, verilmiş bazada olanların 

idarə olunması  və s.) dilidir. Bu dillərin formal təsvir metodları, 

ifadə  və formulların yaranması  və yenidən dəyişdirilməsi, öz se-

 

34

mantikası vardır. Onlar heç də qapalı sistem deyildir və buna görə 

də ondan törəyən mətnlər sonsuzdur. 

Xüsusi tezlik lüğəti – 

funksional üslub, yaxud yardımçı dillər 

mətnin tərtibində istifadə olunma üçün leksik tutuma malik olur. 

Xüsusi tərcümə (1) – 

1. Bir dildə olan söz işarələrinin digər 

dilin söz işarələri ilə verilməsi. Məxsusi tərcüməyə dövlət müəssisə-

ləri, ictimai təşkilat və partiyaların adı məruz qalır. 2. Digər dildən 

xarici gerçəkliyə müraciət etmədən verilmiş qaydalara görə  tərcü-

məçinin təcrübəsində, yaxud təfəkküründə olan tərcümə. 

Xüsusi tərcümə (2) – 

1. Biliklərin hər hansı sahəsinə öz ter-

minoloji nomenklaturasına aid olan materialların tərcüməsi. 2. Bi-

liklərin müəyyən sahəsini öz terminoloji nomenklaturasına xidmət 

edən informasiya – kommuniativ (linqvistik) tərcümədir: ünsiyyət 

sferasında ictimai-siyasi, elmi, texniki, hərbi, administrativ – təsər-

rüfat, hüquqi, diplomatik, kommersiya, işgüzar, maliyyə, publisistik 

və digər xüsusi mövzu və predmet sahəsidir ki, o həm də gündəlik 

nitq-dil ünsiyyətini də özündə birləşdirir. Xüsusi tərcümənin nəzəri 

bazası linqvistik tərcümə nəzəriyyəsidir. 

Xüsusi tərcümə nəzəriyyəsi 

– bu, tərcüməçinin xüsusi iş şə-

raitini, tərcümə edilən mətnlərin, müxtəlif növlü tərcümələrin xü-

susiyyətlərini nəzərdə tutur. 

 

 

 

35 

 

İ 

 

İctimai – 

bax: realilərin verilməsinin (tərcüməsinin)  əsas 

üsulları. 

İdiostil (idivüslub)

 – mətnin konkret müəllifinə xas olan  dis-

kursiv təcrübələri (praktikaları)  əhatə edir. İdiostil (üslub) struktur 

poetikanın, bədii  ədəbiyyatın dilinin tədqiqində mühüm obyektlər-

dən biridir.  

İdiomların tərcüməsi – 

idiomların tərcüməsində  aşağıdakı 

hallarla rastlaşırıq: 1) idiomun idiomla tərcümə olunması. Belə tər-

cümə o təqdirdə mümkündür ki, nə zaman tərcümə olunan dillə ori-

jinalın dilində mənaca ekvivalentlər vardır. 2) idiomların analoqun, 

daha doğrusu, idiomun köməyilə  tərcüməsidir ki, o digər obrazla 

bağlı olmaqla eyni fikri verə bilir. Bununla belə, bu üsuldan istifadə 

etdikdə ehtiyatlı olmaq lazımdır ki, tərcümə edilən dildəki mətnə 

yad olan spesifik şəraitin ab-havasını  gətirməyəsən. 3) təsviri 

tərcümə. Bəzən elə olur ki, tərcüməçi öz dilində müvafiq ek-

vivalent, analoq axtarıb tapa bilmir, yaxud da bütün yaxın variantlar 

öz dilində olan tipik şəraitin möhürünü əks etdirir. Belə olduğu 

halda, tərcümə üçün nəzərdə tutulmuş mətnin xüsusiyyətləri ilə he-

sablaşmadan dövrün idiomatik tərcüməsini vermək olar. 

İfadə – 

səslər və söz birləşmələri dil vahidinin xarici (zahiri), 

(maddi) tərəfi. Bax: həm də ifadə planı. 

İfadə planı – 

1.  İşarələrin müəyyən ardıcıllığı. 2. Deyimi, 

onun mənalarını  və onda olan dil vasitələrini müəyyən üslub tərə-

findən nəzərdən keçirilməsi, daha doğrusu, dil işarəsində zahiri tərə-

fin müəyyənləşdirilməsi. 

İxtisar olunmuş  hərfi yazı – 

aşağıdakı  şəkildə formalaşan 

yazı sistemi qaydalarından biri: beş  və daha çox hərfdən ibarət 

Azərbaycan türkcəsində sözlərin yazılışı, saitlərin sözün tərkibindən 

düşməsilə; eyni zamanda sifət, yaxud isimlərin sonluğu yazılmır, 

qoşa samitlər və uzun sözlərdə samitlər yazılmır. 

 

36

İxtisarlar lüğəti 

– mürəkkəb ixtisarlaşmış (eyni zamanda, 

inisial tipli abreviaturaları) tərkibli adlardan yaranan sözləri özündə 

əks etdirən lüğət. 

İxtisarların tərcüməsi – 

ixtisarların tərcüməsinin əsas üsulu, 

təbiidir ki, lüğətlərə müraciət etməkdir. Lakin bunu da nəzərə almaq 

lazımdır ki, xüsusi materiallarda rast gəlinən ixtisarların heç də 

hamısını  hər hansı lügət özündə  əks etdirə bilməz. Buna görə  də 

tərcümə zamanı ixtisarların əsas üsullarını bilmək lazımdır. Birinci, 

ixtisar olan sözün ümumi mənasını başa düşmək üçün konteksti də-

rindən öyrənib bilmək zəruridir. Bəzən onun mətndə ilkin işlənməsi 

zamanı açılma ilə müşayiət oluna bilər.  İkinci, ixtisarın 

strukturunun tam təhlilini aparmaq və onun komponentlərini açmaq 

lazımdır.  İxtisarların tərcüməsi aşağıdakı üsullarla həyata keçirilə 

bilər: 1. Tam formanın tərcüməsi və onun əsasında ixtisarın 

Azərbaycan dilinə tərcüməsini vermək. 2. Tam formanın tərcüməsi. 

3. Transliterasiya. 4. Xarici ixtisarın latın hərfləri ilə tam şəkildə 

verilməsi. Bu üsuldan adətən nomenklatur işarələrin verilməsi 

zamanı istifadə olunur. 5. Transkripsiya etmə. 6. Səs-hərf 

transkripsiyası. 7. Tərcümə və transkripsiya. 

İxtisaslaşmamış süni dillər 

– təbii dillərə oxşarlığı olan ümu-

mi təyinatlı və beynəlxalq dillərdir ki, onlar insanlar arasında ümu-

mi ünsiyyət prosesi üçün (məsələn, İDO, esperanto, beysik inqliş və 

s.) istifadə olunur. 

İkidillilik şəraitində informasiyanın yenidən işlənməsi – 

1. 

Bax: Tərcümə. 2.Maşın tərcüməsində insanın daha çox iştirakını 

tələb edir və buna görə də avtomatlaşdırılmış prosesdir. 

İkinci dərəcəli metamətn 

– törəmə metamətn onun pro-

tomətni  əsl mətn yox, artıq mövcud olan metamətndir (məsələn, 

tərcümədən tərcümə). 

«İkinci dəfə» tərcümə (təkrar) – 

bu, artıq hazır tərcümədir 

ki, tərcüməçilik kommunikasiyasında aralıq – əlaqələndirici kimi is-

tifadə olunur. Adətən, burada olduqca yaxın dillərdən olan tərcümə-

lərdən istifadə olunur. 

 

37 

İlkin dil (dil-mənbə) – 

ədəbi kommunikat tərcümə olunan 

dil, orijinalın dilidir. 

İlkin dildə tərcüməçinin oriyentirləşməsi - 

hər hansı  məna 

məzmunun, tərcümə dilində leksik deyimin və sintaktik nöqteyi-

nəzərdən təşkil olunması üçün zəruri olan informasiyanın çıxarılma 

prosesi. 

İlkin kommunikativ fəaliyyət – 

məlumatı göndərənin kom-

munikativ fəaliyyəti. 

İlkin kommunikativ situasiya – 

onun iştirakçıları, ilkin 

mətnin göndəricisi, mətni və başqa məlumatı alan tərcüməçi. 

Tərcüməçi mətnin alıcısı kimi iştirak edir. 

İlkin mətnin tərcümədə interpretasiyası – 

tərcüməçinin 

gözü ilə digər dilin daşıyıcısını və mədəniyyətini görməsi. 

İlkin mətndə tərcüməçinin oriyentir prosesi-sinxron tərcü-

mədə – 

bu, heç də natiq nitqinin sadəcə dinlənilməsi yox, həm də 

tərcümə  həllinin seçimi, yaxud axtarışı prosesində  məzmuna görə 

informasiyanın aradan çıxarılması və natiq deyiminin leksik-qram-

matik təşkil olunmasıdır. Daha uğurlu oriyentir üçün tərcüməçi 

natiqdən 1-3 saniyə və ya daha artıq zaman kəsiyində geri qalmaqla 

oriyentirləşmə obyekti kimi ilkin mətnin  əsas məna həlqələrini 

seçərək intonasiya-məna vahidləri, struktur-semantik bloklar, yaxud 

parçalarla konstruktiv prosesdəki addımlara uyğun olan və 

tərcüməçinin şüurunda gedənlər auditoriyaya çatdırılır. Oriyentirləş-

mə  tərcüməçinin keçmiş  təcrübəsinə, onun ünsiyyət situasiyasını 

bilməsinə, natiqin motiv və  məqsədləri haqqında qabaqcadan olan 

təsəvvürlərdir. Sinxron tərcüməçinin fəaliyyəti  şəraiti nəticəsində 

ilkin mətndə gedən oriyentir müəyyən qeyri-müəyyənlik kəsb edir. 

İlkin mətnin transformasiyası metodu – 

sinxron tərcümənin 

metodlarından biri olub, formal-işarə səviyyəsində ilkin mətnin ha-

zırlığında leksik, qrammatik transformasiya və nitq kompressiyası 

(sıxılması) yolu ilə həyata keçirilməni nəzərdə tutur. 

İlkin sənədlər – 

ilkin informasiyanı özündə saxlayan və onun 

tərcüməsi üçün nəzərdə tutulmuş bütün nəşr olunası materiallar. 

Belə sənədlər kimi kitablar, dövrü mətbuatda gedən məqalələr, da-

 

38

vam edən nəşrlər (sərəncamlar, texniki sənədlər və s.) və disserta-

siyalar ola bilər. 

İllokutiv akt – 

lokutiv akta məqsədyönlülüyün verilməsi, 

kommunikativ məqsədin ifadəsi. 

İmitativ əlaqə – 

metamətndə mətnarası invariantın olduğuna 

şəhadət verən  əlaqə; imitativ əlaqədə metamətn orijinalla 

müqayisədə öz semantik və üslubi uyğunluğunu – 1:1 səviyyəsində 

göstərir. 

İnformasiya bolluğunun maddi-qrafik səviyyəsi – 

qav-

rayışa daha asan olan mətnin aşağı səviyyəsi. O nəinki formal, həm 

də  mətnin məzmunu funksiyasını da yerinə yetirir. Mətn qrafik 

baxımdan həm yekcins (yalnız hərfi-söz işarələri ilə) ifadə oluna, 

həm də qrafik qeyri-yekcins (yəni burada söz və rəqəmli, diaqrafik 

və piktoqrafik işarələr) bir-biri ilə uyğunlaşa (birləşə) bilər. 

İnformasiya daşıyıcısı – 

hər hansı dil ümumiliyinin nüma-

yəndəsi. 

İnformasiyanın xüsusi mənbələri 

– elmi, texniki, xüsusi 

ədəbiyyat, xüsusi lüğətlər, xüsusi ensiklopediyalar, soraq kitabları 

informasiya mənbələri sayılır. 

İnformasiyanın digər məktəbləri – 

bu, mütəxəssisdən zəruri 

məlumatların alınması imkanı  və  əldə edilmiş  təcrübədən istifadə-

dir. İnsanın öz təcrübəsi isə nəinki onun praktik işi nəticəsində alın-

mışlardan ortaya çıxır, həm də  tərcüməçi elm və texnikanın yeni 

nailiyyətlərini, o cümlədən elmi-kütləvi jurnallardan aldığı  məlu-

matlar nəticəsində yaranıb, toplanır. 

İnformasiyanın işçi mənbələri 

– bu, elə tərcüməçinin infor-

masiya mənbələridir; bax: tərcüməçinin informasiyasının ümumi 

mənbələri, tərcüməçinin informasiyasının xüsusi mənbələri. 

İntensional metamətn – 

müəllif subyektinin (orijinala söykə-

nən qeyri-intensional metamətndən fərqli olaraq) orijinala münasi-

bətini ifadə edən metamətn. Qabaqcadan nəzərdə tutulmuş 

mətnarası əlaqə, müəllif proqramı fərdi, yaxud qrup halında (ədəbi 

ənənəyə münasibət) ola bilər. 

 

39 

İstehsalat dialekti – 

peşəkar dialekt növü olmaqla, isteh-

salatın bu sahəsində məşğul olan adamları birləşdirir. 

İşarə olunan 

– dil vahidinin daxili (semantik), yaxud 

məzmun tərəfinin real dünyanın fikir predmetində,  şüurda, 

predmetlərdə keyfiyyət və proseslərin inikası, əks olunması. 

İşarənin dərki mənası – 

bax: işarənin referensial mənası. 

İşarənin praqmatik mənası – 

konkret işarədən istifadə edən 

işarə və insan arasında münasibət. 

İşarənin-predmet məntiqi mənası 

– işarənin referensial mə-

nası. 

İşarənin referensial mənası – 

konkret işarə ilə bildirilən Əş-

ya ilə predmet arasında münasibət, əlaqə. 

İşçi dillər – 

bu, danışıqlarda, konfranslarda, konqreslərdə, 

simpoziumlarda və s. rəsmi ünsiyyət dilləridir. 

İzahedici tərcümə – 

1. Adətən adların transkripsiyası ilə mü-

şayiət olunan tərcümə (elmi jurnalların və s.). 2. Sözün özünün yeri-

nə onun izahını verən tərcümə. Tam yazılı  tərcümə qaydası  aşağı-

dakı mərhələlərdən ibarətdir: 1) orijinalla tanışlıq; 2) mətnin qarala-

mada tərcüməsi; 3) mətnin tam redaktəsi; 4) başlıq tərcüməsi. 

İzahedici tərcümə – 

tərcümə olunan söz, yaxud söz birləşmə-

sinin mənasının sərbəst şəkildə verilməsi (tərcüməsi). Müqayisə et: 

anlayışın məntiqi inkişafı. 

İzafi informasiya – 

uyğunsuzluqlar informasiyası nəzəriyyə-

sində tərcümə mətninin müqayisəli öyrənilməsində bölünən və tər-

cümə mətinində olan və ilkin mətndə olmayan məlumatlar. 

 

 

J 

 

Janr norması 

– Janrın norması, yaxud konvensiyasında fərq-

lər bir dil, bir mədəniyyət çərçivəsindən kənara çıxdıqda daha aydın 

görünür. Hər şeydən əvvəl, bu fərqlər janrın öz nomenklaturası ilə 

bağlıdır. Hər hansı yazılı mədəniyyətdə (yazı, nağıl, məqalə) möv-

cud olan ümumi janrlarla yanaşı, elə janrlar da vardır ki, (məsələn, 

 

40

sovet, yuqoslav, hindu və s.) onlar bir neçə  mədəniyyətdə ya-

yılmışdır və, nəhayət, elə janrlar da vardır ki, onlar bir mədəniyyət 

üçün (məsələn, Yaponiyada «hayku» poetik janrı) spesifikdir. 

janrların konvensiyası tarixi variativliklə xarakterizə olunur (mə-

sələn, orta əsrlər elmi əsərlərinin (divan) şeir forması. 

Janr yerdəyişməsi – 

mətnin bir xüsusi ədəbi janr kimi konsti-

tutiv əlamətlərinin dəyişməsi zamanı gedən tematik yerdəyişmə nə-

ticəsi. Janr yerdəyişməsi, adətən, makroüslubi sahədə gedir və onu 

digər yerdəyişmədə  tərcümə  səviyyəsində mikroüslubi yerdəyişmə 

başa çatdırır. Janr yerdəyişməsi üçün tərcümə versiyasının müxtəlif 

tipləri xarakterikdir. 

 

 

K 

 

Kalambur – 

danışıqda müəyyən məqsədlə eyni sözün müxtə-

lif mənalarının qarşılaşmasından və ya səs tərkibinə görə yaxın söz-

lərin sıralanmasından ibarət söz oyunu. 

Kalka 

– başqa dilə məxsus söz və ya ifadələrin sırf hərfi tər-

cüməsindən yaranan tərcümə. 

Kalkalaşdırma – 

kalkalaşdırma zamanı  əcnəbi dilə  məxsus 

söz və ifadənin mənası və strukturu əxz edilir. Bu da başqa dillərin 

və ya dilin leksik-semantik, leksik-semantik modellərinin əxz edil-

məsi yolu ilə sözlərin yaranması  və ya dilə yeni sintaktik quruluş 

qaydalarının daxil edilməsidir.  

Kalkalaşmayan situasiya (vəziyyət) – 

Morfoloji, sintaktik və 

semantik səviyyələrdə qarşılışdırılan bir, yaxud bir neçə elementlər 

seqmenti kimi xarakterizə olunan tərcümə situasiyası. Hətta 

müxtəlif mənalılıq köməkçi  əlavə  qənaətedici proqramlar və 

sözbəsöz tərcümə belə müsbət nəticələrə gətirib çıxarmır. Məsələn, 

no traffic- zona boşdur; surface windl- yer üzərində külək; terminal 

weather- enmə  məntəqəsində hava. Buraya həm də söz birləşmə-

lərinin tək bir sözlə qarşılaşması kimi hallar da aiddir. Məsələn, low 

pressure area- siklon; drifling snow- çovğun. Mühəndis dilçiliyi 

 

41 

(linqvistikası) nöqteyi-nəzərdən leksik-qrammatik və funksional - 

semantik təhlil konteksti nəticəsində hissələrə bölünən bu seq-

mentlər maşın dövrəsi olur. 

Keçirmə 

– 1. Bu tərcümənin elə bir mərhələsidir ki, orada tər-

cüməçi ilkin məlumatda olanın nüvəsinə yaxın uyğunluq tapa bilir. 

2. Bu, semantik transformasiyadır ki, o çarpazlaşan anlayışların 

əvəzedilməsinə əsaslanır. 

Keyfiyyətsiz tərcümə – 

bu, o zaman baş verir ki, tərcüməçi 

öz peşəkar fəaliyyətinə lazımınca yanaşmır, hazırlaşmır, yaxud heç 

də  zəruri fərdi - bədii qabiliyyətini öz fəaliyyətinə  tətbiq etmir. 

Mətn səviyyəsində keyfiyyətsiz tərcümə subinterpretasiya, yaxud 

ilkin mənbənin, orijinalın ideya – bədii xüsusiyyətlərinin düzgün 

dərk olunmamasında özünü göstərir. Tərcümə prosesi əslin mətni-

nin bədii xüsusiyyətlərinin neqativ şəkildə yerdəyişməsi, yaxud 

mətnin üslubi nivelirovkası ilə müşayiət olunur. Oxucu nöqteyi-nə-

zərindən keyfiyyətsiz tərcümə bədii-kommunikativ kanalları bağla-

ya bilməklə, xarici müəllifin yaradıcılığını gözdən sala bilər və bu-

nunla da onu uzun müddət ərzində vətən ədəbiyyatı və ədəbi səviy-

yə kontekstindən ayıra bilər. 

Kiçik sistemaltları (dilin yarımsistemləri) 

– bütöv, sonuncu 

və  bəzi hallarda formal məhdudlaşdırılmış sistemaltılar. Nisbətən 

aydın parametrlərlə ifadə olunan kiçik funksional sistemaltılar (ya-

rımsistemlər), məsələn, telefon məlumatları, qəzet elanları və s. Ki-

çik sistemaltıların (yarımsistemlərin) – xüsusi dilaltıların (yarımdil 

sistemlərinin) öyrənilməsi müəyyən universal prosedur əsasında hə-

yata keçirilir. Burada bu və ya digər kiçik sistemaltıların (yarımsis-

temlərin) onların optimal prosedurunu özündə təhlilin iki mərhələ-

sini – qeyri-alqoritmi və alqoritmi birləşdirən spesifik xassələrinin 

işlənib hazırlanması nəzərdə tutulur. 

Kino/video materiallarının tərcüməsi – 

işin məqsəd və xa-

rakterindən (auditoriya üçün, dublyaj, səsləndirmə  və s. üçün tər-

cümə) asılı olmaqla, o özündə sinxron, ardıcıl və yazılı tərcümənin 

xüsusiyyətlərini əks etdirir. 

Kodsuzlaşdırmaq– 

bax: kodsuzlaşdırma. 

 

42

Koqnitiv dilçilik 

– informasiyanın transformasiyasında və 

kodlaşdırılmasında rol oynayan işarələr sistemi kimi dil bu istiqa-

mətin mərkəzində durur. Bəzi tədqiqatçılar koqnitiv dilçiliyi yeni el-

mi paradiqma kimi səciyyələndirirlər.  

Kommunikativ akt – 

van Deykin fikrincə, ayditiv aktdan 

(yaxud dinləyən aktdan) və kommunikativ situasiyadan ibarətdir. 

Kommunikativ intensiya 

– kommunikativ məqsəd-məram 

İntensiya (lat. intentio) fəlsəfi elmlərin terminoloji aparatından gö-

türülmüşdür.   

Kommunikativ kompetensiya – 

şəxsi cəhətlərin və imkanla-

rın insanın kommunikativ fəaliyyətini təmin edən, eləcə  də dil və 

dildənkənar bilik və bacarıqların məcmusu. 

Kommunikativ mövqe – 

ekspediyentin, ötürücünün məluma-

tı (mətni) kodlaşdırılma və yenidən kodlaşdırma zamanı tutduğu 

mövqe. Tərcümə kommunikasiyası aktında tərcüməçi məlumatın, 

yaxud orijinal mətnin kodlaşdırılmasında iştirak edir (bu, tərcümə 

prosesinin analitik mərhələsidir) və bunun nəticəsində yeni mətn ya-

ranır. Tərcüməçi məlumatın yenidən kodlaşdırılması və bu kodlaş-

dırma həm də orijinalın tərcümədə yenidən kodlaşdırılması adlanır. 

Tərcüməçinin kommunikativ mövqeyinin bir tərcüməçinin mətndə 

müəyyən obraz sistemi, yaxud üslubunun dinamik konfiqurasiyası 

vəziyyətini  ədəbi kommunikasiyasının diferensiyasiyasına canatma 

kimi xarakterizə etmək olar. 

Kompensasiya priyomu (tətbiqi) – 

1. Tərcümə edilən dilə 

xas olan vasitələrlə semantik-üslubi cəhətdən itirilənlərin tərcümədə 

doldurulması (bərpası). 2. Tərcümə dilindəki vasitələrlə heç də  nə 

tərcümə  mətnində, nə  də orijinalda mütləq eyni yerində  həyata 

keçirilməyən labüd semantik, yaxud üslubi cəhətdən itirilmişləri 

doldurmaq üçün tətbiq edilən tərcümə priyomu. 

Kompilyativ tərcümə – 

əvvəllərdən mövcud olmuş tərcümə-

lər əsasında aparılan tərcümələr. 

Komplementar əlaqə – 

mətn köməkçilərinin əlavələri və ta-

mamlamaları ilə (qeyd, kommentari, izah, ön söz) protomətnin in-

kişaf edən invariantının xüsusiyyətləri, mətnlərarası münasibətlər. 

 

43 

Konstitutiv yerdəyişmə – 

qaçılmaz yerdəyişmə, bu, əsasən, 

tərcümə zamanı iki dil arasında, iki poetika, iki sistem-orijinal və 

tərcümədə həllolunmaz fərqlər zamanı ortaya çıxır. 

Kontroverz metamətn – 

neqativ protomətnə polemik söykə-

nən. Kontroverz metamətn öz protomətni haqqında orijinalın 

(parodiyanın) tipik xüsusiyyətlərinin modelləşməsi haqqında in-

formasiya verir. Kontroverz metamətn eyni zamanda imitasiya üsu-

lunu istifadə edə bilər, yaxud o dialektik olaraq hər iki prinsipi – 

affirmativ və kontroverzi dialektik şəkildə birləşdirə bilər.