Research papers

Ключевые слова:
учебный процесс, познавательная деятельность, ученик, активационные 
игры, интеллектуальные, дидактические 
 
Summary.
The article provides information about the impact of activation games in the teaching process, 
their essence and functions in the development of students as competent young people as human capital that meets 
the needs of modern society. The impact of activation games on children's physical and cognitive activity in the 
learning process was highlighted, and some games were classified. The training focused on the types of games 
used and game technologies. At the same time, the content, structure and rules of the game technology practiced 
in the Azerbaijani language classes, as well as the classification in general were noted.
 
Key words: 
lesson process, cognitive activity, student, activation games, intellectual, didactic 

---

Azərbaycan dili dərslərində oyunlardan istifadənin əhəmiyyəti və tətbiqi yolları 
103 
Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, № 2, 2022 
Fəal təlimin əsas şərtlərindən biri şagirdlə-
rin hər zaman öyrənmə mövqeyinin möhkəm-
ləndirilməsidir. Şagird hər zaman kəşf edən tə-
rəf olmaqla müəllim ona yol göstərən, istiqamət 
verən tərəf olmalıdır. Müəllim funksiyalarına 
(inkişafetdirici, təhsilləndirici, tərbiyələndirici) 
diqqət yetirdikdə biz bunu müşahidə edirik. 
Sözsüz ki, bu vəzifələr bir-biri ilə qarşılıqlı əla-
qədədir və əgər təlim prosesi düzgün qurulubsa, 
müəllim bu vəzifəsinin öhdəsindən bütövlükdə 
gələ bilər. 
Ümumtəhsil müəssisəsinin məqsədləri 
dövlətin, cəmiyyətin, ailənin məktəb qarşısında 
qoyduğu müasir bilik və bacarıqlara yiyələn-
məkdən əlavə, uşağın potensialının üzə çıxarıl-
ması və inkişaf etdirilməsi, özünü inkişaf etdir-
mək və özünü təkmilləşdirmək üçün səmərəli 
üsullara sahib olması, müstəqil şəxsiyyət kimi 
formalaşmasına şərait yaradılmasıdır. Müasir 
tədris üsullarının müxtəlifliyindən interaktiv 
olanlar aparıcı kimi təklif olunur. Bu üsullar, di-
gərləri kimi, şagirdlərdə demək olar ki, bütün 
əsas kompetensiyaların formalaşmasına kömək 
edir. Tədrisdə interaktiv metodların üstünlük 
təşkil etməsi başqalarının tam kənarlaşdırılması 
demək deyil, yalnız onların üstünlük təşkil et-
məsini şərtləndirir. İnteraktiv təlimin mahiyyəti 
ondan ibarətdir ki, təhsil prosesi elə təşkil olu-
nur ki, demək olar ki, bütün şagirdlər təlim pro-
sesinə cəlb olunur, onlar bildiklərini və düşün-
düklərini dərk etmək və əks etdirmək imkanı əl-
də edirlər. Şagirdlərin öyrənmə, tədris materialı-
nı mənimsəmə prosesində birgə fəaliyyəti o de-
məkdir ki, hər kəs öz xüsusi fərdi töhfəsini ve-
rir, bilik, fikir, fəaliyyət metodları mübadiləsi 
aparılır. Bu cəhətləri nəzərə alaraq təlim prose-
sinin bir istiqamət üzrə aparılması yolverilməz-
dir. Dərsin monoton tonlarda getməsi, ancaq 
dərsin keçirilməsi müsbət cəhətə gətirib çıxart-
mır, ona görə də dərs prosesində oyunlardan, 
fəallaşdırma texnikalarından, eyni zamanda, 
elektron resurslardan istifadə etmək həm dərsdə 
monotonluğu aradan qaldırır, həm də şagirdlərin 
sıxılmağının qarşını alır. Üstəlik, bu, xeyirxah-
lıq və qarşılıqlı dəstək mühitində baş verir ki, bu 
da nəinki yeni biliklər əldə etməyə imkan verir, 
həm də idrak fəaliyyətinin özünü inkişaf etdirir, 
onu əməkdaşlıq və əməkdaşlığın daha yüksək 
formalarına çevirir. Şagirdin özünüdərk və özü-
nüinkişafına kömək edir. Uşaqlar oyun zamanı 
müşahidə etdikləri və başa düşdükləri fəaliyyəti 
təkrarlayırlar. Ona görə də bir çox alimlərin fik-
rinə görə, oyun sosial fəaliyyət növü, sosial təc-
rübənin mənimsənilmə forması, inkişaf edən 
mürəkkəb qabiliyyətlərdən biridir. 
Oyun anlayışına nəzər saldıqda, bu feno-
men haqqında nəzəri məqamlara diqqət yetir-
mək lazımdır. Oyun ümumişlək bir anlayışdır. 
Fəlsəfə, pedaqogika və psixologiyada “oyun” 
termini haqqında müxtəlif şərhlər mövcuddur. 
Y. Heyzinqa “oyun konüllü olaraq qəbul edilən, 
lakin müəyyən zaman və məkan daxilində məc-
buri qaydaları olan və məqsədə xidmət edən 
məşğuliyyət növüdür” fikrini qeyd edib.
A.S. Vıqotski və A.N. Leontyev insan fəaliyyə-
tinin 3 əsas növünü qeyd etməklə onu oyun, tə-
lim, əmək olaraq müəyyənləşdirmişlər ki, bu 
fəaliyyət növləri də bir-biri ilə əlaqəlidir. Oyun-
ların yaranması və məqsədi haqqında pedaqoji, 
psixoloji ədəbiyyatların təhlili göstərir ki, uşaq-
lar bu proses zamanı inkişaf edərək özünü dərk 
edir, məqsədlər müəyyənlşdirirlər. 
Alman psixoloqu K. Qross 19-cu əsrdə 
oyunu sistemli şəkildə öyrənməyə cəhd etmiş, 
oyunları davranış məktəbi adlandırmışdır. O, 
hesab edirdi ki, oyun hansı xarici və daxili moti-
vasiyanı müəyyən edirsə-etsin, uşaqlar üçün hə-
yat məktəbinə çevrilməlidir. O, oyunu insan 
davranışları ilə tanış olmağa imkan verən “ibti-
dai məktəb adlandırırdı”. 
Oyunun parlaq tədqiqatçısı D. B. Elkonin 
hesab edir ki, oyun sosial xarakter daşıyır və 
birbaşa doymadır və böyüklər dünyasının əks 
olunmasına yönəldilmişdir. Oyunu “sosial mü-
nasibətlərin arifmetikası” adlandıran Elkonin 
oyunu müəyyən mərhələdə baş verən fəaliyyət 
kimi, zehni funksiyaların inkişafının aparıcı for-
malarından biri və uşağın böyüklər aləmini öy-
rənməsi yolları kimi şərh edir [1, s 166]. 
Oyun həyat praktikasında sabit və yenilik-
çiliyi təkrarlayır və buna görə də sabitliyin oyu-
nun qaydaları və konvensiyaları ilə dəqiq əks 
olunduğu bir fəaliyyətdir – onlar sabit ənənələri 
və normaları ehtiva edir və oyun qaydalarının 
təkrarlanması oyun qaydalarını yaradır. Bir çox 
oyunlarda “realın funksiyası” ya ətraf mühitin 
şərtləri şəklində, ya da əşyalar – aksessuarlar 
şəklində, ya da oyunun özünün intriqasında 
mövcuddur. A.M. Leontyev sübut etdi ki, uşaq 
onun üçün birbaşa əlçatmaz olan daha geniş 
reallıq dairəsini yalnız oyunda mənimsəyir. 

---