Rəyçi və ön sözün müəllifi: Əziz ƏLƏKBƏRLİ

Əziz ƏLƏKBƏRLİ,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent.

FOLKLOR QAYNAQLARI
Milli düşüncə, milli kimlik, milli tarixi coğrafiya, milli mə­nə­vi sərvət ədəbiyyatın başlanğıcı olan folklordadır. Folklor və onun motivləri yazılı ədəbiyyata mövzu və forma verir, ədə­biyyatın milli xarakterini müəyyənləşdirir.

Folklorun ədəbi prosesə hansı şəkildə təsir göstərməsi və bu posesin necə getməsinin özü son dərəcə maraq doğu­ran məsə­lədir. Min illər bundan əvvəl yaranan ağız ədə­biyyatı örnəklərini ərsəyə gətirən qaynaqlar müasir həya­tımıza, indiki düşüncə tər­zi­mizə necə uyğunlaşıb yaşayır? Bu günün nəsri və poeziyası şi­fahi söz xəzinəmizdən necə barınıb-bəhrələnir? Bütün bunlar ədə­bi prosesdə öz elmi və bədii dəyərini saxlayan vacib prose­s­dir.

Folklorun yarandığı qaynaqların bədii əsərə təsiri gü­nəşin torpağa təsirinə bənzər. Günəş almayan torpaqda hə­rarət çatış­maz. Başqa sözlə, nüvəsinə folklor ruzigarı əs­mə­yən əsər, təbir caizcə, distillə olunmuş suya bənzər. Bütün təmizliyinə və saf­lığına baxmayaraq belə suyu içmək olmur.

Az yaradıcı sənətkar tapmaq olar ki, onun əsərləri xalq di­lindən, bu dilin şəhdini-şəkərini şərtləndirən folklor qay­naqla­rın­dan qidalanmasın. Həqiqi sənətkar xalqını, onun arzu və istəyini, xalqın yaratdığı folkloru, bu folkloru şərt­ləndirən qaynaqları, bir sözlə, ona doğma olanların ruhu­nu gözəl bildikdə, dərin duyduq­da kamil sənət əsəri yarada bilir.

Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyev “Folklor müasir əsərə hansı şəkildə təsir göstərməlidir” sorğusuna belə cavab ver­mişdir: “Folklordan istifadə barədə fikirləşəndə mənim yadıma Üzeyir Hacıbəyovun “Koroğlu” operası düşür. Bu ölməz əsərin musiqi­sin­də Ü.Hacıbəyov el musiqisini öz tü­kənməz isteda­dı­nın qa­nad­ları ilə irişməz yüksəkliyə qal­dı­raraq Azərbaycan xalqının qəhrəman ruhunu qəlbin də­rin­liklərinə işləyən mər­danə, cəsur musiqi dili ilə tərənnüm et­mişdir. Bəstəkar el nəğməkarlarından istifadə ilə yüksək musiqi mədəniyyətinə malik böyük opera yaratmışdır. İste­dadlı yazıçı da belə edir” (bax: “Azərbaycan” jurnalı. “Bizim sorğu”,1981, №1, səh.10).

İlyas Əfəndiyev yazıçının folklor qaynaqlarına müra­ciət­də dərinliyə, folklor poetikasına nüfuz edərək, folklor mo­­tivini əsə­rin üz səthində deyil, daxilində – poetik məğ­zində duyulmasını şərtləndirmişdir.

Xalqın yaratdığı folklor çeşməsinin qaynaqları çox­dur. Bu qaynaqlar xalq dilinin şəhdi-şəkəri, el-obanın yarat­dığı nağıl, rəvayət, əfsanə, mifologiya, dastan, ata sözləri, məsəl­lər­dir, xalq ədəbiyyatında mövcud olan hazır folklor surətləri, bədii təsvir va­sitələridir, xalqın xeyir-duaları, bəd duaları, ləti­fələri, xalq fəlsəfi təfəkkürü, məcazlı deyim tərzidir. Bu qay­naq­lar öz kökü üzərində bitən qollu-budaqlı nəhəng ağaca bənzəyir və bədii əsərə forma və süjet verir.

Folklordan süjet əxz etmək bədii yaradıcılığın bütün dövr­­lə­rində istifadə olunan bir yaradıcılıq xüsusiyyətidir. Ədə­biyyat həmişə folklordan bəhrələnibdir.

Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli, Molla Pənah Vaqif, Mirzə Ələkbər Sabir öz dövrlərinin sosial-ictimai mət­ləblərini bədii söz vasitəsilə ifadə etmək, oxucunun mə­dəni yüksəlişinə təsir göstərmək məqsədilə folklora, xalq zə­ka­sına, el sözünə müraciət ediblər, ondan bəhrələniblər, bu yol ilə yaradı­cılıq­la­rını xalqın həyatına, mənəvi və sosial tələblərinə yaxın­laş­dırıblar.

XVIII əsrdə Molla Pənah Vaqif, Molla Vəli Vidadi, XIX əsrdə Qasım bəy Zakir folklor qaynaqlarına müraciət etməklə xalq şeiri poetikasını klassik şeirə gətirir, xalq şeiri tərzində yazdıqları əsərlərdə realist şeir üslubunu yaşadır, xalq həyatının ən canlı məsələlərini inandırıcı şəkildə ifadə edirdilər.

Təsadüfi deyil ki, ədəbiyyatımızın bütün dövrlərində oldu­ğu kimi XVII-XVIII əsrlərdə ana dilli poeziyamızın in­ki­şafında böyük xidmətləri olan adlı-sanlı sənətkarlar xal­qın təfəkküründə dastanlaşan, milli folklordan gələn möv­zu­lara, Şərq əfsanə və rəvayətlərinə, milli dastanlar kimi folklor qaynaqlarına müraciət edib dövrün mükəmməl yazılı ədəbi nümunələrini yaradıblar.

Məhəmməd Əmmaninin mövzularını xalq ədə­biy­ya­tından aldığı “Dəvəsi ölmüş ərəb”, “Tiryəkçi” hekayələri, Fədainin Şərq əfsanələri əsasında yazdığı “Bəxtiyarnamə”, Məsihinin əfsanə əsasında yazdığı “Vərqa və Gülşa” poe­ması, Məhəm­mə­din “Şəhriyar və Sənubər” adlı xalq poe­ması əsasınd­a yaz­dığı “Şəhriyar” dastanı məhz milli və Şərq folklor qaynaqları əsa­sında yazılmışdır.

Folklor qaynaqlarına müraciət XIX-XX əsrdə də yeni vüsət aldı. Bu əsrin bədii nəsri və şeirində bir tərəfdən folklor ün­sür­lərinin həmin əsərlərin müəlliflərinin yara­dıcılıq xüsu­siy­yətləri ilə üzvi şəkildə qaynayıb-qarışdığını, digər tərəfdən də folklor ilə səsləşən əsərlərin yaran­dığını gö­rü­rük. A.Bakı­xanovun “Nə­si­hətnamə”sində, N.B.Və­zi­­ro­vun əsər­lə­rinin adına “Adı var, özü yox”, “Daldan atılan daş topuğa dəyər”, “Sonrakı peşmançılıq fayda verməz”, “Yağışdan çıxdıq, yağ­mura düş­dük”, “Nə əkər­sən, onu biçər­sən” atalar sözlərinin verməsində bu pro­sesin gö­zəl nümu­nə­lərini görürük.

XX əsrdə C.Cabbarlı, S.Vurğun, R.Rza, M.Rahim, M.Rza­quluzadənin bir sıra poemalarının, S.Rüstəmin “Qaçaq Nəbi” dramının bədii müvəffəqiyyəti eyni zamanda onların folklor qaynaqlarına yaradıcı yanaşmasının nəticəsi idi. Bu cəhət­dən S.Vurğunun yaradıcılığı müstəsnalıq təşkil edir. S.Vurğun poe­ma­larında folklor motivlərinə müraciətlə Azər­bay­can folklo­ru­nun dərinliklərində qiymətli nə varsa, onu poe­ziyamızın sərvə­tinə çevirdi. O, yazdığı 26 poemadan 7-ni məhz folklor motivi əsasında qələmə almışdır. “Aslan qayası”, “Ayın əfsanəsi”, “Bulaq əfsanəsi”, “Qız qayası”, “Hürmüz və Əhrimən”, “Ölən məhəbbət”, “Dar ağacı” kimi poemalarında folklor süjeti şairin xəlqi ideyasının ifadəsinə xidmət etmişdir.

Geniş bir məfhum olan folklor və onun qaynaqları bü­tün dövrlərdə ədəbi prosesin ayrılmaz tərkib hissəsi olmuş və ol­maqda davam etməkdədir.

Folklorun böyük qaynaqlarından biri, bəlkə də, bi­rin­cisi xalq danışıq dili, xalqın az sözlə böyük fikir ifadə edən toxtamış zərb-məsəlləri, şirin ifadələri, obrazlı təş­beh­ləridir.

Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimov yazırdı ki, “Obrazlı söz xalq dilinin ümumi qazanında qaynayıb yetişir və ancaq oradan xalq həyatı, xalq ruhu ilə birlikdə bədii ədəbiyyata keçir. Təsadüfi deyildir ki, bədii dilin ən gözəl nümunələri xalq ədəbiyya­tın­dadır”.

Folklorun rəngarəng dil ünsürlərinin bədii əsərin dili­nə da­xil edilməsi surətlərin hiss və həyəcanlarını, onların ic­ti­mai si­masını səciyyələndirir və bu üsulla xəlqilik dərəcəsini hiss et­dirir.

Bir “xalq dili” var, bir də yazıçı və şairlər tərəfindən iş­lədilən “ədəbi dil”. Xalq dili daha çox el-oba arasında, onun dialekt və şivələrində yaşayır. Xalq dilindən gələn çoxlu sözlər vardır ki, bunlar ədəbi əsərlərə bir torpaq münbitliyi gətirir. Bunun çoxlu nümunəsini XX əsrdə Səməd Vurğun, Hüseyn Arif, Osman Sarıvəlli, Məmməd Araz, İlyas Əfəndiyev, Mirzə İbrahimov, Əli Vəliyev kimi şairlərin poe­zi­yasında və nəsr əsərlərində görmək olur.

Hər yazıçı bitib-tükənməz folklor qaynaqlarından özü­nəməxsus şəkildə faydalanır, bu faydalanma nəticəsində folklor bədii əsəri məzmun, ideya, fikir və obrazlarla qida­lan­­dırır. Bədii əsər isə folklordan əxz etdiklərini yenidən işlə­yərək onu yeni və müasir mövzu ilə bədii şəkildə xalqa çatdırır.

Göründüyü kimi, ədəbi prosesin bütün dövrlərində folklor qaynaqları yazılı əsərlərin nüvəsinə sehirli bir ruzigar kimi daxil olmuşdur. Bədii yaradıcılığın bütün şah əsərləri öz tarixi ta­leyi­nin uğurunu da elə bu ruzigardan götürüb desək, yanlış olmaz.

Yüzilliklərin o başında yaranan folklor örnəkləri, folk­lor qaynaqları yüzilliklərin bu biri başında bir sənətkarın qələmində gül açır, mənəvi körpü quraraq milli bağları daha möhkəm şəkildə bir-birinə kilidləmiş olur.