Rəyçi və ön sözün müəllifi: Əziz ƏLƏKBƏRLİ

NƏBİ XƏZRİ ŞEİRLƏRİNDƏ

POETİK TUTUM*
Nəbi Xəzri XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli söz ustası, həm lirik, həm epik, həm də dramatik janrda mükəmməl əsərlər yaradan ustad sənətkarıdır. Onun şeirləri klassik və müasir poeziyanın ən yaxşı cəhətlərindən bəhrələnən, kökə bağlı məz­munlu bir poeziyadır.

Sözün keşiyində duran, hər şeydən əvvəl, lirik bir şair olan, əsərlərinin mövzusu ana, vətən, sevgi, dəniz, təbiət, torpaq, torpa­ğın sahibi insanlardır. Onun tək bir məhəbbət lirikasını ələ alıb incələsək, bu lirikanın əzəmətini görmək çətin olmaz.

Keçir xəyallarım,

Sənin izinlə,

Sən Ayla,

Günəşlə,

Tən görünürsən.

Dünyaya baxıram sənin gözünlə,

Yenə gözlərimə sən görünürsən.

(I cild, Bakı, 1973, səh. 46).

İnsanı özünü dərk etməyə qaytaran, yaşanılaraq yazılan bu şeir gözəl poeziya nümunəsidir.

Eləcə də:

Haçan bir saatlıq görüş istəsəm,

Sən bütün ömrümü ərməğan istə.

Və ya:

Hicran elə bildi ayırdı bizi,

Bir idin min olub qəlbimdə qaldın –

---------------------------------

*Məqalə 2010-cu il yanvar ayında AzTV-də Nəbi Xəzriyə həsr edilmiş “Əbədi abidələr” verilişi üçün hazırlanmış çıxışımda səslənmişdir.

misralarında da dərinliyi və səmimiliyi ilə insanı düşündürən sevgi dolu bir dünya, bu dünyanı dolduran poetik bir tutum var. Sevən­lərin vüsalı gözləyən həsrətini, sevincini ifadə edən poetik tutum…

Türk şairi Yavuz Bülənd Bakilərdən eşitdiyim bir cümlə belə idi: “Bugünkü nəsil eşqin nə olduğunu bilmir. Eşqi son olaraq bizim nəsil yaşadı. Bu nəsil həm də Nəbi Xəzridir, Bəxtiyar Vahabzadədir, Nəriman Həsənzadədir.

N.Xəzri şeirlərinin hər misrası musiqi kimi lirik səsləndiyi üçün şeirlərinə dillər əzbəri olan neçə-neçə mahnı yazılmışdır. “Mavidir”, “Dərələr”, “Qonşuda qız sevənin”, “Sən getdin”, “Nar-nar”, “Ağ çiçək”, “Qız qalası”, “Aslanın mahnısı” və s. Təsadüfi deyil ki, bu mahnıların çoxu XX əsrin ilahi səsə malik mü­ğən­nilərindən Şövkət xanım Ələkbərovanın ifasında səslənmişdir.

Şeir mənim üçün bir kainatdır,

Onun ulduzları, günəşləri var.

Şair mənim üçün sirli həyatdır,

Onun öz sevinci, öz kədəri var –

deyən Nəbi Xəzri üçün şeir bir kainatdır. Bu kainatda yaranan şeirlər oxucu ilə tez dialoq qura bilir. Onunla söhbət edə bilir. Nəbi Xəzri şeirlərinin mövzuları, üslubu, dili, ləhcəsindən irəli gələn bədii tutum bu şeirlərin oxucu ilə tez dil tapmasına imkan verir.
Səni yaz

qatarı,

Apardı tezdən.

Elə bil dünyanı,

Qarlı qış aldı.

Heç yana getmədin,

Sən yer üzündən,

Bəs niyə,

yer üzü

birdən boşaldı.

Hicran elə bildi,

Ayırdı bizi.

Sanki üfüqlərə,

Uçan xəyaldı.

Hicran elə bildi,

Ayırdı bizi,

Bir idin,

Min olub qəlbimdə qaldın.

(N.Xəzri. Seçilmiş əsərləri.

I cild. Bakı, 1973, səh. 62.)

Nəbi Xəzri XX əsr Azərbaycan poeziyasında yalnız lirik şeir­ləri ilə deyil, poema, dram əsərləri ilə də şərəfli bir yer tutmuşdur.

“Peyğəmbər”, “İki Xəzər”, “Sumqayıt səhifələri”, “Əfsanəli yuxular”, “Günəşin bacısı”, “Ana”, “Şəhidlər və şahidlər”, “Bacı”, “İnam”, “Mənim babam baxan dağlar”, “Dağlar dağımdır mənim”, “Təmiz ürək”, “Kiçik təpə”, “Xatirələr” kimi poe­ma­ların, “Sən yanmasan”, “Əks-səda”, “Mirzə Şəfi”, “Torpağa sancılan qılınc” kimi dram əsərlərinin onun yaradıcılığında müstəsna yeri vardır.

Nəbi Xəzri mənzum dram və poemalarında folklorun möv­zu və motivlərindən faydalanaraq folklorla poeziyanın yaradıcılıq əlaqəsini ifadə edən poetik nümunələr ərsəyə gətirmişdir. “Dədə Qorqud” motivləri əsasında yazdığı “Torpağa sancılan qılınc” mən­zum dramı və “Əfsanəli yuxular” poeması XX əsrin son rü­bün­də yazılmış Azərbaycan şeirinin özünəməxsus poetik nümu­nə­ləridir. Romantik qəhrəmanlıq üslubunda yazılmış, şairin daxili tələbatdan yaranmış “Torpağa sancılan qılınc” mənzum dramı qədim “Dədə Qorqud” eposunun bədii tükənməzliyi, zamanların bədii sorğusuna cavab vermək qüdrətinin təzahürü olması baxı­mından igidliyin, dəyanətin, mərdliyin bədii inikasıdır. Xeyirin və sülhün qələbəsi ilə başa çatan əsərdə Nəbi Xəzri folklordan gələn süjeti, obraz və xa­rakterləri yeni ideya və fəlsəfi fikirlərlə daha da zənginləşdirmişdir.

Dədə Qorqud ruhunun, Dədə Qorqud mənəviyyatının öl­məz­liyi ideyası ilə tamamlanan “Torpağa sancılan qılınc” pyesi das­tan­la fərdi yazıçı üslubunun qaynayıb-qovuşmasından mey­dana gəl­mişdir.

“Dədə Qorqud” motivlərinə olan böyük marağını N.Xəzri bir məqaləsində belə izah edir:

“Dədə Qorqud” xalqın bütün gözəl sifətlərini – igidliyi, sə­daqəti, dəyanəti bizə əziz bir miras qoyub dünyadan getmişdir. Yox, getməmiş, dünyada bizim nəsillərlə əbədi qalmışdır. “Dədə Qorqud” dastanı qədim azərbaycanlıların mənəvi gözəllik sal­naməsidir. İgidlik, mərdlik məhəbbət və qəhrəmanlıq abidəsidir” (“Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 24 iyun 1981).

N.Xəzrinin “Dədə Qorqud” motivləri əsasında yazdığı “Əfsa­nəli yuxular” poemasının əsas mövzularından biri ana mövzusudur. Poemaya yazdığı ön sözdə şair öz yaradıcılıq məq­sədini belə izah edir: “…XX əsrin sonunda qürurla yaşayıb öm­rü­nü başa vurmuş anamın mənəvi bacıları kimlər olmuşdur? Xə­yalım uzaq əsrlərə getdi. Xatirimə Burla Xatun gəldi. Nüşabə göz önümdən keçdi. Məhsətini düşündüm. Həcərin qəhrəmanlığını xatırladım. Mənə elə gəldi ki, anam öz bacılarının saf analıq duyğularını, qadın müd­rikliyini, qadın şairliyini və qadın mərd­li­yini özündə cəmləşdirmiş və mənim əsrimə qədər gətirib çat­dır­mışdır” (N.Xəzri. Seçilmiş əsərləri. IV cild.Bakı, 1984, səh. 61).

“Əfsanəli yuxular” 6 yuxu şəklində yazılmışdır. İstər birinci yuxu (“Yuxuda bir talan gördüm), istər ikinci yuxu (“Yuxuda bir ana gördüm), istər üçüncü yuxu (“Yuxuda bir çoban gördüm”), istər dördüncü yuxu (“Yuxuda bir oğul gördüm”), istər beşinci yuxu (“Yuxuda bir yuxu gördüm”), istərsə də altıncı yuxu (“Yu­xuda bir səhər gördüm”) “Dədə Qorqud” boylarından qopub gələn mövzuların poetik şərhidir.

N.Xəzri “Əfsanəli yuxular” poemasında “Dədə Qorqud” boylarının hadisə və motivlərini bədii şəkildə işlədiyi kimi das­tanın poetik obrazlığına və xüsusiyyətlərinə də sadiq qal­mışdır. Bu ya­xınlıq poemanın metoforik ifadə tərzində, obrazların mifoloji təfsirində, qəhrəmanlarının mifik planda təcəssümündə, vəzn və obraz strukturunun mənalı ifadələrində, eləcə də şeirin estetik strukturunda özünü hiss etdirmişdir. Nəbi Xəzri “Dədə Qorqud” dastanı mənəvi gözəllik salnaməsidir” mə­qa­ləsində yazırdı: “Mən Dədə Qorqud motivləri əsasında “Əfsanəli yu­xular” poemasını yazarkən dastanın mənalı ifadələrindəki bir cəhət diqqətimi cəlb etdi. O da qoşa sözlərdir:
“Qara-qara qayalar”.

“Söyləşdilər fısıl-fısıl”.

“Soyuq-soyuq sular”.

“Yüksək-yüksək dağlar”.

Dastanın məğzi ilə bu keyfiyyətləri mən qoruyub saxlamaq istədim:

“Yola düşdüm,

Düzə çıxdım.

Duman-duman,

Dağa çıxdım.

Sonra endim,

Zaman-zaman,

Arana mən.

Çəmən-çəmən,

Çiçək yığdım.

Dərman-dərman,

Çiçək qoydum,

Yarama mən.

Çiçəklərim ətir-ətir”.

(Bax: “Ədəbiyyat və incəsənət”

qəzeti 1981, 24 iyun)

“Dədə Qorqud” motivləri dərin və ümumbəşəri motivlərdir. Nəbi Xəzri bu motivləri hadisə, epik və dramatik süjet vasitəsilə inkişaf etdirmiş, bu motivlər konteksində xalqın qəhrəmanlıq keç­mişini, humanizm ənənələrini yaşarı ənənələr kimi qiymət­lən­dirmişdir. Şairin yaradıcılığında qədim eposun ideya-poetik şərhi­nin müasirlik mənası və əhəmiyyəti də bundadır.

Folklorun bitib-tükənməyən bir xəzinə olduğu bir aksiom­dur. Bu xəzinədən hər yazıçının bəhrələnməyi yazıçıya məxsus fərdi yaradıcılıq üslubudur. Tək bir misra, tək bir kəlmə ilə ya­zı­çının folklor xəzinəsinə müraciətinin məqsədini müəyyən­ləş­dirmək müm­kündür. Bu cəhət xalq şairi N.Xəzrinin də əsərlərində görünən tərəfdir. Böyük Mirzə Ələkbər Sabirə həsr etdiyi “Dağlar dağımdır mənim” poemasında

Dağlar dağımdır mənim,

Qəm ortağımdır mənim,

Dindirmə qan ağlaram,

Yaman çağımdır mənim –

məşhur bayatıdakı bir misranı əsərinə ad seçməklə Sabir şeirinin vətəndaşlıq yan­ğı­sının, vətəndaşlıq yükünün ağırlığını ifadə et­mək üçün çox mü­hüm üs­lubdan faydalanmışdır. Poemada məş­hur bayatının za­hiri əlamət­lə­rindən ziyadə, ondakı daxili keyfiy­yətilərlə folklor təfəkkürünün müəyyən cizgilərini əks etdirərək poemasına yeni, orijinal bir ad seçmişdir.

Klassik və müasir poeziyanın, milli folklorumuzun ən yaxşı məziyyətlərindən bəhrələnən Nəbi Xəzri poeziyası kökə, milli düşüncələrə, ənənəyə, Vətən torpağına bağlı bir poeziyadır.

Hər yerdə, həmişə sənsən gümanım,

Canım, gözüm mənim,

Azərbaycanım! –
deyən şair Vətən torpağına, onun hər zərrəsinə, bütün gözəlliklərinə varlığı ilə bağlılığını ifadə edərək özünü Vətən torpağının bir zərrəsi hesab edir.
AŞIĞIN SEVDASI
XIV əsr anadilli poeziyamızın ilk nümayəndələrindən olan İzzəddin Həsənoğlunun “Necəsən, ey gül üzlü yarım mə­nim” misrası ilə başlayan qəzəlinin 2 misrası belədir:
Mən ölücək yoluna gömün məni,

Baxa dursun yarə toprağım mənim.

Həsənoğludan üç əsr sonra yaşamış Sarı Aşığın da eyni sevda təlatümlü, eyni məhəbbətlə dediyi iki bayatı məhəbbətin qüdrətini ifadə edirdi.

Salman Mümtazın yazdığı kimi XVII əsrdə yaşamış “Yaxşı adlı bir sarışın və qaraxallı qıza aşiq olmuş” Sarı Aşıq adı ilə məşhur olan Aşıq Abdulla sevdiyi Yaxşının vəfatından sonra çox yaşamamış, aşağıdakı bayatıda vəsiyyətini belə ifadə et­mişdir:

Mən aşıq tərsinə qoy,

Tər məni tərsinə qoy,

Yaxşının qibləsinə,

Aşiqi tərsinə qoy.

Başqa bir bayatısı da belədir:
Mən aşiqəm yar sarı,

Geyinibdi yar sarı,

Qürbətdə ölsə aşıq,

Üzünü qoy yar sarı.

Salman Mümtazın yazdığına görə, aşıq “Bayatısının məz­mu­nuna görə basdırılmış və üstünə günbəz tikilmişdir ki, bu gün Aşıq Günbəzi adı ilə məruf və məşhurdur. Aşıq Günbəzi Gülə­bird kəndinin özündə vaqe olub, Həkəri çayının sol tayın­dadır. Günbəzin üstündə heç bir yazı, tarix yoxdur. Yalnız qəbir daşının üzərində bir saz şəkli qazılmışdır. Bundan qiyas etmək olar ki, Aşıq saz da çalarmş. Yaxşının qəbri isə Həkəri çayının o biri tayında, yolun arxasındadır. Yaxşı Aşığın istədiyi ki­mi qib­ləyə, Aşıq da tərsinə gömümüşdür. Həkəri çayı da bu iki qəbrin arasından axmaqdadır. Əhalinin bir qismi Aşığı Haqq Aşığı adı ilə yad edərək ziyarətə gəlirlər (Salman Müm­taz. “Azərbaycan ədəbiyyatının qaynaqları”. Bakı: Yazıçı, 1986, s. 170).

S.Mümtaz Aşığın qəbrinin şəklini də Azərnəşr bədii ədə­biyyat şöbəsi tərəfindən 1935-ci ildə nəşr olunan “Sarı Aşıq” ki­tabında vermişdir. Kitabın üz qabığının və qəbrin şəkli be­lədir.

1927-ci ildə arxeoloqlar da Həkəri çayının sahilindəki qə­bi­ristanlıqdakı üzərində saz şəkli qazılmış qəbri və gümbəzi XVII əsrə və Sarı Aşığa aid etmişlər.

Sarı Aşıq haqqında ilk məlumat Qaradağinin “Təzkireyi-Qaradaği” əsərində verilmişdir. Təzkirədə aşığın əslən Arazın o tayın­dakı Qaradağdan olması, oradan köçüb Qarabağın Zən­gəzur mahalının Həkəri çayı kənarında Güləburd adlı kənd­də ya­şaması adının da Qurbanəli olduğu, “Zahirən bu zati-pak şif­teyi-ruzigardır. Çox qədim vaxtlarda gəlib Qarabağın Zən­gəzur ma­halında Həkəri çayının kənarında Güləbürd adlı qər­yədə sükna edib” - deyə yazılmışdır.

1920-1930-cu illərdə Əmin Abid Sarı Aşıq haqqında mə­lumat verərək adının Qərib olduğunu yazır. 1927-ci ildə Sal­man Mümtaz aşığın adının Abdulla olması və həyatı haqqında “Aşıq Abdulla” adlı bir yazıda məlumat verir (bax: Salman Müm­taz. Azərbaycan ədəbiyyatı, sayı 13. Aşıq Abdulla, XI əsr-hicri. Bakı: Azərnəşr, 1927-ci il, səh. 7-20).

Salman Mümtaz da onun Qaradağ mahalından köçüb Zən­gəzur qəzasına gəlməsini, oradan da Qaradağlı kəndində sa­kin olduğunu və bəzi rəvayətlərə görə təxəllüsünün “Misli” oldu­ğunu, Yaxşıya aşiq olduqdan sonra təxəllüsünü “Aşıq” qoy­du­ğunu yazmışdır.

Salman Mümtaz 1935-ci ildə aşığın şeirlərini latın əlif­bası ilə “Sarı Aşıq və bayatıları” adı ilə nəşr etdirir. Nəşrin redaktoru yazıçı Seyid Hüseyn idi.

1936-cı ildə isə Bəhlul Bəhcət aşığın özü və bayatıları haqqında məqalələr dərc etdirir. Onun haqqında yazdığı “Bayatı şairi Aşığın tərcümeyi-halı” əsəri əlyazması şəklində Res­publika Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivində mühafizə edilmişdir¹.

Bəhlul Bəhcət Sarıca Nəbi adlanırdığı Sarı Aşığın Os­manlı dövlətinin ixtiyarında olan Anadolu əyalətindən 4 nəfərlə bir­likdə Səfəvi Şahlarına tabe olan Qarabağ vilayətinə gəl­di­yini, rəngi sarıbəniz olduğu üçün yoldaşlarının ona Sarıca de­diklərini, Həkəri çayının sol kənarında kiçik bir kənddə dul bir qadına qonaq olduğunu, qonaq qaldığı evdə gördüyü Yaxşı adlı gözəl qıza aşiq olduğunu, onun sevgilisi Yaxşını mülkədar Ya­man bə­yin zorla alıb evlənməsini, Yaxşının anasının kədə­rindən öldü­yünü yazır. Çox keçmədən Yaxşının da ağır kədər içində vəfat etməsindən sonra Aşiqin tamamilə sarsılıb çox kəskin bayatılar çağırmasından, nə qədər yaşadığını və nə yaş­da vəfat etdiyini dürüst göstərən bir işarə olmadığından yazır (bax: A.K.Ə. səh. 13-19).

Sonrakı illərdə akademik Həmid Araslı, prof. Əbdüləzəl Də­­mirçizadə, prof. M.H.Təhmasib, prof. Ə.Qarabağlı, prof. Əh­liman Axundov, prof. Sədnik Paşayev, prof. Mürsəl Həkimov kimi görkəmli alimlər Sarı Aşıq haqqında fikir söyləmişlər.

Göründüyü kimi, bənizi sarı olduğu üçün “Sarı Aşıq” ki­mi tanınan aşığın adını mənbələrdə müxtəlif şəkildə adlan­dır­mışlar. “Təzkireyi-Qaradaği”də adı Qurbanəli, Əmin Abiddə Qərib, Salman Mümtazda Aşıq Abdulla, Sarı Aşıq, Bəhlul Bəh­cətdə Sarıca Nəbi adlanmış, M.H.Təhmasibə görə, Sarı, Aşıq Ələsgərə görə, Yetimdir.

Aşıq Ələsgər:
Fərhad Şirini sevdi,

Yetim Yaxşı yar – demişdir.

Aşığın XVII əsrdə yaşadığı yazılır, fəqət anadan olduğu və öldüyü illər haqqında heç bir tarix yazılmamışdır. Bəzən uzun illər, bəzən də az bir ömür sürdüyü yazılmaqdadır. Prof. Azad Nəbiyevin Dərbənddən əldə etdiyi bir əlyazmada onun 1603-1635-ci illər arasında yaşadığı qeyd edilir (bax: A.Nəbi­yev. “Azərbaycan aşıq məktəbləri”. Bakı: “Nurlan”, 2004, səh. 180).

Prof. Azad Nəbiyev Dərbənd əlyazmasında aşığın adının Abdulla olduğunu və Güləburda butasının dalınca gəldiyini, əlyazmada “Abdulla Güləburda butasının dalınca gəldi, özü ilə ata-anasını da gətirdi. Yaxşını qərib aşığa verməyib axirət dün­ya­sını itirənlər peşman oldular. Yaxşının ayağı altında Ab­dullanı torpağa qoydular. Üstünə günbəz tikdilər. Ancaq insaf eləyib Yaxşını günbəzə gətirib aşığa tapşırmadılar. Sağlam canlar nahaq yerə hayıf oldu” şəklində yazıldığını qeyd edir (bax: A.Nəbiyev. A.K.Ə., səh. 181).

Göründüyü kimi, Sarı aşıq, onun sevdası, həyatı və ədəbi irsi tədqiqatçıları az düşündürməmişdir. Bu bir həqiqətdir ki, eşq fədaisi olan Aşıq zəngin ədəbi irs buraxıb getmişdir. O yal­nız bayatıları ilə deyil, təcnis, mürəbbe, qoşma, cığalı bayatı, qıfılbənd bayatı, bayatı-bağlama, tapmaca kimi şeir növlərində müstəsna poetik nümunələr yaratmışdır. Aşığın geniş mü­şa­hidə, ülvi məhəbbət, zəngin biliyinin, hicran və həsrətinin məh­sulu olan bu poeziya incilərinin içərisində onun Yaxşıya söy­lədikləri şeirlərin ayrıca yeri vardır. Onlardan bir neçə nümunə:
Şikar edib tutdum bir şahi tərlan,

Sən etdin əqlimi zayil, a Yaxşı.

Səni sevən keçər cani-sərindən,

Olur camalına mayil, a Yaxşı.

(S.Mümtaz. Sarı Aşıq və bayatıları.

Bakı, Azərnəşr, 1935, səh. 1)

Gözəllikdə sənsən bu gün yeganə,

Canım qurban olsun sən nevcavanə.

Yıxar Aşıq evin eylər viranə,

Dolananda hər bir yana gözlərin.

(Yenə orada, səh. 4)
Sallanıban Yaxşı çıxdı qarşıma,

Hüsnünün zəkatı hər ayə yetər,

Cəbrayil gətirdi ərşdən nidanı,

Mürsəl, Məhəmmədə hərayə dəyər.

(S.Mümtaz, səh. 7)
Atlandıq o Zəngini,

Sonalar üzən günü.

Ölsün, aşıq görməsin,

Səndən əl üzən günü.

(S.Mümtaz, səh. 27)
Mən aşıq zində deyil,

Əqli özündə deyil,

Kim dedi haq camalı,

Yaxşı üzündə deyil.

(S.Mümtaz, səh. 39)
Ay doğdu qəlbiləndi,

Doğduqca qəlbiləndi,

Quran gətir and içim,

Bu qəlb, o qəlbiləndi.

(S.Mümtaz, səh. 86)
Dərdin məni cəng eylər,

Vurar başa dəng eylər,

Məhəbbət adam öldürməz,

Saraldıb bədrəng eylər.

(S.Mümtaz, səh. 98)
Aşiq, Yaxşıya məndən,

Xalın yaxşı Yəməndən,

Gedirsən salam-dua,

Apar Yaxşıya məndən.

(Bəhlul Bəhcət. Sarı Aşığın

bayatıları, səh. 66)

Aşiqəm, yara yaxşı,

Təbibi ara yaxşı:

Canımın dərd yarasın,

Nə olar yara Yaxşı.

(Bəhlul Bəhcət)
Aşiq, yaxşı dən gözlər,

Mürgün yaxşı dən gözlər,

Baxdıqca şirin düşər,

Doymaz Yaxşıdan gözlər.

(Bəhlul Bəhcət, səh. 67)
Aşiqəm, o Yamandı,

O Yaxşı, o Yamandı,

Qorxuram ayrı düşəm,

Yaxşıdan o yamandı.

(Bəhlul Bəhcət, səh. 84)
Geniş və hərətərəfli tədqiqata möhtac olan Sarı Aşığın hə­yat və yaradıcılığı, bəlalı sevdası haqqında hələ çox deyilə­cək, çox yazılacaq. Biz bu yazımızda Aşığın məhəbbətinin ünvanı olan Yaxşıya yazdığı S.Mümtaz və B.Bəhcətin onun haqqında topladıqları şeirlərdən bir neçə nümunə verməklə kifayətləndik. Bu nümunələr xalq arasında “Yaxşı və Aşiq” dastanının təsadüfi yaranmadığını göstərir.

POETİK KƏŞF
XX əsr Azərbaycan poeziyasının parlaq simalarından olan xalq şairi Rəsul Rza sevilib oxunan şairlərdəndir. O, bu sevgini şeirdə yalnız ustad olması ilə qazanmamışdır. Bu el məhəbbəti şai­rin ilhamını və tükənməz istedadını xalqına həsr etməsilə də daha möhkəm bağlıdır. Böyük ideallarla yaşayan, aydın məq­səd­li, coşqun istedadlı bir sənətkar olan R.Rza külli miq­dar­da lirik şeir­lərin, poema və dram əsərlərinin müəllifi kimi şöh­rətlənmişdir.

R.Rza poeziyasını nəzərdən keçirdikdə gözlərimiz önün­də dərin fəlsəfi təfəkkürlü, görkəmli bir sənətkar canlanır. “Vəfa”, “Qardaşlar” kimi pyeslər R.Rza qələminin məh­su­ludur.

Həmişə bəşərin taleyi üçün narahat olan şairin poetik düşün­cələri “Almaniya”, “Madrid”, “Cəlladları durdur”, “Həbəşistan”, “İnqalesyo”, “Yaponiya motivləri”, “Suriya dəftə­rindən”, “Ameri­kanın səsi” şeirlərində öz əksini tapmışdır. Sülh və demokratiya uğrunda mübarizəyə, insan hüquqlarına həsr olunmuş bu şeirlərin, eləcə də Cənub mövzulu şeirlərin (“Gözəl dost”, “Təbrizli dos­tu­ma”, “Hilal” poeması və s.) poe­zi­yamızda ayrıca yeri vardır.

Rəsul Rzanın məhəbbət lirikasından isə kövrək bir qəlb dö­yüntüsü eşidilir, sədaqətli, etibarlı gözəlin ürkək baxışları boy­lanır, göyçək camalı görür:

Ürəyimin sevinci,

Sənin yadigarındır.

Yuxumu qaçıran da,

Sənin intizarındır.

Sən dərdimdən xəbərsiz,

Sən nəşəli, kədərsiz,

Görən deyir bu göyçək,

Hansı bəxtəvərindir?

R.Rza ən çox tərcümə olunan və tərcümə edən şair­lər­dən­dir. Onun bir sıra əsərləri ingilis, fransız, rumın, polyak, ma­car, ispan, çex, ərəb dillərinə tərcümə edilmişdir.

Puşkin, Lermontov, Şevçenko, Mayakovski, N.Hikmət, Tur­genev, Heyne kimi rus və dünya poeziyasının qiymətli inci­lərinin Azərbaycan dilinə tərcümə olunmasında onun böyük xidmətləri var. Nekrasovun “Rus elində kimin günü xoş keçir” əsərinin Azərbaycan dilinə ilk dəfə tam şəkildə tərcüməsi R.Rza­nın zəhmətinin bəhrəsidir.

Onun qələmindən çıxan bir sıra məzmunlu məqalələr, xüsusilə Nəsimi haqqındakı “Cahana sığmayan şairin qərib mə­zarı”, “Böyük şair haqqında kiçik qeydlər” məqalələri, Kərkük bayatılarına yazdığı “Uzaq ellərin yaxın töhfələri” adlı mü­qəddimə öz dərinliyi və elmiliyi ilə diqqəti cəlb edir.

Şair üçün səfərlər, həm də bir elmi axtarışa çevrilmişdir. 1968-ci ildə bir qrup mədəniyyət xadimləri ilə Suriyada olan şair Nəsimi, onun qəbri, nəsli haqqında məlumatlarla geri dön­müş, ədəbi ictimaiyyətimizi narahat edən bir məsələni dəqiq­ləşdirmişdir.

Nəsiminin qəbrinin Hələbdə olması təxmin edilirdi. R.Rza yazır: “Hələ Bakıda ikən hörmətli alim Həmid Araslı “Nəsi­minin qəbri Hələbdə olmalıdır. Siz onu yəqin görə­cək­siniz” de­mişdi. Lakin uzun illərin əlaqəsizliyi bu məlumatın nə qə­dər səhih olduğunu bir nigaranlığa bağlamışdı”.

“…Xəyalımı bir an dinc qoymayan Nəsimi idi. Ondan bir ni­şan qalmışdımı? Qəbri haradadır? Əsərlərindən, bəlkə də əl­yaz­ma­larından tapmaq mümkün oldu. “Bir zaman Şam, bu gün Dəməşq adlanan şəhərdə, müqəddəs Şamda, gəzdiyimiz bir çox şəhərlərdə də bu nigaran fikirlər məni rahat qoymurdu. Dəməşq və başqa şə­hərlərdə görüşdüyümüz suriyalı yeni-yeni tanış­la­rımız, dostlarımız da şair Nəsimi haqqında təsəlliverici bir şey deyə bilmirdilər”.

Gəzdiyi yerlərdə gərgin nigarançılıq keçirən şair böyük intizar və axtarışdan sonra Hələb qubernatorunun köməyilə Nə­siminin qəbrini tapır.

R.Rza poeziyada da həmişə inadlı axtarışlar aparmış, məq­sədinə də nail olmuşdur. O, poeziya aləminə gəldiyi gün­dən bö­yük ideallara xidmət etmiş, səadətin, məhəbbətin, qar­daş­lığın nəğ­məkarı olduğundan, xalqının sevimlisinə çevril­mişdir.

Rəsul Rzanın poeziyası mövzu müxtəlifliyindən asılı ol­mayaraq ürəkdən qopan nəğmə kimi həmişə könülləri ox­şa­mışdır. Onun şeirləri öz şirəsini canlı həyatdan, el gü­cündən al­dığı üçün­dür ki, nəğmə kimi təbii səslənir, bulaq kimi çağlayır. Şairin:
Kölgəsiz budaq olmaz,

Nəğməsiz dodaq olmaz

Desəm də, heç ağ olmaz.

Düz sözlü, doğru yollu,

Qəlbi sədaqət dolu,

Xalqın inamlı oğlu

Mənəm, mənəm –
deməsinə gətirib çıxarır. Çünki Rəsul Rza poeziyasının arxasında dərin fəlsəfi təfək­kür­lü, həyatın bədii salnaməsini, poetik xəri­təsini yaradan gör­kəmli sənətkar durur. Onun şeirlərinə insanlara qayğı və mə­həb­bət, torpağı, vətəni, ana təbiəti ehtirasla sevmək kimi yük­sək bəşəri hisslər hakimdir:
Mən insanam, ülfətsiz ölərəm,

Məhəbbətsiz, nifrətsiz ölərəm.

…Mən torpağam nemətimi, varımı,

Zəhmət sevən insanlarla bölərəm,

Mən ürəyəm, döyünməsəm ölərəm.

Yaradıcılığında Cənubi Azərbaycana həsr olunmuş şeir­lərin ayrıca yeri olan şairin folklor ab-havasından gələn ba­yatı naxışlı “Nigaran suallar” şeiri bu baxımdan çox dəyərlidir.

Son zamanlar

Səni tez-tez,

Yuxuda görürəm, Təbrizim,

Yuxuma qəmli gəlirsən.

Hər gecə.

…Yoxsa dözüb-dözüb

İndi yaman qəribsəmisən?

İnanıram,

Hələ ümidin var böyüyəsən,

Arzun var boy atasan.

Hardan düşdü yadıma,

Anamın göynəkli bayatısı:

“Mən bütöv bir yuvaydım,

Yel vurdu paralandım.

Mən səndən ayrılmazdım,

Zülümnən aralandım”.

Şeirdəki bayatıdan da göründüyü kimi, Rəsul Rza xalq ya­ra­dıcılığından, onun nəhayətsiz zənginliklərindən, müdrik ifa­də­lərdən, bayatılardan, özünəxas yaradıcılıq qüdrətilə isti­fadə et­mişdir. Onun qüdrətli şair Mikayıl Müşfiqə həsr etdiyi “Qızıl­gül olmayaydı” poemasının adını oxuyanda hiss edirsən ki, buraya haradansa aşağıdakı bayatının ovqatı düşüb.
Qızılgül olmayaydı,

Saralıb solmayaydı.

Bir ayrılıq, bir ölüm,

Heç biri olmayaydı.

Və bu bayatının fonunda şair az, lakin mənalı yaradıcılıq yolu keçmiş bir şairin qısa ömrünü qızılgül ömrü kimi məna­lan­dırırır.

İlham qaynağını şifahi xalq ədəbiyyatından, canlı xalq di­lindən aldığı şeirlərini oxuyanda hiss edirsən ki, onun deyim­lə­rində folklora bağlılıq güclüdür. Xalq arasında bəzi dili xəl­pətər atan insanlar haqqında deyilir ki, “dili başına bəladır”. “Soruş” şeirində Rəsul Rza bu xalq ifadəsini elə işlətmişdir ki, bu­rada xalq deyimi ilə klassik poeziyaya məxsus olan yüksək poetik key­fiyyətlərin qaynayıb-qarışmasından orijinal bir üslub yaranmışdır.

Od nə çəkdi, küldən soruş,

Baş nə çəkdi, dildən soruş.

Belə orijinallıq, belə poetik kəşf şairin “Rənglər” şeirində də müşahidə edilir. Həyatın, insan mənəviyyatının müxtəlif löv­hələrinə simvolik münasibətin fəlsəfi gücünü əks etdirən “Rəng­lər” şeirində xalq deyimlərinin fəlsəfi qaynağı üzə çıxarılır. Xalq arasında “göy adam”, “boz adam”, “üzü qırmızı adam”, “Qara yaxmaq”, “qara basmaq”, “ağciyər adam” kimi rəng­lərlə bağlı ifadələr işlənir. R.Rza xalqda işlənən bu ifadə­lərlə maraqlı poetik nümunələr yaratmışdır.
Rənglər xatirələr oyadır,

duyğular oyadır,

Rənglərin də musiqi kimi ahəngi var,

Ağrının, sevincin, ümidin də

rəngi var.

Məlumdur ki, atalar sözü və məsəllər təsirli ifadə vasitəsi kimi həmişə təcrübəvidir. Rəsul Rza 8 misralıq “Məzmun” şei­rində “İgidin başı qilu-qalda gərək” atalar sözündən, öz məq­sədinə müvafiq istifadə edərək, poetik axtarış apararaq belə bir nəticəyə gəlir ki, “qilü-qal” ancaq müqəddəs amallara xidmət edən igidə yaraşır. Mənasız baş yormanın, “qilü-qal” etmənin heç nəyə faydası yoxdur:

Atalar deyib:
İgid başı qalda gərək.

Haqlı sözdür.

Gərək zamanın isti-soyuğu,

Kişiyə dəysin.

Ancaq gərəkməzmi

Qilü-qalın özü də bir şeyə dəsin.

Nümunələrdən də göründüyü kimi, Rəsul Rza poetik kəşf­­­lər edərək, şeirlərində istifadə etdiyi xalq danışıq dilini yük­sək sənətkarlıqla ədəbi dil səviyyəsinə yüksəlməyi bacaran ustad sənətkardır.