12
maqollardagi konkret sinfiy funksiya ularning nutqda qo’llanish o’rniga qarab
belgilanadi. Ammo maqollar qaysi davrda yaratilishidan qat’iy nazar, ular yana
nutqqa qaytib faollashishi mumkin. Biz bu fikrimiz bilan “
Boy boyga boqar, suv
soyga oqar
” yoki “
A fool’s bolt is soon shot
” maqollarini bugungi kunda
nutqimizda faol emas demoqchimasmiz. Biz bu holatda maqollarning kelib
chiqishi yoki yaratilishi ma’lum bir davrga, holatga bog’liq bo’lishini
aytmoqchimiz xolos.
Ijtimoiy hayotdagi o’zgarishlar bilan shartlangan holda maqollar mazmunida
turli darajadagi o’zgarishlar – torayish yoki kengayishlar yuz beradi. Mana shu
faktning o’ziyoq maqolning jamiyat hayoti, xalq
turmushi bilan bevosita
bog’lanishda ekanligini ko’rsatadi [18; 93 b.].
Demak, maqollar xalq hayotini, uning o’tmishdagi iqtisodiy, siyosiy va
madaniy turmush darajasini o’rganishda asosiy vazifani o’taydi. Haqiqatdan ham
maqollar turli ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni,
xalqning etik va estetik
normalarini, etiqodiy tasavvurlarini, maishiy turmushi va mehnat tarzini, sevgi va
nafratini, orzu va intilishlarini obyektiv baholaydi. Mashhur rus yozuvchisi
L.N.Tolstoy “Har bir maqolda men shu maqolni yaratgan xalq siymosini
ko’raman” degan edi va bu yuqorida keltirgan barcha fikrlarimizni tasdiqlay oladi.
Maqollarning yana bir muhim jihatlaridan biri ulardagi ibratlilik. Maqollarda har
doim ibratli fikr aytiladi. Lekin har qanday ibratli fikr maqol bo’lavermaganidek,
ibratli fikrlarning maqollarga aylanishi uchun bir qancha shartlar mavjud. Ular
quyidagicha:
• Maqolga aylanuvchi ibratli fikr xalqning uzoq yillar mobaynidagi hayotiy
tajribasida sinalgan bo’lishidadir. Hayotiy tajribada sinalgan har qanday fikr
kishini ishontira oladi;
• Maqolda ifodalangan ibratli fikr alohida shaxsgagina emas,
balki
umuminsoniy xarakter kasb etishida;
• Sinalgan umuminsoniy fikr ixcham, mukammal badiiy shaklga ega bo’lishi
shartdir [18; 93 b.].
13
Aynan shu sabablar oqibatida xalq maqollari juda ham sekinlik bilan
yaratilish va unutilish xususiyatiga ega. Bu xususiyatlar jamiyatning iqtisodiy,
siyosiy va madaniy strukturasi, bu strukturaning barqarorlik yoki beqarorlik
darajasi bilan bog’liq holda amalga oshadi.
Maqollardagi pand-nasihat xarakteri ularni
yanada jonli va kuchli
ta’sirchanligini oshiradi. Masalan: Inglizcha “
A bad execuse is better than none
”
o’zbek tiliga – xohlamasdan kechirim so’rash, umuman so’ramagandan yaxshi deb
tarjima qilinadi. O’zbekcha muqobil variant sifatida “
Yaxshi gap bilan ilon inidan
chiqar, yomon gap bilan musulmon dinidan
” maqolini keltiramiz. Ko’rinib
turganidek, ushbu maqollar pand-nasihat mazmunidagi ma’noni beradi. Ya’ni,
shaxsga har doim shirin so’zli va yaxshi kalomli bo’lish kerakligini anglatadi.
Maqolning har ikki tildagi variantlari ham bir xil ma’noni beradi.
Maqollarni o’rganish jarayonida uning tuzulishi, qanday ko’rinishdagi
sintaktik butunliklar orqali tashkil topgani muhim omildir. Maqollar tuzilishiga
ko’ra, bir va bir nеcha sintaktik butunliklar asosida tashkil topgandir. Bir sintaktik
butunlikdan iborat maqollar, odatda
bir qismli maqollar sanalib, ko’pincha darak
gap yo’sinida bo’ladi. Aynan shu tomonlari bilan o’zbek va ingliz xalq maqollari
juda o’xshashdir. Quyidagi maqollar orqali fikrimizni isbotlashga harakat qilamiz.
1.
The absent is always in the wrong - O'zi yo'qning — ko'zi yo'q.
2.
There is
no accounting for tastes - Har kim suygan oshini ichadi.
3.
Actions speak louder
than words-Gap bilguncha — ish bil.
4.
Advise none to marry or go to war-Har
kimning niyati o'zining yo'ldoshi.
Aksariyat maqollar ikki qismdan tashkil topgan bo’lib, bir qismi tasviriy
mohiyatga ega, ikkinchi qismi xulosadan iboratdir: 1.
After dinner sit a while, After
supper walk a mile.
2.
Qorning ochmasdan ovqat yegin, Qorning to'ymasdan qo'l
artgin
. 3.
Art is long, life is short
. 4.
Ilmsiz — bir yashar
,
ilmli — ming yashar
.
O’zbek tilida ba’zan 4 komponentli maqollar ham uchrab turadi. Biroq ingliz
maqollari orasida 4 komponentli maqollar kam uchraydi.
Zamon seni o'qitar, tayoq
bilan so'kitar. Sabog'ingni bilmasang, do'konda bo'z to'qita
r [19; 5 b.]. Bir qismli
14
maqollarga nisbatan ko’p qismli maqollar nisbatan tеz o’zgarishga moyilroqdir.
Sababi ba`zi holatlarda maqol aytuvchining unda ifodalanayotgan ma`noni
to’laligicha tushunib yеtmasligi yoki eshitganini eslay olmasligi natijasida o’zicha
qo’shimcha so’zlar yoki izohlar qo’shishi tufayli maqolning mazmuniga yoki
tuzilishiga jiddiy zarar yеtkazilishi mumkin. Bunday vaziyatda o’sha maqolda
asosiy fikrni tashuvchi so’zlardan birining tushirib qoldirilishi mumkin. Binobarin,
maqollarni aytish va tinglash ham alohida e`tibor va ma`suliyatni taqozo etadi.Aks
holda bеparvolik tufayli maqolning asl ma`nosiga putur yеtkazilib, kеlajak avlodga
noto’g’ri talqinda o’tib qolishi va asl ma’nosiga nisbatan zid ma`noda qo’llanilishi
mumkin.
Maqollar shakliga ko’ra, nasriy hamda she’riy tuzulishga ega bo’ladi.
All
asses wag their ears- Ahmoq aql o'rgatar. Barking dogs seldom bite - Qopag'on it
tishini ko'rsatmas
kabi maqollar nasriy tuzilishdagi maqollar hisoblanadi. O’zbek
xalq maqollari ichida she’riy shakldagi maqollar ingliz maqollariga nisbatan ko’p
uchraydi. She’riy shakldagi maqollarda o’ziga xos vazn, qofiya va ohangdorlik
mavjud.
Oltovlon ola bo’lsa, og’zidagin oldirar
.
To’rtovlon tugal bo’lsa,
tepadagin endirar
[18; 97 b.]. She’riy tuzulishdagi
maqollarda ritmik-sintaktik
parallelizmlar, alliteratsiya, qofiya va boshqa ko’pgina poetik vositalar
ifodalanadigan ibratli fikrni jarangdor, ohangdor, libos bilan bezantirsa,
ayrim
hollarda oddiy so’zlarning takrorlari yoki radiflar ham qofiya vazifasini o’taydi.
Masalan:
Yomonga bo’ldim yo’ldosh, ishimga bo’lmadi qo’ldosh
.
Yaxshiga
bo’ldim yo’ldosh, ishimga bo’ldi qo’ldosh
[18, 97 b.]. Bu hodisa ko’proq o’zbek
maqollari uchun xosdir. Asosan o’zbek maqollarining katta ko’pchiligida
alliteratsiya, qofiya kabi poetik vositalarning ishtiroki ko’p kuzatiladi.
Dostları ilə paylaş: