Səlahəddin Xəlilov

­

Sxem 4.
qanunauyğunluqla baş verməlidir. Lakin ayrılıqda ya­naşdıqda ke­çid mərhələsinin kəmiyyət xarak­teris­tikalarını müəyyənləşdirmək ol­duqca çətindir və bu­na görə də, əvvəlcə hər iki müntəzəm dövrü əha­tə edən ümumi inkişaf qanunu tapmaq lazımdır. Bu hal­da uy­ğun riyazi qrafik keçid hissəsini də əhatə edəcək ki, əyrinin həmin his­sədəki xarakteri ən çox ehtimala görə, keçid mərhələsindəki qa­nu­nauy­ğunlu­ğu əks etdirəcəkdir. Modelləşdirmənin ən yüksək və­ziy­yəti də bundan ibarətdir ki, aralıq mərhələlərin qiy­­mət­lən­di­ril­mə­sinə imkan yaradır.
Beləliklə, birinci müntəzəm mərhələni ekspo­nen­sial, ikincini isə yuxarı sərhəddin inkişaf qanuna uyğun şəkildə götürməklə el­min istənilən konkret tərəfinin inkişaf qrafikini qurmaq mümkün­dür.
Sxem 3-də elmi işçilər sayının ümumi inkişaf mənzərəsini təsvir etməyə çalışmışıq. Burada φ(t) əy­risi ümumiyyətlə adamlar sayının artma qanuna­uyğunluğunu göstərir. Sxemdə adamların və el­mi işçilərin sayı arasında daimi interval saxlanmışdır və bizim fik­rimizcə, bu cür fərqin qalması labüddür. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, bəzi tədqiqatçılar elmin ictimai xarakterini və elm ilə sənət ara­sındakı fərqi lazımınca qiymətləndirməyərək iddia edirlər ki, gə­ləcəkdə «hər kəs elm sferasında xidmət edəcək­dir».¹ Bu fikirlə heç cür razılaşmaq mümkün deyil; bütün adamlar elmi bilik əldə edə bilər və öz fəaliyyətində ondan istifadə edə bilər, həmçinin pe­şə vərdişlərinin formalaşmasında da elmin nailiyyətlə­rindən isti­fa­də edilə bilər və bu labüddür, lakin nə­zə­rə alınmır ki, elmi bi­lik­lərin və peşə vərdişlərinin öy­rənilməsi və istifadə olunması heç də elm sfe­rasında xidmət etdiyini göstərmir.
Elmin yuxarıda təhlil etdiyimiz digər element­ləri üçün də analoji qrafiklər qurmaq olar. Lakin mən­tiqi mülahizələr əsasında ver­diyimiz düzəlişi yal­nız o vaxt rasionallaşdıra bilərik ki, onu ri­yazi ifa­də edə Bilək. Bunun üçün (2) tənliyində b sabi­ti­nin əvə­zin­də sərhəddin dəyişmə qanununu ifadə edən
; z = φ(t); (3)

baxdığımız məsələnin şərtlərini düzgün əhatə edir.^*

Elm sisteminin baxılan konkret elementləri üçün mövcud olan yuxarı sərhədlərin də inkişaf et­məsi faktı mütləq məhdudiy­yət­lərin olmaması haq­dakı təlimə tamamilə müvafiq gəlir. İnkişafın xa­rak­teri, sürəti, həyatakeçmə formaları dəyişə bilər, in­kişaf pro­se­sin­də bir qanunauyğunlun başqası ilə əvəz oluna bilər, lakin inkişaf bütövlük­də kəsilə bil­məz. Əgər bir qrup tədqiqatçı¹ elmin müxtəlif kom­ponentlərinin inkişaf sürətinə olan məhdudiyyəti in­kişafın özünə olan məhdudiyyət kimi qələmə ve­rirsə, bu yalnız metodoloji qüsurun nəticəsidir, metafizik ya­naşma tərzinin təzahürüdür.
Bundan başqa, bütün faktiki materiallar elmin yalnız ayrı-ayrı komponentlərinin (elmi işçi kütləsi, informasiyanın ötürülməsi vasitələri, elm üçün lazım olan xərclər və s.) inkişaf xüsusiy­yət­lə­ri­ni əks et­dirdiyi halda, tədqiqatçılar aldığı nəticələrin nə üçünsə – heç bir məntiqi əsas göstərmədən, bütöv­lük­də elm sisteminə aid edir­lər. Belə əsərlərdə anlayışlardan o dərəcədə qeyri-müəyyən şə­kil­­də isti­fadə edilir ki, elm ilə onun müxtəlif tərkib ele­ment­ləri arasında ümumiyyətlə fərq qoyulmur; guya sis­temin hər konkret ele­mentinə xas olan cəhətlər sis­temin özünə də xas olmalı imiş. Be­lə nəticə müasir sistemli yanaşma nəzəriyyəsində müəy­yən­ləş­dirilmiş olan metodoloji prinsiplərlə, sistem və onun ele­ment­ləri haqdakı təsəvvürlə bir araya sığa bilməz.
Elmin ayrı-ayrı elementlərinin saturasiyasına (doyma, sa­bit­ləş­mə halı) dair fikirlər nəticə etibarilə qüsurlu olsa da (bunun belə olduğunu biz yuxarıda göstərmişik), müəyyən qnoseoloji əsaslara ma­likdir və bu məsələ haqqında danışılması elmi cəhətdən bəlkə ma­raq doğura bilər. Lakin bütöv elm siste­mi­nin saturasiyası haq­qın­dakı fikirlər o qədər qüsurlu nəticələrə gətirir ki, bizcə, bu haq­da mübahisə et­məyə belə dəyməz. Belə ki, elmi inkişafda doyma ha­lı istər-istəməz ümumiyyətlə ictimai tərəqqidə öz əksini tapmış olar­dı ki, sonuncuda durğunluğun ya­ranmasını qəbul etmək möv­cud dialektik təsəv­vür­lərə heç cür uyğun gəlmir. Şübhəsiz ki, elmi in­ki­şafda doyma halı elə həmin dövrdə ictimai tərəq­qi­nin da­yan­masına ekvivalent deyil, zira ictimai tərəq­qi çoxaspektli proses ol­maq­la cəmiyyətin daxili qrup­ları arasındakı münasibətlərin də inki­şafını əks etdirir. Lakin elmi inkişafda durğun­luq yaranmış ic­ti­­mai inkişafın digər istiqamətlərdə davam etməsinə də mane olardı, zira ictimai qruplar arasındakı zid­diyyətlərin həllinə aparan ən vacib və ilkin hadisə­lər­dən biri məhz elmi-texniki tərəqqidir. El­min satura­si­ya­sı haqdakı fikirlər isə, istər-istəməz gələcəkdə elmi-texniki tərəq­qi­nin də durğun­laşmasını, tükən­mə­­sini qəbul etməyə ekvivalentdir, çün­ki müasir dövr­də elmi-texniki tərəqqidə aparıcı rol oynayan məhz elmin inkişafıdır.
Digər tərəfdən, cəmiyyətin bütün tarixi inkişaf yolu göstərir ki, elmə olan tələbat getdikcə daha çox dərəcədə artmaqdadır və mövcud sosial ziddiyyətlər həll olunduqdan sonra ictimai tərəqqidə ağırlıq mər­kə­zi qlobal inkişaf xəttinə – elmi tərəqqiyə keçə­cək­dir. Hə­­lə bir əsrdən də qabaq K.Marks yazırdı ki, gə­lə­cəkdə yekun is­teh­salın effektivliyi istehsal sfe­ra­sına sərf edilən əməklə yox, elm sfe­rasına sərf edilən əməklə, elmin ümumi inkişafı və onun tex­no­lo­ji tətbiq səviyyəsi ilə təmin olunacaqdır. Belə bir dövr hələ tam mənasında gəlib çatmamışdır, lakin ictimai həyatda baş verən bü­tün dəyişilmələr tarixin məhz hə­min istiqamətdə getdiyini gös­tə­rir. Və əgər belə­dir­sə, heç bir tutarlı əsas olmadan, yalnız el­min bə­zi kom­ponentlərinin inkişafındakı məhdudiyyətlərə – həm də doy­ma ha­­lına yox, yalnız inkişafdakı məh­du­diyyətlərə – əsas­lan­­­maqla gə­lə­­cəkdə elmi inkişa­fın dayana bilməsi haqqında danış­maq nə də­rə­cədə qa­nunauyğundur?
Maraqlı burasıdır ki, başqa aspektdə tədqiqat aparan alimlər də eyni bir səhv nəticəyə – elmin sa­tu­rasiyasının labüdlüyü qəna­ə­ti­nə gəliblər. Bu cür fikrə ən çox elm sisteminin vacib tərkib his­sə­lə­rin­dən olan elmi biliyin tədqiqində rast gəlirik. Yu­xa­rıda araş­dır­dı­ğımız hallarda olduğu kimi, yenə də bəzi konkret elementlərə aid olan məh­dudiyyət bü­töv­lükdə elmi biliyə, hətta elm sisteminin in­ki­şa­fına şamil edilir: «Daha mürəkkəb hadisə və şeylər sis­teminə aid olan faktları topladıqca və onları qanu­nauyğunluq şəklində ümu­­mi­ləş­dirdikcə, elm (kursiv bizimkidir – S.X.) mürəkkəblik astanasına çatır».¹
Elmi bilik səviyyəsinin inkişafında ikinci mün­təzəm mər­hə­lə­nin «doyma» xarakteri daşıması fikri dialektik inkişaf prinsipi ilə uz­laşmır və aşağıdakı qü­surlu mövqelərdən birinə uyğun gəlir:

1. 
   Cəmiyyət kainatın bütün qanunlarını öy­rə­nir və kainat üzərinə tam hökmran olur ki, daha yeni öyrənmə obyekti qalmır.
   

Lakin təkcə kainatın sonsuzluğu faktından da məlumdur ki, bu cür öyrənmə mümkün olsa belə, yalnız sonsuz zaman ərzində hə­yata keçə bilər. Hər hansı sonlu zaman hissəsindəki inkişafa isə qrafikin yalnız ilkin hissəsi – ekponensial hissəsi də uyğun gələ bilər (sxem 3, 4).

2. 
   Kainatdakı hadisə və qanunauyğunluqların yalnız bir hissəsi dərk edildikdən sonra yerdə qalan hadisələrin öyrənilməsi mümkün olmur.
   

Bu cür təsəvvür kainatın dərkolunanlığı haqda materialist dünyagörüşünə ziddir və aqnostisizm möv­qeyinə uyğun gəlir.
Elmin strategiyası haqda fikirlərin səhv nəticə­lərə gətirməsi bir sıra tədqiqatçıların nəzərindən heç də yayınmamışdır və ədə­biy­yat­da bu fikirlərin tən­qidinə tez-tez rast gəlmək olar. Bizcə, belə tən­qid­lərdə əsas məqsəd qüsurlu nəticəyə gətirən sə­bəb­ləri araşdır­maq­dan və tədqiqatçıların nədə yanıl­dıq­larını açıb göstərməkdən iba­rət olmalıdır.
Lakin, çox təəssüf ki, bu sahədəki tənqidlər ol­duq­ca səthi xarakter daşıyır və tədqiqatçıların şəxsi münasibətindən baş­qa bir şey deyil. Məsələn, M.M.Kar­pov yazır: «Elmi inkişafda» «sər­həd nəzə­riy­yəsi» olduqca qüsurludur. İdrak prosesi son­suz­dur, o nə da­ya­na, nə də yavaşıya bilər. Çətinliklər ya­randıqda onların ara­dan qal­dırılması yollarını elmin özü tapır…”.¹ Yaxud İ.Leyman bu mə­sə­ləyə münasibətini belə şərh edir: «Bütün bunlar^* fərz et­məyə imkan verir ki, elmin xalis eksponensial artımı sonsuz olaraq müm­kün deyilsə də, doyma halı olmayacaqdır».² Göründüyü kimi, müəl­liflərin etira­zı olduqca ümumi xarakter daşıyır və elmin daimi in­kişafına sadəcə olaraq ümid bəsləmək kimi səs­lənir.
İstər elmin yuxarıda tədqiq etdiyimiz kompo­nent­lərinin, istərsə də elmi bilik səviyyəsinin sər­həd­də malik olması haqdakı fikirlər heç də təsadüfən meydana çıxmamışdır. Müasir tədqiqatlar göstərir ki, insan beyninin informasiya tutumu sonludur və hadisə­lərin, qanunauyğunluqların çox cüzi hissəsini əks etdirə bilər. Bu haqda L.A.Xursin yazır: «Mü­rək­kəblik astanasının mövcud olması insan beyninin informasiya tutumu 27 bitlə xarakterizə edilən qısa­müddətli hafizəsinə qoyulan məhdudiyyətlərin nəti­cə­sidir».³
Əgər elmi bilik səviyyəsi ayrıca adamların da­xili aləmi ilə müəyyənləşmiş olsa idi, elmi biliyin məh­dud olduğunu iddia edənlər tamamilə düzgün möv­qedə durmuş olardılar. Lakin elmi biliyin inki­şa­fı ümumi istiqamətli inkişafın bir hissəsi olmaqla ic­ti­mai prosesdir və hər bir dövrdəki elmi bilik səviy­yə­si ayrıca insanın yox, ümumiyyətlə insanın daxili aləmi ilə (cəmiyyətin əldə etdiyi bütün elmi nailiy­yət­lərlə) müəyyənləşir. Bu barədə K.Marks yazır: «hər cür elmi iş, hər cür kəşf, hər cür ixtira ümumi əməkdir. O qismən müasirlərin əməkdaşlığı, qismən də sələflərin əməklərin­dən istifadə olunması ilə şərt­lənir».¹
Dialektik təhlil göstərir ki, ayrıca bir sahədə təkcə ümumiyə nəzərən qabağa gedə bilər və daha də­qiq desək, ümuminin inkişafı məhz ayrı-ayrı tək­cələrin irəli çıxması hesabına baş verir. Təkcənin qa­bağa çıxması heç də əvvəlcə onun ümumiyə çev­ril­məsini tələb etmir və bu mümkün də deyil. Eləcə də, ümumi insan anlayışına nəzərən təkcə rolunu oyna­yan konkret insanın hər hansı dar elmi sahədə ye­nilik etməsi üçün heç də bütün mövcud bilikləri bey­nində cəmləşdirməsi tələb olunmur.
Qeyd edək ki, hər bir konkret elmin inkişaf aktı yeni bilik­lə­rin qazanılması və onların ictimai­ləş­məsi kimi iki müstəqim mər­hə­ləyə bölünə bilər və biz bu mərhələlərin hər birində məhdudluq ehti­ma­lını ayrı-ayrı yoxlamağa çalışacağıq.
Yenilikgətirmə (konkretlik üçün birinci mərhə­ləni belə adlandıracağıq) iki yolla olur:

1. 
   Hələ məlum olmayan (ümumiyyətlə insa­nın daxili alə­min­də əks olunmamış) təbiət hissəsi^* müəy­yən şəraitdə ayrıca in­sa­nın daxili aləmində əks olu­nur ki, sonuncunu mövcud qaydalarla (in­forma­siya vasitələri nəzərdə tutulur) şərhi elmi biliyin ümumi in­kişafına gətirir. Belə yeniliklər, bir qayda olaraq, müşahidə və eks­periment yolu ilə əldə edilir və elmin ekstensiv, eninə inkişafını təmin edir.
   
2. 
   İnsan özünün, eləcə də cəmiyyətin intel­lek­tual baza­sın­da, ictimai hafizədə artıq mövcud olan ele­mentlər arasında əvvəllər mə­lum olmayan elə əla­qələr yaradır ki, bunların şərhi elmin dəri­ni­nə inki­şafını təmin edir. Belə yeniliklər nəzəri tədqiqat yolu ilə əl­də edilir.
   

Birinci halda müşahidə edilən halın yeniliyini, əhəmiyyətini görə bilmək və onu nümayiş etdirmək üçün ikinci halda isə, analoji əlaqələrdən istifadə edə bilmək və tapılmış münasibəti elmi şəkildə şərh edə bilmək üçün insan uyğun sahələrdə lazımi infor­ma­si­yaya malik olmalıdır. Hər bir konkret elmi təhlil üçün tələb olunan bu cür sahələr isə insanın ümumi informasiya tutumuna nəzərən çox-çox kiçikdir və de­məli, yenilik gətirmək üçün heç də informasiya çox­luğu yox, nəticə çıxarmaq qabiliyyəti – məntiqi təfəkkür tələb olunur.
Məlum fizioloji faktlar da gəldiyimiz nəticəni təsdiq edir. Mə­­sələn, A.Q.Mıslivçenko yazır: «…Əsas məsələ beyinin çə­ki­sin­də və ya hətta hü­ceyrələrinin sayında yox, onların arasındakı əla­qənin kəmiyyət və keyfiyyətindədir… Fizioloqların fikrin­cə, mü­a­sir insanın qəbul edə bildiyi informasiya seli və onun araş­dı­rıl­ması məsələsinin həllolunma səviy­yəsi yaxın keçmişin müvafiq pa­rametrlərini xeyli aşsa da, insan beyinin imkanlarının yalnız onda birini istifadə edir».¹





Sxem 5.

Müəyyən konkret sahədə yenilik gətirmək üçün həmin sa­hə­də artıq əldə edilmiş olan bütün elmi nailiyyətləri, xarakterik ter­min­ləri və s. bilmək lazım gəlir ki, buna uyğun gələn məlumat çox­luğu insan beyninin informasiya tutumuna nəzərən xeyli kiçik olsa da, həmin sahədə tam ixtisaslaşmış bilik təşkil edir. İnsanın malik olduğu informasiya ümumi həcminə görə nə qədər böyük olsa belə, heç olmazsa bir yenilikgətirmə aktı üçün lazım olan məlumat çox­lu­ğunu və analoji elementlərini tam şəkildə özündə saxlamırsa, insan elmi inkişafda bilavasitə heç bir rol oynaya bilməz.

Aydınlıq xatirinə fikrimizi sxematik şəkildə də göstərməyə ça­lışacağıq. Model ikiölçülü məkan fə­zasında qurulur, çünki əyani tə­səvvürü yalnız bu vaxt yaratmaq mümkündür. Biz də insanın bi­lik alə­minin baxdığımız məsələni təsəvvür etmək üçün ki­fayət edən sa­dələşmiş mücərrəd sxemini məhz iki­ölçülü fəzada qurmuşuq (Bax: Sxem 5). Sxemdən göründüyü kimi, I insanın məlumat əha­tə­li­liyi geniş olsa da, heç bir elementlər çoxluğunu (nə  tipli, nə x tip­li, nə də 0 tipli) özündə tam saxlamır. II insanın bilik aləmi isə nis­bətən məhdud olsa da () tipli ele­mentləri tam şəkildə əhatə edir və bu ona ek­vi­valentdir ki, II insan həmin sahədə mütəxəssisdir və ya yaradıcılıqla məşğul olmaq, düzgün elmi nəticələr çıxarmaq üçün yetərli informasiyaya malikdir.
Ayrı-ayrı konkret elmi sahələrdə yenilikgə­tir­mə­nin müm­kün­­lüyü üçün elmi işçilərin getdikcə da­ha məhdud sahələrdə ixti­sas­­laşması prosesi gedir ki, bu da elmin diferensiasiyası adlanır. Yu­xarıda gös­tər­diyimiz kimi, hər bir elmi sahə üçün zəruri olan mə­lumatlar çoxluğu öz ümümi həcminə görə insan beyninin infor­ma­siya tutumunun çox cüzi hissəsini təşkil edir və deməli, so­nun­cu­nun məhdudluğu elmi yenilikgətirmə işinə mane ola bilməz.
Digər tərəfdən, elmin diferensiasiyası nəticə­sin­də yaranan çox­­lu miqdarda müxtəlif biliklər yekun bir elmi nəticənin əldə olun­­masına xidmət edir və bundan sonra onların yadda sax­lan­ma­sı­na eh­tiyac qalmır. «Elmin tədrici inkişaf mərhələsi inqi­la­bi çevri­liş­­lə əvəz olunur və bu vaxt yı­ğıl­mış in­for­masiya çoxluğu tamamilə ye­ni bir bilik səviyyəsi ilə əvəz olunur».¹ Ümumi­ləşdirici kəşflər əsa­sında qa­za­nılan yeni biliklər ilkin biliklər silsiləsindən qat-qat yığcam olur. Bu hadisə elmin inteqrasiyasını ifa­də edir və elmi informasiyanın konkretləşməsinə sə­bəb olur.
İnformasiya tutumunun sonluluğundan doğan məhdudiyyət, bəlkə elmi biliklərin artması prose­si­nin ikinci mərhələsində – qa­za­nıl­mış yeni məlu­mat­la­rın ictimailəşdirilməsi və nəsildən-nəslə ötü­rül­məsi işində təzahür edir? Hər bir insan üçün maksimal in­for­ma­si­ya tutumunun sonlu olması faktı bütöv­lükdə cəmiyyətə də şamil edil­ə bilməzmi? Axı, cəmiyyəti təşkil edən adamların sayı da son­lu­dur və iki sonlu vuruğun hasili mütləq sonlu ədəd verməlidir. Onu da qeyd edək ki, bütövlükdə cəmiyyət üçün də in­for­masiya tu­tu­mu məhdud olsaydı, elmi biliyin sa­tu­ra­siyası haqqındakı fikir təs­diq edilmiş olardı, çünki elmi yenilikgətirmənin müntəzəm su­rətdə davam et­məsi sayəsində qazanılmış elmi biliklərin miqdarı əv­vəl ya axır, istənilən sonlu səviyyəyə gəlib çat­malıdır.
Lakin bu cür mühakimədə belə bir cəhət unu­dulur ki, cə­miy­yət üçün informasiyanın saxlanması vasitələri heç də ayrı-ayrı adam­ların hafizələrinin məcmuyu ilə kifayətlənmir və bir sıra ta­ma­milə yeni keyfiyyətli tərəfləri də əhatə edir. Bu yeni tərəflər son­suz tutuma malik olmaqla cəmiyyəti informasiya qəbulunda gü­man olunan hər cür məhdudiyyətdən xilas edir. El­mi biliyin bu cür sax­lanma formalarını məxsusi keyfiyyətlərinə görə iki əsas qrupa bölmək olar:

1. 
   Cəmiyyət inkişafının ətraf mühitdəki ini­ka­sı. – Yeni bi­lik – əldə edilməsindən məqsəd məhz tə­biətin məqsədəuyğun su­rət­də də­yişdirilməsidir ki, bu­nun sayəsində həmin biliklərin özü ol­ma­sa da, nəticələri hazır şəkildə gələcək nəslə çatdırılmış olur^*. Be­lə­­lik­lə, dəyişdirilmiş təbiət hissələri elmi biliyin saxlanma for­ma­sı­na çevrilir.
   
2. 
   Elmi biliyin məxsusi saxlanma formaları. Bu­raya bilik­lə­rin rəmzləşdirilmiş şəklinin maddi ini­kasları daxildir. Məsələn, ya­zı və şərti (həmçinin riyazi) işarələrin (kitab, qəzet, jurnal və müx­tə­lif cür yazılı əsərlər), model və sxemlərin (müxtəlif qra­fik­lər, mad­­diləşmiş modellər), danışıq səslərinin (mü­­hazirə yazılmış val­lar, lentlər), surətlərin (foto-kino lentləri) və s.-in maddi şəkildə ço­xal­dılıb saxlanması bi­lavasitə biliklərin gələcək nəslə ötürülməsinə xid­mət edir. Bundan başqa, bəzi məqsədlər üçün hesab­lama ma­şın­la­rının, kompüterlərin də informasiya tu­tu­mundan istifadə edilir ki, bu saxlanma forması konkret elmi tədqiqatlar üçün getdikcə daha çox əhə­miyyət kəsb edir. Son dövrlərdə bütövlükdə texnika da elmi bi­liyin saxlanma formalarından birinə çev­ril­mişdir və bizcə, bu ha­di­sə elmi-texniki inqilabın ən əsas xüsusiyyətlərindən birini ifadə edir.
   

Qeyd edək ki, göstərilən vasitələr elmi bilik­lə­rin gələcək nə­sil­­lə­rə çatdırılması – saxlanması funk­siyasından başqa, həmin dövr­­də müx­təlif ölkə və əra­zilərin elm işçiləri arasında yayılmasına da xid­mət edir ki, elmin ictimai xarakteri məhz bu so­nun­cunun he­sa­­bına mümkündür.
Elmin bütün bəşəriyyət miqyasında öz spesifik virtual məka­nının formalaşması eyni problemlər üz­rə tədqiqatlar aparan adam­la­rın internet vasitəsilə, ya­­xud beynəlxalq konfranslarda yaradılan əla­qə sa­yəsində, yaxud həmin dar ixtisas üzrə nəşr olunan elmi jur­nal ətrafında “toplanmaq” yolu ilə həyata ke­çir. Amma hələ ki, el­mi ictimaiyyətin real məkan­ları və bilavasitə əlaqə formaları üs­tün­lük təşkil edir. Biz ilk növbədə elmi kollektivləri nəzərdə tuturuq. Mü­əy­yən ixtisas sahəsi üzrə tədqiqat aparan şəxslərin “real məkan­da” birgə fəaliyyəti əsasən “tədqiqat ins­ti­tutları” çərçivəsində hə­yata keçir.
Elmi tədqiqat institutlarını səciyyələndirən və müqayisə üçün imkan verən cəhətlərdən biri işçilərin sayıdır. Belə elmilikdən kənar bir dəyərləndirmə ən­ənəsi yaranıb: elmi müəssisələrin, elmi kadrların kə­miy­yət göstəriciləri dedikdə, ən çox hallandırılan şö­bə­lə­rin, labora­to­ri­ya­ların, eksperimental avadanlığın, elmi işçilərin və kö­məkçi heyətin, el­mi jurnalların, yazılan kitabların və məqalələrin sayı və ya həcmi nə­zər­də tutulur. «Keyfiyyət» göstəricisi olaraq isə la­boratoriyanın müasir cihazlarla təchizatı, elmi işçilərin arasında el­mi dərəcəsi olanların nisbi sayı, yəni faiz göstəricisi önə çəkilir. Hal­buki bu sonuncu da sadəcə statistikadır və başqa şkalada kə­miy­yət göstəricisidir.
Bu kəmiyyət o zaman keyfiyyət göstəricisinə çevrilir ki, sis­tem işləyə bilsin. Yəni söhbət müəyyən bir yekun sistemin effek­tiv­liyindən gedirsə, burada statistik göstəricilər və ayrı-ayrı lokal pro­ses­lər yox, bütöv sistemin iş qabiliyyəti, əvvəldən axıradək baş tu­tan elmi tədqiqat prosesləri və ən başlıcası, alınan elmi nəticələr və onlara verilən dəyər önəmlidir.
Statistik göstəricisi, daha doğrusu, görüntü çox yüksək ola bi­lər. Tutaq ki, bir elmi-tədqiqat müəssisəsində 100 nəfər elmi iş­çi ça­lışır; bunlardan 60 nəfəri PhD, 25 nəfəri elmlər doktorudur, hət­ta 5 nəfər də akademik vardır. Bizim meyarlara görə bu – yüksək key­­fiyyət göstəricisidir. Amma məsələyə da­ha konkret yanaşanda, mə­lum olur ki, əvvəla, ins­ti­tutun hansı problem üzərində çalışdığı bəl­li deyil. Elmi işçilərin biri, tutaq ki, Dubnada, o biri Novosi­birsk­də, üçüncüsü – Tokio Universitetində, dördün­cü­sü – Malay­zi­ya ET Mərkəzində təcrübə keçib və hərə öz mövzusu, tədqiqat me­tod­ları və iş üslubu ilə qayıdıb, burada da onu davam etdirməyə ça­lı­şır. Am­ma buna nail ola bilmir: çünki həmin elmi mühit burda yox­dur, ordakı iş üsulu burda işləyə bilmir, ordakı elmi auranı, el­mi infrastrukturu burda yarat­maq mümkün olmur. Hərə öz iner­si­ya­sı ilə bir müd­dət çalışıb, sonra yavaş-yavaş yumşalır, yerli mühi­tə qatışır. Ək­sə­riy­yət isə Bakıda təhsil alıb mü­dafiə edən­lərdir: on­la­rın da öz ənə­nə­ləri, metodları var: AAK tələb­lə­rini daha yaxşı mə­­­nim­sə­dikləri üçün for­­mal göstəricilərə əməl et­məklə vax­tında dis­ser­ta­si­ya işi ya­zıb müdafiə edib, elmi dərəcə alıblar. Və bu bir nə­ticə sayılır. Hal­buki, elmi dərəcə əlahiddə bir amil olaraq ins­ti­tut­­da elmi tədqiqat işinin key­fiyyəti üçün göstərici sayıla bilməz. Ki­min elmi iş vərdişi daha yüksəkdir və s. bu kimi suallar isə qo­yul­mur.
Dissertasiya müdafiəsi naminə tədqiqat möv­zu­ları çox vaxt ins­titutun əsas tədqiqat probleminə uy­ğun gəlmir. Deməli, həm xarici ölkələrdən gə­lən­lər, həm də ölkəmizdə elmi iş yazanların hər bi­ri nə isə bir iş görsə də, onlar vahid bir prosesin his­sə­lə­ri­nə çev­ril­mir, ümumiləşdirici ideyaların yoxluğu üzün­dən böyük miqyaslı el­mi fəaliyyətdən söhbət aç­maq mümkün olmur. Pərakəndə təd­qi­qat­lar isə fundamental və ya tətbiqi elmlər üçün faydalı ola bi­lə­cək dərəcədə səmərə verə bilmir. Böyük tətbiqlər üçün müəyyən bir mövzu ətrafında bütün spektri əha­tə edən böyük miqyasda elmi-nəzəri strukturların canlandırılması lazımdır. Buna isə hər bir tədqi­qat­çının ayrılıqda gücü çatmaz. Elmi-tədqiqat institutu ayrı-ay­rı elmi işlərin və işçilərin sadəcə olaraq top­lusu deyil. Elmin sə­mə­rəsi o zaman artır ki, daha bö­yük miqyaslı elmi tədqiqat me­xa­niz­mləri işə düşür.
Ümumbəşəri elmin, yaxud lokal elmi struk­tur­ların inkişaf me­xa­nizm­ləri vahid qanunauyğunluq əsa­sında öyrənilə bilməz. Ona görə də, müa­sir dövr­də elm sisteminin gerçək sosial-təşkilati for­malarının öy­rə­nil­məsi və hər bir strukturlaşma üçün müvafiq inkişaf qanu­nauyğunluğundan bəhs edilməsi daha məqsədəuyğun olardı. Bütövlükdə elm isə hələ ki, abstrakt bir modeldir və biz ən ümumi tendensiyaları ancaq virtual ümumbəşəri elm məkanı üçün aşkar edə bilərik.
Hələ ki, daha çox dərəcədə bir abstraksiya olan vahid ümum­­bəşəri elm sistemi əvəzinə ayrı-ayrı sa­hə­lər üzrə və müxtəlif ölkələrdə elmin real vəziy­yə­ti­ni araşdırmaq və müqayisəli təhlil aparmağa eh­ti­yac vardır. Lakin elmin inkişaf səviyyəsinə görə öl­kə­lər arasında müqayisə aparılması bir sıra çətinliklərlə bağ­lıdır. Çün­ki elm qəti sərhəd bilmədiyinə görə, siyasi sər­hədlər oriyentir ola bilmir. Ona görə də müqayisə əsasən elmi ictimaiyyətlər və el­mi institutlar arasında daha rahat aparılır. Bəli, müasir dövrün elmi rə­qabəti alimlər ara­sında deyil, “elmi ictimaiyyətlər” arasında ge­dir. Daha doğ­rusu, ictimai miqyas almış elmi-tədqiqat prosesləri bu və ya digər bir ölkənin bu proseslərə verdiyi siyasi və iqtisadi dəs­təklə də sıx surətdə bağlı olur. Ona görə də elm sanki müxtəlif öl­kələrdə müxtəlif miqyas və templə inkişaf edir və elmin sosial in­teqrasiyası iki müxtəlif miqyasda həyata keçir. Belə ki, əgər bir tə­rəf­dən müxtəlif ölkələrdəki elmi tədqiqatların əlaqələndirilməsi və nə­ticələrin “toplanmasına” ehtiyac yaranırsa, digər tərəfdən hər bir öl­kə daxilində belə əlaqələndirmənin daha mobil və dayanıqlı for­ma­ları yaradılmalı olur. Bu cür proseslər həm də elmin təş­ki­lat­­lan­ma­sı və institutlaşması baxı­mın­dan maraq doğurur. Hər bir öl­kədə təş­kilatlanmanın op­ti­mallığı, effektivliyi, habelə bu təşki­la­ti struk­tur­ların – institutların təmin və təchiz olunması işi mü­va­fiq dövlət si­ya­sətinin tərkib hissəsinə çevrilir. Elmin ictimai həyat­da rolu ar­tdıq­ca bütün qabaqcıl ölkələrdə onun prioritetliyi nəzərə alı­nır. Bu mü­nasibət özünü həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət para­metr­lərində gös­tərir. Elmin keyfiyyətcə dəyərləndirilməsi çətin ol­duğundan elm­şünaslar çox vaxt müqayisəni kəmiyyət göstəriciləri əsasında apa­rırlar. Mə­sələn, ABŞ və Rusiyada elmin vəziyyətini səciyyələn­dir­mək üçün aşağıdakı parametrlər müqayisə olunur: “bu gün Ru­si­yada 422 min, ABŞ-da isə 3 milyondan artıq alim vardır”.¹ Yaxud keçmiş SSRİ ilə müqayisə aparılır: “Sovet İttifaqında 1 milyon 600 min elmi işçi fəaliyyət gös­tərirdi ki, bunlardan 376 mininin elmi də­rəcəsi var idi”². (Yeri gəlmişkən, bu rəqəm bütün dünyadakı el­mi iş­çilərin 25%-ni təşkil edirdi³). Beləliklə, cəmi 20 il ər­zin­də el­mi işçilərin ümumi sayı 1,6 milyon səviy­yə­sin­dən xey­li aşağı (Ru­siyada – 422 mindir; başqa MDB öl­kə­lərini üstünə gəldikdə, cəm ye­nə də xeyli kiçik alınır) düşmüşdür. Yaxud: “1990-cı ildə Sovet İt­tifaqında 8000-ə yaxın elmi təşkilat, o cümlədən 4700 elmi-təd­qi­qat ins­titutu və konstruktor bürosu olmuşdur. Bunlardan 64%-i sa­hə elmlərinin, 16% -i akademik institutların, 11 %-i ali məktəb da­xi­lin­dəki tədqiqat müəssisələrinin və 9%-i zavoddaxili laboratori­ya­ların payına düşür”⁴. SSRİ dağıl­dıqdan sonra elmin səviyyəsinin aşa­ğı düşməsi yenə də rə­qəmlərlə ifadə olunur. Belə ki, elmi işçi­lə­rin xeyli qis­minin inkişaf etmiş qabaqcıl ölkələrə miqrasiya etdiyi gös­­tərilir. Nə qədər təəccüblü olsa da, ABŞ elm fondunun məluma­tı­na görə, oradakı riyaziyyatçıların və nəzəriyyəçi fiziklərin nə az, nə çox, 80%-i keçmiş SSRİ-dən kö­çənlərdir⁵.
Professor O.L.Fiqofskinin araşdırmalarına görə, Ru­siyanın xa­rici ölkələrdəki intellektual potensialı bu gün də kifayət qədər bö­­yük bir qüvvədir ki, Rusiya ondan faydalana bilmir.¹ 2010-cu il­də fizika üzrə Nobel mü­ka­fat­larına da rus mühacir alimlərininlayiq gö­rülməsi nəinki təsadüfi deyil, hətta biz deyərdik ki, intellektual miq­rasiyanın, “beyin köçünün” və yeni demokrafik vəziy­yə­tin qa­nu­nauyğun göstəricisidir.
Vaxtilə SSRİ-də nə kimi bir elmi inkişaf siyasəti aparıldığı haqqında təsəvvürə malik olmaq üçün belə bir statistikanı da xa­tır­lat­maq yerinə düşərdi: “İkinci Dünya Müharibəsindən sonra elmi iş­çilərin sayının ikiqat atması prosesi Avropada – 15 ildən, ABŞ-da – 10 ildən, SSRİ-də isə – 7 ildən bir həyata keçmişdir.²
Rəqəm göstəriciləri təkcə elmi institutların və elmi kadrların yox, elmi jurnalların və məqalələrin sayında da ifadə olunur. Mə­sə­lən, statistik göstəricilərə görə, dün­ya­da təqribən 100 min elmi və elmi-tətbiqi yönlü jurnal nəşr olunur. Bunlardan cəmi 155-i Rusiya Elmlər Aka­demi­ya­sının payına düşür. Əlbəttə, elmi jur­nal­la­rın sayı da əhə­miyyətlidir, lakin elmi statistikada daha çox dərə­cə­də mə­qalələrin sayı əsas götürülür. Keyfiyyət göstəricisini də mü­əyyən dərəcədə rəqəmlərlə ifadə edə bilmək üçün bu məqalələrə ve­rilən iqtibasların sayı əsas götürülür. Mə­sələn, 1993-2003-cü il­lər arasında ABŞ-da elmi məqa­lə­lərin sayı 2 milyon 600 min, İn­gil­tərədə 712 min, Ya­po­ni­yada 686 min, Rusiyada isə cəmi 277 min olmuşdur. Göründüyü kimi, Rusiyada məqalələrin sayı qa­ba­q­cıl ö­l­kələrələ müqayisədə xeyli aşağı olmuşdur. Biz bu rəqəmləri Y.Qarfild (ABŞ) tərəfindən əsası qoyulmuş Elmi İnformasiya İns­ti­tu­tu (İnstitute for Scientific İnfor­mation) tərəfindən hazırlanmış mə­lumatlardan götür­mü­şük. Daha doğrusu, Rusiyalı tədqiqatçı A.L.Droz­dov hə­min mənbəyə istinad edir.¹ Həmin məlumatdan gö­rü­n­ür ki, iqtibasların sayına və hər 10 min nəfərə düşən paya görə mü­qayisə Rusiya üçün daha acınacaqlıdır. Belə ki, ABŞ-da iqtibas­la­rın sayı 31 min, İngiltərədə – 7 min, Ya­po­niyada – 4.700, Ru­si­ya­­da isə cəmi 800-dür. Hər 10 min nəfərə görə bu rəqəmlər mü­va­fiq olaraq 1400, 1200, 400 və, nəhayət, Rusiyada 54-dür.² Azər­bay­­can isə bu siya­hıya ümumiyyətlə daxil edilməmişdir.
Eİİ-nin baş­qa bir araşdırması da diqqəti cəlb edir: adam­ba­şı­na düşən illik gə­lir ilə müqayisədə məqalələrin və iqtibasların nis­bə­ti aşağıdakı nə­ticələrə gətirir. Adam­başına illik gəlirin ən çox ol­du­ğu ölkələrdə bir qayda ola­raq elmi göstəricilər də yüksəkdir. Mə­sə­lən, İsveçrə, Ka­nada, İsveç, İsrail kimi ölkələr də elmi göstəri­ci­lə­rinə görə ABŞ və Yaponiyadan geri qalmırlar. Amma ma­raq­lı­dır ki, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Küveyt kimi varlı ölkələr elmi gös­tə­ricilərinə görə çox aşağı yer tuturlar.³ Deməli, məsələ təkcə mad­di imkanda yox, elmə verilən qiy­mətdə, düzgün elmi siyasət apa­rıl­masındadır.
Bir cəhət də nəzərə alınmalıdır ki, iqtibas gös­təricilərinin el­mi işlərin keyfiyyətinə uyğunluğuna tam əmin olmaq mümkün de­yil. Belə ki, Eİİ-nin məlumatları əsasən ingilis dilində nəşr olunan jur­nalları əhatə edir. Məhz həmin institutun məlumat bazası əsa­sın­da ha­zır­la­nan dəqiq elmlər üzrə indekslər (SCİ – Science Citiation In­dex) müəyyən mənada daha etibarlı olsa da, ictimai elmlər üzrə (Social Science Citiation Index) və humanitar elmlər üzrə (Arts& Hu­manities Citiation Index) indekslər gerçək elmi səviyyələrin mü­­qayisəsini vermək üçün ye­tər­li deyil. Belə ki, ictimai və hu­ma­ni­tar elm sahələrində jurnallar çox vaxt milli problematikaya həsr olu­­nur və milli dillərdə çap olunur. Yəni onların elmi dəyəri də da­ha çox ölkə və bölgə miqyasında aşkar edilə bilər. Bu çatışmazlığı ara­dan qaldırmaq üçün beynəlxalq miqyasda bir sıra alternativ in­dek­sasiya sistemləri tətbiq olunur. Məsələn, Copernicus İndex sis­te­­mi milli dillərdə nəşr olunan jurnalları da ehtiva etməyə çalışır. Fəl­səfi elmlərin xüsusiyyətini nəzərə almaq üçün ayrıca Philosophy İndex sistemi mövcuddur.
Beynəlxalq elmi meyarlar əsasında müəyyənləş­di­rilən “elmi­lik səviyyəsi” yenə də ancaq ən qabaqcıl elmi müəssisələr, jurnallar və məqalələr üçündür. Amma bu me­yarlar hər bir ölkədə beynəl­xalq miqyasa çıxa bil­məyən, dünya elminə qatıla bilməyən, bu­nun­la belə, öl­kənin təhsil sisteminə və maarifçilik işinə dəstək verə bi­lən və böyük elm üçün kadrların yetişdirilməsində mü­hüm rol oy­na­yan yerli şəraitin xüsusiyyətlərini nəzərə ala bilmir. Ona görə də, qabaqcıl ölkələrdən fərqli olaraq, inkişaf etməkdə olan ölkələrin öz meyarlarına, ekspertiza sisteminə və yerli elmi mühit üçün keçərli ola bilən elmi statistikaya ehtiyac vardır. Yəni elmşünaslıq ikinci eşa­lon üçün bir qədər fərqli təşkilati formalar və dəyərləndirmə sis­tem­ləri təklif etməlidir. Lakin bəzi ölkələrdə real inki­şaf səviyyə­si­nə məhəl qoymadan birbaşa beynəlxalq me­yarları tətbiq etməyə tə­şə­bbüs göstərilir ki, bu da ger­çək­liyə adekvat nəticələr alınmasına imkan vermir.
Bizim ölkəmizdə elmin vəziyyəti də dünyanın qa­baqcıl elm mərkəzləri ilə müqayisə oluna bilmədiyindən, biz ancaq öz səviy­yə­mizə uyğun ölkələrlə müqayisə oluna bilərik. Buraya məsə­lən, MDB ölkələri, yaxud türk dünyası cümhuriyyətləri aid edilə bilər. Ya da beynəlxalq statistikadan çıxış etməklə, müəyyən parametr­lə­ri­nə görə bizim ölkə ilə müqayisə oluna biləcək digər öl­kə­lər­də elmin real durumunun təhlili aparıla bilər.
Bu sahədə indiyədək heç bir addım atılmadığından, bizim­ki­lər kortəbii olaraq özlərini Rusiya ilə müqayisə edir və daha pisi isə budur ki, Rusiyanı özünə nümunə kimi qəbul edir. Halbuki, Ru­si­ya­da görkəmli elm mü­tə­xəs­sisləri elmin günü-gündən tənəzzülə get­diyini, vəziy­yətdən çıxış yolu üçün təcili tədbirlər görülməli olduğunu yazırlar.¹
İstənilən halda elmin bütün dünya miqyasında ümu­mi in­ki­şaf tendensiyasını nəzərə almaq lazım gəlir. Biz elmin planetar xə­ri­təsində, habelə inkişaf xətti üzə­rində öz yerimizi heç olmasa mü­əy­yən təxminiliklə bil­məsək, ölkəmiz üçün optimal inkişaf modeli də hazırlaya bilmərik.

Elmin idarə olunması