Səlahəddin Xəlilov


Elmin hüdudları üfüqü xatırladır: nə qədər çox ya­xın­laşırsansa, o qədər uzağa çəkilir



Yüklə 2,76 Mb.
səhifə8/51
tarix26.12.2023
ölçüsü2,76 Mb.
#197525
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   51
242 jmw0lzyycp.....

Elmin hüdudları üfüqü xatırladır: nə qədər çox ya­xın­laşırsansa, o qədər uzağa çəkilir.
P.Buast

Elmi tərəqqinin hüdudsuzluğu ən çox onun ku­mulyativ xa­rak­­­terinin nəticəsidir. Kumulyativlik – elmi biliklərin yenisi ilə əvəz olun­mayaraq, üst-üstə toplanması deməkdir. Müasir elm­şü­nas­­lıq elmi inki­şaf qanunauyğunluğunun daha mürəkkəb xarakterə ma­lik oldu­ğunu aşkar etsə də, hər halda bu xassə el­min mühüm səciyyələrindən biri olaraq qalmaq­dadır.


Elmin spesifikasından söhbətlər gedərkən o, bir qayda ola­raq, fəlsəfə, din, incəsənət və əxlaqla qarşılaşdırılır. Bu zaman ku­mul­ya­tiv­lik xassəsi elmi bütün bu hadisələrdən fərqləndirən başlıca xü­su­siy­yət kimi çıxış edir. Bu gün orta məktəbdə oxu­yan şagird fi­zi­ka haqqında İ.Nyutona nisbətən daha çox məlumata malikdir. Sı­ra­vi elmi işi, aspirant A.Eyn­şteynin nəzəriyyəsinə əlavələr edir, onun tətbiq da­irə­sini daha da genişləndirir. Başqa cür mümkün də de­yil; hər hansı elm korifeyi elm binasında yeni bir mərtəbə tikirsə, sonrakı nəsil artıq bu yeni mər­təbədə rahat yerləşərək onun üzərinə yeni kərpiclər qoymaqla məşğul olur.
İncəsənətdə belə deyil. Bu günün hər hansı bəs­təkarının L.Bet­­­hovendən və ya Ü.Hacıbəyovdan daha mükəmməl musiqi bəs­­tələməsi nəinki qanu­na­uyğunluq deyil, hətta ağlasığmaz bir hal­dır. Müasir rəssamlar İntibah dövrü rəssamlarından daha da yax­şı çə­kə bilsə idilər Rafaelin, Leonardo da Vinçinin, Mikelancelonun əsər­lə­rinin qiyməti günü-gündən da­ha da artardımı? Hər bir yeni şair nəsli Füzulidən, Puşkindən bir addım qabağa getsə və ya, baş­qa söz­lə, onların qalxdığı mərtəbədə dayanıb üstünə bir­cə kərpic də əla­və etsə, poeziya binası hara ucalardı? Ümumiyyətlə, vahid poe­zi­ya bina­sın­dan, vahid mu­si­qi abidəsindən danışmaq mümkün­dür­mü? Xeyr. Sə­­nət məmləkətində hər bir şairin, rəssamın, bəs­tə­karın ucaltdığı ayrıca məbədlər var ki, onlar bir-bi­rindən seçilir və heç vaxt bir-birinin üzə­rinə top­lan­mır. Sənət əsəri hansı isə vahid bir bi­nanın kərpi­ci­nə, nəhəng sənət maşınının vintinə çevrilsə, öz bü­töv­lüyünü və ahəngini itirər və daha sənət əsəri olmaz.
Eləcə də fəlsəfə və əxlaq sahəsində. Hər bir ye­ni nəslin nü­ma­yəndəsi əvvəlkindən daha zəngin mənəviyyatlı və daha tərbi­yə­li­mi olur? Nəzəriy­yə­dən də, təcrübədən də məlumdur ki, belə bir qə­­ti hökm səhvdir. Bəs onda əxlaqda, incəsənətdə və s. tərəqqi yox­­durmu? Tərəqqi var, o kumulyativ yolla və ya buna bənzər su­rət­­də həyata keçmir. Hər sonra gələk əvvəlkini yaratdığının üzə­rin­də deyil, onunla yanaşı başqa əsərlər yaradır, özünəməxsus mənəvi alə­­mə, əxlaqi key­fiyyətlərə malik olur. Bu key­fiy­yətlər yalnız hə­min dövrün ümumi ahəngindən deyil, həm də real həyat tərzindən, konkret ictimai-iqti­sadi mühitdən asılı olur. Burada tərəqqi ilə ya­na­şı, xüsusi şəraitlərdə geriləmə, tənəzzül və s. də tamamilə təbii haldır.
Elmdə isə geriyə yol yoxdur. Ayrıca bir öl­kə­nin elmi tərəq­qi­­sində nisbi tənəzzül məqamları olsa da, bütövlükdə elm maşını daim irəli gedir, elm bi­na­sı heç vaxt tamamlanmır, üzərinə yeni-yeni mərtə­bələr əlavə olunur. Ümumi bir yüksəliş var və hər bir ölkənin məqsədi bu yürüşdən geri qalmamaq, onun ön cəbhəsinə çıxmaqdır.
Əlbəttə, biz bununla elmin inkişaf yolunun mü­rəkkəbliyini, burada da böhranların və inqi­lab­la­rın labüdlüyünü inkar etmək is­tə­mi­rik. Əsas məqsəd, təfərrüatlara varmadan, yekun inkişafın va­hid is­ti­qa­mətini və müntəzəm xarakterini göstərməkdir.
Lakin doğrudanmı elmi tərəqqinin həddi-hü­dudu yoxdur? Bəs bu prosesin məhdudlaşdırılmasına yönəldilmiş amillər necə?
Belə amillər var və o dərəcədə ciddi amillərdir ki, bir sıra təd­­qi­­qatçılar elmin son həddindən, onun in­kişafında «doyma» ha­lın­dan, elmi potensialın tü­kən­məsindən söhbət açırlar. Doğrudan da, əgər elmi in­formasiya həddindən artıq çoxalırsa, insanın intel­lektual im­kanı əsasən yerində saydığı halda, elm gün­dən-günə mürəkkəb­ləşirsə belə söhbətlər tama­milə təbiidir.
Elmin son həddi barədə mübahisələr yalnız müasir dövrdə or­­taya çıxmamışdır. Bu haqda əvvəl­lər də danışılmışdır. Məsələn, XIX əsrdə texnikanın sürətli inkişafından sonra durğunluq yaran­dı­ğı və me­xanisizmin elmi düşüncə tərzinə hakim kəsildiyi bir şə­rait­də bundan sonra elmin yenə inkişaf etməsi imkanı şübhə altına alı­nır­dı. Elmin real inkişaf yolu isə göstərdi ki, burada hər bir böhran həd­din­dən son­ra dünyanın yeni elmi mənzərəsinə, yeni təfəkkür tər­­­zinə keçidlə əlaqədar sıçrayışlı inkişaf başlanır və s. Lakin mü­a­sir dövrdə elmin hüdudu ilə əlaqədar şübhələr daha çox sosial amil­lə­rin təhlili nəticəsində yaranır. Məsələn, elmin müasir inkişafı el­mi işçilərin sayı­nın sürətlə artması ilə müşayiət olunur. Bu sürət Yer kürəsində adam­ların sayının artma sürətindən qat-qat bö­yük­dür. Deməli, bu hal müntəzəm davam edərsə, yaxın gələcəkdə gə­rək bütün adamlar elmlə məşğul olsunlar. Bəs sonrakı inkişaf nəyin he­sabına təmin ediləcəkdir? M.Delbryukun dediyi kimi, cə­miyyət həmişə cavan qalır, elm isə qocalır.
Bu cür dəlillərə istinad edən tədqiqatçılar unu­durlar ki, elmi işçilərin sayının artması elmin inki­şafını təmin edən yeganə amil de­yil. Bu gün elmin tətbiqi sayəsində istehsalatda ekstensiv inkişaf xət­tindən intensiv inkişaf xəttinə keçildiyi kimi, elmin öz inki­şa­fın­da da intensiv xəttə keçid təmin edilərsə, elmi işçilərin sayını ar­tır­ma­ğa ehtiyac qalmaz. İn­for­masiya tutumunun məhdudluğuna gə­lin­cə, burada elektron-hesablama maşınlarının yaddaşı insanın kö­mə­yinə gəlir. Elm özü öz gələcək inkişafı üçün yol açır.
Kompüter texnologiyasının inkişafı ilə əla­qə­dar olaraq elmi informasiyanı saxlamaq imkanları da xeyli artmışdır. Əgər əvvəllər ilkin informasiya və material toplanması və onlardan istifadə me­xa­nizm­lərindən tutmuş yeni elmi nəticələr alınmasına qədər bütün idraki pro­se­dur­lar bir insan beynində ge­dir­di­sə, indi alimlər kom­pü­terlərin tim­sa­lında öz fəaliyyət dairələrini kifayət dərəcədə ge­niş­ləndirə, ha­be­lə müx­təlif alimlərlə birgə fəaliyyətə qoşula bilir­lər. Yəni əslində söh­bət elmi yaradıcılığın fərdi miq­yas­dan el­mi iş­çi qrupu və ya hət­ta müəyyən ixtisas üzrə elmi ictimaiyyət miq­ya­sı­na keçmə­sin­dən gedir. İn­sa­nın, elmi işçinin böyük miqyaslı ana­­lo­qu olan bu ye­ni ictimai subyektin düşüncə və elmi yaradıcılıq fə­a­liyyəti hələ ki­fa­yət qədər tədqiq olunmamışdır. Epis­temologiya min illər boyu an­caq fərdi elmi ya­ra­dı­cılığı, fərdi elmi idrakı tədqiq et­mişdir. Am­ma son yüzillikdə gedən idrak prosesləri artıq yeni tip­­li və yeni ma­hiyyətli proseslərdir. Burada idrakın öz da­xi­li sosial strukturu vardır. Düzdür, bu yanaşma bir növ “sosial idrak” anla­yı­şı­nı xa­tır­la­dır, amma biz sa­də­cə sosial idrakdan deyil, ictimai miq­yas almış və bu mənada sosiallaşmış elmi idrak prosesindən da­nı­şı­rıq.
Elmi informasiyanın və elmi idrak metod­la­rı­nın geniş miq­yas aldığı bir şəraitdə ayrıca gö­tü­rül­müş bir alim artıq ona alter­na­tiv olan və elmin sub­yekti kimi çıxış edən “elmi ictimaiyyət”lə rə­qa­bətdə çətinlik çəkir. Yəni hansısa daha böyük tədqiqat qru­puna da­xil ola bilməyən elm adamı bir növ oyun­dan­kənar vəziyyətdə qal­­­mış olur.
Vəziyyətdən çıxış üçün fərdi tədqiqatçılar gec-tez bu və ya di­gər elmi məktəblər tərəfindən cəlb olu­nur və onların sayəsində lo­kal elmi qruplar daha da güclənir. Ona görə də, hazırda böyük el­mi təd­qi­qat ictimaiyyətləri elmi mühiti olmayan ölkələrdəki fərdi təd­qiqatçılar hesabına genişləndiyindən getdik­cə daha çox beynəl­mi­ləlləşirlər.
Beləliklə, elmin üfüqündə yaxın gələcəkdə onun sürətli in­ki­şa­­fına mane ola biləcək heç bir şüb­həli qaraltı görünmür. Hətta tex­ni­ki tərəqqi sahə­sin­də, təbii enerji ehtiyatları sahəsində qarşıya çı­xan bir sıra prinsipial çətinliklərin də əlacı yalnız elmin tə­rəq­qi­sin­də axtarılır.
Elmin tərəq­qi­sin­dən danışa bilmək üçün me­to­doloji prinsip ki­­mi istiqamətlənmiş inkişaf anla­yışın­dan istifadə etmək lazım gə­lir. Belə ki, elmin daxili hərəkəti, hansı isə biliklərin arxaikləşməsi və hansı isə yeni tədqiqat sahələrinin və yeni biliklərin ak­tual­laş­ma­sı prosesi həmişə gedir və bu tipli ha­di­sə­lərin, dəyişmələrin in­ki­şaf kimi götürülməsi elmdə hər hansı bir inkişaf qanunauyğun­lu­ğunun açılma­sı­na imkan verə bilməz. Belə bir qanunauyğunluğun mü­əyyən edilməsi üçün isə öncə hə­rə­kətin üstün is­tiqamətləri mü­əy­yənləşdirilməlidir. Yəni biz inkişaf ka­te­qoriyasından yox, əs­lin­də tərəqqi anlayışından çı­xış edirik və bu zaman tərəqqinin meyar­la­rı bəlli olmalıdır.
XX əsrin 50-60-cı illərində “elmşünaslıq” və ya “elm haq­qın­da elm” adı altında ortaya çıxan yeni təd­qiqat isti­qa­mə­ti elmdə məhz riyazi olaraq qiy­mət­ləndirilə bilən pa­ra­metrlərin təh­lili ilə əla­qədar idi. Be­lə ki, elmin sosial sistemə çevrilməsi və mad­di ic­ti­mai təcəssümü məhz elm üçün spesifik olan bir sıra ha­di­sə­­lə­rin öl­çül­məsinə imkan yaratdı. Bunlar ilk növ­bədə elmi-təd­qi­qat mü­əs­si­sə­lərinin, elmi məktəb­lərin, elmi işçilərin, jurnalların, mə­­qa­lə­lərin və s. və s. sayılması və müəyyən statistik nəticələr əldə edil­­mə­sin­dən ibarətdir. Yəni əslində böyük elm, onun daxili məz­mu­nu, ev­ris­­tik proseslər və s. kənar edil­məklə ancaq məhz ölçülə bil­di­yi­nə gö­rə bir qrup za­hiri göstəricilər ümumiyyətlə elmin inki­şaf gös­tə­ri­ciləri kimi önə çıxdı.
Əslində kəmiyyət göstəricilərinin önə çıxması üçün elmin özü­nə olan münasibət buna uyğunlaş­dı­rılmalıdır. Tanınmış elmşü­nas D.Prays 60-cı illərdə yazırdı: “Elm odur ki, elmi jurnallarda, məqalələrdə, mo­noqrafiyalarda çap olunur”.1 Görünür, riyazi mo­del­­ləşdirmənin tətbiqi üçün elm anlayışı bu dərəcədə bəsit­ləş­di­ril­mə­li imiş. Elmin inkişafının belə formal göstəricilər əsasında tə­səv­­vür olunması riyazi elm­şü­naslığın hələ dəbdə olduğu 70-ci illər­də bizim tərə­fimizdən tənqid olunmuşdu.2
Kəmiyyət artımı ilk növbədə elmi biliklərin ço­xal­ması və on­ların saxlanması üçün istifadə olu­nan vasitələrin həcminin art­ma­sı ilə bağlıdır. Əgər biz kitabların sayının dinamikasını nəzərdən ke­çir­sək, hətta hər bir dar ixtisas sahəsi üzrə elm ada­mı­nın oxumaq imkanlarından qat-qat çox informasiya toplandığı aşkar olur. Əv­vəllər müəyyən sahə üzrə alim olmaq üçün cəmi bir neçə məş­hur ki­tabı oxu­maq kifayət edirdi. İndi isə bütün planet miqyasında el­mi kitabların sayı sürətlə artır. E.Tofflerin müra­ciət etdiyi statistikaya görə, XVI əsrə qədər Avro­pa­da ildə təqribən 1000 adda kitab çı­xır­dı. Başqa sözlə, bütöv bir əsr ərzində cəmi 100 000 kitab. 1950-ci ilin hesablamalarına görə isə, cəmi bir ildə 120 000 kitab çap olu­nurdu, 60-cı illərdə artıq gündə 1000 kitab! E.Tofflerin hesabla­ma­la­­­rına görə, dünya miq­yasında elmi-texniki ədəbiyyat hər il 60 mil­yon sə­hifə artmaqdadır.1 Amma bunlar ancaq kəmiyyət göstəricilə­ri­dir.
XX əsrin 60-cı illərində elmi işlərin keyfiyyət göstəricilərini rəqəmlərlə ifadə edə bilmək üçün E.Qar­fildin təşəbbüsü ilə ya­ra­dı­lan Elmi İnformasiya İnstitutunda iqtibasların sayına görə də­rə­cə­lən­mə sis­temi tətbiq olundu.2 Əlbəttə, bu sistemin üstün­lük­ləri çox­dur. Amma real elmilik dəyərini bu yolla də­­qiq ölçmək mümkün de­yil. Elm tarixində elə hal­lar olmuşdur ki, böyük elmi ideyalar uzun müddət digər tədqiqatçıların diqqətindən kənarda qalmışdır. Yə­­ni Qarfildin indeksasiya sistemi elmi işin dəyə­ri­ni, elmin inkişaf səviyyəsini ölç­məkdən daha çox, “elmi dəbin” tendensiyasını mü­əy­yənləş­dir­mək üçün səmərəlidir.
Bibliometriya və kitabxanalarda elektron re­surs­­ların idarə olun­ması üzrə tanınmış mütəxəssis V.V.Pislyakov yazır: “İqtibas (sitat) gə­tir­mələrin struk­turunun təh­li­­linin və bibliometrik göstəri­ci­lərin tə­yininin əsasını vaxtaşırı mət­bu­at üzrə məlumatların “iqti­bas” ba­za­sı təşkil edir. Burada yalnız jur­nal nəşr­ləri haqqında bibli­o­qrafik mə­­lu­matlar (müəllif, başlıq, jur­na­lın adı, il, cild, buraxılış, sə­hi­fə­lər) de­yil, həmçinin məqalədə iq­ti­bas gətirilən ədəbiyyatın si­ya­hısı top­lanır. Bu, həm hər hansı bir mə­qalədə iq­ti­bas gətirilən nəşr­­lə­ri, həm də bu məqalədən iq­tibas gə­ti­rən nəşrləri tapmağa im­kan ve­rir. Bu yol­la isti­fadəçi onu maraq­lan­dı­ran məsələ üzrə bütün bib­­li­o­qra­fiyanın səmərəli axtarışını həyata ke­çirə bi­lir. Ey­ni za­man­da bu cür məlumatlar bazası üzə­rində yara­dı­lan və bütünlüklə jur­nal­lar üzrə məlumatları birləş­di­rən xüsusi “üst­qurum” mütəxəs­sis­lərə döv­ri nəşr­lə­rin biblioqrafik göstəricilə­ri­nə çıxış əldə etmək im­kanı verir.”1İqti­basları saymaq mümkün olduğundan onun bir key­fiyyət göstəricisi kimi istifadə olunması başa düşüləndir. Lakin, biz­cə, iqti­basların çoxluğu hə­lə məqalənin və ya kitabın ideya ori­ji­nal­lığına də­lalət edə bilməz. Belə ki, burada müəyyən bir möv­zu­nun dəbdə olması, müəllifin və jurnalın nüfuzu daha çox rol oy­na­yır.
Qarşıda duran problem “elmin inkişaf səviy­yə­si” anlayışını kon­kretləşdirmək, real inkişafın göstə­ri­cilərini, meyarlarını müəy­yən etməkdən ibarətdir. Yəni elmin bir səviyyəsi başqasından hansı gös­tə­ri­ci­yə görə üstün sayıla bilər? Və ya başqa sözlə, el­mi­liyin me­­yarları nədən ibarətdir? Bax, görünür, el­mi tərəqqinin alt qatla­rın­­da gedən prosesləri araş­dır­maq və onları rəqəmlərin, riyaziy­ya­tın dili ilə ifadə et­mək çətin olduğuna görə, elmşünasların böyük ək­­səriy­yəti elmin üzdə olan parametrlərinin dinami­ka­sı­nı “elmi in­ki­şaf” adı altında araş­dır­mağa üstünlük ver­dilər. Əslində isə elm an­caq çoxölçülü fəzada mü­­rək­kəb bir sistem kimi nəzərdən keçirilə bi­lər. Bi­zim ikiölçülü və üç­öl­çü­lü fəzada hansı isə qanuna­uy­ğunluq tap­maq cəhdlərimizin reallığa uyğun nəticə verməsi ona görə müm­kün deyil ki, elmin hər bir ra­kursu özlüyündə üçölçülü sis­tem­dir. Digər tərəf­dən, elmin bəzi rakursları skalyar yox, ancaq vek­to­ri­al kəmiyyət olaraq araşdırılmalıdır. Yəni söhbət istiqa­mət­­lənmiş in­kişafdan gedir. Bir çox ölkələrdə həqiqi böyük elm əvəzinə onun surroqatları, psevdoelmi tə­sisatlar fəaliyyət göstər­di­yindən burada “inkişaf” da zahiri parametrlərlə, kəmiyyət göstəriciləri ilə sə­ciy­yə­lə­nir. Belə ki, yeni binalar, yeni institutlar, kafed­ralar, labora­to­ri­ya­lar, avadanlıq və s. göstəriciyə çev­rilir. Burada proses məlum bili­k­lərin icmallaş­dı­rılması və “mənimsənilməsindən” ibarətdir.
Vahid yaradıcı elm sistemində isə inkişaf hətta yeni elmi bi­lik­lərin əldə edilməsi ilə deyil, dünyanın ümumi elmi mənzərəsinin hər dəfə yenidən qurul­ma­­sı ilə səciyyələnir. Model, mənzərə ye­ni­dən qu­rul­duqda isə, biliklərin kəmiyyəti heç bir rol oy­na­mır və ək­sinə, daha kompakt model üçün onun qu­rulmasında istifadə olunan təməl biliklərin az ol­ması daha böyük üstünlük sayılır. Başqa sözlə, elmin da­xili inkişaf qanunauyğunluğu nəinki xətti tənlik və ya eks­po­nent üzrə həyata keçmir, hətta ümumiyyətlə kəsilməz funksional asılılıqdan kənara çıxır və dis­kret xarakter daşıyır. Ən sadə halda, konsentrik çev­rələr modelini misal gətirmək olar ki, burada da ra­di­usun getdikcə artması yox, əksinə, azalması bir ten­densiya kimi gös­tərilə bilər. Məzmun rakursunda elm sistemini bir tam halında mo­delləşdirmək, vahid dairə ilə işarə etmək hələ ki, mümkün deyil. Nəinki müxtəlif elm sahələri və fənlər bütövləşə bilməyib, hətta bir fənn daxilində də birlik yoxdur və bütün nəzəriyyələr vahid bir nə­zə­­riyyənin, təlimin, prin­si­pin xüsusi halları kimi nəzərdən keçirilə bil­mir. Amma ümumi tendensiya bütövləşmək istiqamə­tin­də­dir. Baş­qa sözlə desək, “elmin inkişaf səviyyəsi” üçün bir meyar da va­hi­də yaxınlaşmaq hesab olun­malıdır.
Söhbət sadəcə müxtəlif fənlərin fərqli elm sa­hələrinin yaxın­laş­masından yox, həm də empirik və nəzəri, fundamental və tətbiqi elm­lər arasında kör­pü­nün daha stabil olmasından gedir.
Empirik tədqiqatlar həm tətbiqi, həm də fun­da­mental elm­lə­rin strukturuna daxil olsa da, onların funk­siyası bu fərqli elmi isti­qa­­mət­lərdə fərqli səciy­yə daşıyır. Belə ki, empirik məlumatlar fun­da­mental tədqiqatlarda ilkin mərhələdə iştirak etməklə nəzəri ümu­mi­ləşdirmələr üçün baza rolunu oynadığı halda, tətbiqi elmlərdə təd­qiqatın son mərhələsində, bir növ elmi ideyanın yoxlanması, sı­naq­­dan çıxarılması pro­sesində kara gəlir. Nəzəri araşdırmalar isə fun­da­men­tal tədqiqatların əsasını təşkil etdiyi halda, tət­biqi elm­lər­də lokal səciyyə daşımaqla, bir növ nəzəri işləmə, tətbiqin riyazi mo­delləşdirilməsi kimi başa düşülə bilər. Ona görə də, elmin daxili məz­mununda inkişafdan danışarkən, burada tədqiqatların fərqli xa­rak­teri və fərqli istiqaməti nəzərə alınmalıdır. Bir sözlə, inkişaf müx­təlif struktur bölmələrində müx­tə­lif meyarlar əsasında və fərqli isti­qamətlərdə həyata keçir. Deməli, hansı isə vahid inkişaf qa­nu­na­­uy­­ğun­luğundan danışmaq mümkün deyil. Və ya burada fərq­li me­todologiya və riyazi üsullardan istifadə olun­masına ehtiyac var­dır. Başqa sözlə, burada spe­sifik meyarlar sistemi olmalıdır. Lakin təəs­süf ki, elmiliyin meyarları çox vaxt “elmi biliyin” həqiqiliyi və onun sözlərlə düzgün ifadə olunması prose­du­ru­nun təfərrüatları çərçivəsində axtarılır.
Vahid ümumbəşəri elm sistemi “elm üçün elm” prinsipi ilə formalaşır. Yəni burada əsas məq­səd bizim utilitar-praktik mühitin deyil, elmin özü­nün qarşıya qoyduğu problemləri həll etmək ol­du­ğun­dan, elmi işlərə qiymət verməyin də meyarları məhz “elm üçün elm” mövqeyindən müəyyən­ləşdi­ril­mişdir. Başqa sözlə, burada el­mi işə istehsalatda tət­biqdən və iqtisadi faydadan daha çox, böyük miq­yaslı elmi axtarışlarda rol oynamaq, elmin özü üçün faydalı ol­maq baxımından yanaşılır. Bu cəhət məhz fundamental elmlər üçün səciyyəvidir. Fundamental tədqiqatlar tezcə öz praktik tət­bi­qi­ni tapa bilmə­di­yi­nə görə, onların elmi dəyərinin qiymətləndirilməsi xü­­susi metodika tələb edir. Bunun üçün müəyyən bir elmi nəticəyə gətirən tədqiqat prosesinin spesifika­sın­dan əlavə, bu nəticənin elmi biliklər sistemində tut­duğu yeri və yeni nəzəriyyələr üçün oynadığı po­tensial rolu dəyərləndirmək tələb olunur.1
Baxmayaraq ki, tətbiqi elmlərdə hədəf elmin özündən daha çox, onun iqtisadi səmərəsidir, burada da elmi fəaliyyət bir neçə mər­hələni əhatə etdiyinə gö­rə, yekun nəticə alınana qədər aparılan təd­qiqat­lara ancaq elmin öz meyarları baxımından qiymət verilə bi­lər. Əlbəttə, qiy­mətləndirmənin ən etibarlı forması müvafiq sahə üz­rə mötəbər alim­lə­rin rəyidir. Yəni hər bir elmi iş ekspertizadan ke­çi­rilir, onun elmi dəyəri məhz həmin sahənin mötəbər mütəxəs­sis­ləri tərəfindən qiymətləndirilir.
Əlbəttə, bu üsul daha etibarlı olardı, o zaman ki, mənəvi mü­hit sağlam olaydı, yəni elmi tələblər yeganə meyar olaydı. Ölkə­miz­də və ümumiyyətlə Şərq dünyasında elmin dəyərləndirilməsini çə­tin­ləş­dirən ən mühüm məsələlərdən biri məhz ob­yek­tiv mü­­na­si­bə­tin və prinsipiallığın çatışmamasıdır. Görü­nür bu səbəbdən də daha çox dərəcədə formal gös­təricilərə, texniki şərtlərə üstünlük verilir. Xüsusən elmi dərəcə verilməsi zamanı formalizm mahiyyəti üstələyir və nəticədə istedadlı adamların elmə gəlişi çətinləşir.
Maraqlıdır ki, ölkəmizdə dissertasiya işlərinə qo­yulan tələb­lər sovet və Rusiya ənənələrinə uyğun olaraq bütün qiymətlən­dir­mə formalarını əhatə edir. Yəni elmi işdən həm yeni ideya, həm kom­mu­ni­ka­siya (beynəlxalq elm şəbəkəsinə daxil olmaq), həm apro­basiya, həm də tətbiqi nəticələr tələb olunur. Tələblərin bu cür müəyyənləşdirilməsi Rusiyada indi də davam edən elmilik meyar­la­rına əsaslanır.1 Yəni dissertasiya işi böyük elm sisteminin mode­li­nə uy­ğun surətdə təsəvvür olunur. Halbuki, hər bir kon­kret tədqi­qat əsəri böyük elm sisteminin əhatə etdiyi bü­tün mərhələləri özün­də əks etdirə bilməz. O yalnız böyük zəncirin müəyyən bir halqası­na uyğun gələ bilər. Bu baxımdan, özlüyündə lokal, bitmiş bir sis­tem olan tədqiqat əsəri – dissertasiya işi əslində bö­yük sistemin bir his­səsi kimi heç nəyə lazım olmur. Ona görə də, əksər hallarda dis­ser­tasiya işlərinin ar­xi­və getməkdən başqa bir aqibətini görmək çə­tin­dir. Halbuki, elm adamının səviyyəsi böyük elmə qa­tıl­ma dərə­cə­si və bu prosesdə rolu ilə müəy­yənləş­di­rilməlidir. Bizim ölkədə isə ən böyük kəşf də etsən, elmi ideyanın nəticələri həqiqətən tət­biq olunaraq böyük iqtisadi səmərə də gətirsə, ən mötəbər jurnal­lar­da məqalələrin də çıxsa (amma bu məqalələrin sayı bəlli rə­qəm­dən az olsa, elmi dərəcə ala bil­məz­sən. Çünki bunun üçün ancaq formal bir prosedur yolu keçilməli, bütöv elm modeli imitasiya olun­ma­lıdır. Bəli, elm olmayanda onun yerini imitasiyası tu­tur. Və belə bir şəraitdə ara-sıra böyük elmi işlər gö­rülürsə, onlar da imitasiya formalizminin baryerini keçə bilmir.
Bu dediklərimiz ancaq dissertasiyalara qoyulan tələblərlə bağ­­­lı­ deyil. Burada heç olmasa, müəyyən meyarlar və tələblər var­dır. Bəs müdafiədən sonra? Sonrakı tədqiqatların qiymətləndi­ril­mə­si hansı prin­sip üzrə aparılır? Yəni bizdə elmi ekspertizanın han­­sı formaları tətbiq olunur? İş stajı, ümumiyyətlə mə­qalələrin sa­yı, kitabların sayı və neçə-neçə dəyərsiz kitablar, “əsərlər” yığını.
Bizdə hələ də elmlə maarifçilik arasındakı sər­həd nəzərə alın­mır. Səbəbi isə budur ki, maarifçilik, elmi biliklərin tədrisi və təb­­liği, heç olmasa kimə isə lazımdır. Məsələn, universitetlərdə əlavə dərs vəsaiti kimi, yaxud da intellektli evdar qadınlar üçün el­mi-kütləvi ədəbiyyat əvəzi olaraq. “Elm adamlarının” isə öz həm­və­­tənlərinin yazdığını oxumağa vaxtı yox­dur, onlar ya rusdilli mən­­bələri oxuyub icmal düzəldir, başqalarının fikrindən yeni-yeni k­itablar düzüb-qoşur, ya da pul qazanmaq üçün əlavə bir işlə məş­ğul olurlar. Hətta oxusalar da, heç kim tənqidi təhlil mövqeyindən oxu­­mur. Azərbaycanda indi hət­ta müəyyən ənənəsi olan ədəbi tən­qid sahəsində də “tənqid”dən əsər-əlamət qalmayıb, o ki qala elmi ədə­biyyata münasibət sahəsində. Bir sözlə, “heç kim heç kimin ki­tabını oxumur”. Görünür elə buna gö­rə­dir ki, çıxan kitabların bö­yük əksəriyyəti elmi kitab­xa­nalara göndərilmir. Hətta Mərkəzi Ki­tab­xana belə bütün kitabları, heç olmasa, bir nüsxə halında ehtiva et­məyə səy göstərmir.
Yaranmış belə vəziyyət elmi meyarlara ye­ni­dən baxılmasını, el­­mi ekspertiza işinin daha səmərəli təşkili üçün tədbirlər görül­mə­si­ni, elmin əlaqə­lən­di­rilməsi sahəsində mövcud boşluğun aradan qal­dı­rıl­­ma­sını və s. bu kimi operativ tədbirlərin gerçək­ləşdi­ril­mə­si­ni tələb edir. Yəni ölkəmizdə heç olmasa nis­bi müstəqil elm siste­min­dən danışmaq istəyiriksə, bunun üçün ilk növbədə sistemliliyi tə­min edən şərtlər ödə­nil­məlidir. Bəs bu şərtlər nədən ibarətdir? Elm digər fəaliyyət sahə­lərindən nə kimi spesifik əlamətlərlə fərq­lə­nir? Bax, bu suallara cavab tapmaq üçün dünyada artıq yarım əsr­dən artıqdır bəlli olan elmşünaslıq fənninin heç olmazsa əsas prin­siplərini mənimsəmək lazımdır.
Biz başqa paraqraflarda həqiqi elmi inkişaf məsələlərinə xü­su­si diqqət verdiyimiz üçün, burada ancaq ənənəvi “ölçmə” me­todlarını nəzərdən keçirə­cəyik.
Elmin inkişaf qanunauyğunluğu yalnız sistemli tədqiqat sa­yə­­sin­də müəyyənləşdirilə bilər. Həm də belə qanunauyğunluqdan an­caq sta­tis­tik mənada da­nışmaq mümkündür. Hər bir konkret mə­qam­da elm özü­nün çatmış olduğu səviyyə ilə xarakterizə olunur ki, bu səviyyə də yalnız elmin həmin məqamda digər sosioloji sistem­lər arasında tutduğu mövqeyi, həm­çinin müxtəlif stabil kəmiyyət xa­rakteristikalarını müəy­­yən­ləşdirmək sayəsində öyrənilə bilər. La­kin «elm» sisteminin dinamik xüsusiyyətlərini təmin et­mək, in­ki­şaf qanunauyğunluğunu aça bilmək üçün təkcə onun ani vəziyyətini yox (bu mümkün də de­yil), keçdiyi bü­tün əsas mərhələləri müəy­yən­ləş­dir­mək, zamana görə təsnif etmək la­zım gəlir. Elmin müx­tə­lif tarixi mər­hə­­lələrdəki vəziyyətinin müqa­yi­səsi onun inkişaf qa­nu­nauy­ğun­lu­ğunun açılmasına yalnız o zaman imkan verə bilər ki, belə mərhələlər sayca çox olmaqla statistik nəticə çıxar­maq üçün ya­rarlı olsun. Elmin müx­tə­lif tərkib elementlərinin sta­tistik tədqiqi ha­zırkı dövrdə bu elementlərin eks­ponensial qanunla inkişaf etdi­yi­ni göstərir. Məsələn, xarici ölkə alimlərindən C.Bernal, D.Prays, R.Si­qer; sovet alimlərindən M.M.Kar­pov, Q.E.Vledus, N.İ.St­yaj­kin, Q.M.Dobrov, V.V.Nalimov və s.-nin tədqiqatları elmi məqa­lə­lə­rin, jur­nal­ların, alimlərin sayının hər 7-10 ildə iki dəfə artdığını götü­rür ki, bu da eksponensial inkişafa uyğundur:1

J = Jo exp(at)


(Burada Jo baxılan ilkin momentdəki, J isə t momentindəki inkişaf səviyyəsini göstərir).


Şübhə yox ki, statistik yekunlar hesabına qu­rul­muş qrafiklər eksponensial əyri ilə tam üst-üstə düşə bilməz; belə ki, elmin hər bir konkret kom­po­nentinin inkişafında kənaraçıxmalar labüddür. Müx­təlif qrafiklərin müqayisəsi göstərir ki, bu cür kə­na­raçıxmalar təxminən eyni zaman intervallarına tə­va­füq edir.
Deməli, kənaraçıxmalar özü də müəyyən qa­nunauyğunluğu əks etdirir. Məsələn, tədqiq olunan bütün tərəflərin: müəyyən elmi sahəyə həsr olunmuş jurnalların, elmi məqalələrin, elmi işçilərin, elmi ins­titut və laboratoriyaların sayının artması pro­sesində iki əsas tənəzzül momenti müşahidə edilir ki, bunlar da zamanca birinci və ikinci dünya müharibələrinə uyğun gəlir. Elmin ayrı-ayrı tərəf­lə­ri­nin inkişafında ictimai həyatdakı hadisələrin bu cür qanunauyğun şə­kildə əks olunması bütöv «elm» sisteminin sosial mahiyyətinin açıl­ması işinə geniş imkanlar yaradır. Lakin məqsədimiz elm sis­te­mi­nin yalnız ümumi proq­­nozu ilə bağlı olan məsələləri müəy­yən­ləş­dir­mək olduğundan ictimai həyatdakı müxtəlif qısa müd­dətli tə­si­­rini nəzərə almayacağıq və ümumi inki­şaf qanunauyğunluğunun müəy­yənləşdirilməsi ilə ki­­fayətlənəcəyik.
Sadə məntiqi mühakimələr göstərir ki, elmin baxılan tərəflə­ri­nin hazırkı inkişaf qanunauyğunluğu heç də həmişə davam edə bil­məz, zira onların kə­miyyət artımı üçün müəyyən zəruri məh­du­diy­yətlər vardır. Məsələn, elmi işçilərin sayı ümumiyyətlə adam­­ların sayını, kitab və jurnalların həcmi istehsal olunan ümumi kağız həc­mini, elmi xərclər ümumi mil­li gəliri, elmi-tədqiqat insti­tut­la­rı­nın miqdarı bü­tün bunların miqdarını aşa bilməz. Göstərilən yuxarı sər­hədlər özləri də inkişaf edir, lakin bu inkişafın sü­rəti xeyli ki­çik­dir və həmçinin yuxarıdan məh­dud­dur. R.Oppenqeymer məhz ifrat yu­xarı sərhəddi nə­zə­rə alaraq yazır ki, «Physical review» jurnalının ar­tımı hər halda elə xarakterdə olmalıdır ki, «onun çəkisi Yer kü­rə­sinin çəkisini aşmasın».1
Bəs baxılan tərəflərin inkişaf səviyyəsi möv­cud məhdudluq həddinə yaxınlaşdıqca inkişaf qanu­nauyğunluğunda nə kimi dəyi­şik­lik baş verməlidir? L.A.Xursin elm sisteminin bağlı olduğu tə­rəf­lərdən ikisinin – elmi xərclərin və elmi işçilərin yuxarı sər­həddə ma­lik olmasına əsaslanaraq yazır: «…Bu mo­delin çox da uzaq ol­ma­­yan gələcəyə belə eks­tra­pol­yasiyası mənasız nəticələr verir. Be­lə çıxır ki, artıq yaxın gələcəkdə elm istənilən ölkənin bütün milli gə­lirini əhatə edəcək, elmi sferada isə bütün insanlar olacaqlar. Cə­miyyətin elmin təcavüz­kar­lı­ğın­dan xi­las etmək məqsədi ilə D.Prays saturasiya ideyasını irəli sürmüşdür və belə sayır ki, elm loqistik əyri bo­yunca inkişaf edir».2
İndi isə görək məhdudlaşdırıcı həddə malik olan tərəflərin in­kişaf xüsusiyyətləri təklif olunan qanunauyğunluqla (loqistik əy­ri) nə dərəcədə uzla­şır. Bunun üçün, əvvəla, loqistik əyri boyunca in­kişafın xarakteri ilə tanış olaq: «Loqistik əyri» üçün analitik ifadə
; k > 0 (1)

aşağıdakı diferensial tənliyin həllidir:




; 0 < y < b; (2)

Bu halda artım məhduddur, belə ki, b sabiti y kəmiyyətinin mak­si­mal qiymətidir. Digər əmsallar: a və k da sabit kəmiy­yət­lər­dir. Artımın nisbi sürəti dy/ydt = k(b-y) artıq sabit kə­miy­yət olma­yıb y-in xətti funksiyasıdır. Bizi ma­raq­lan­dıran tərəfin çat­dığı sə­viyyə nə qədər yüksək olursa, artım sürəti də bir o qə­dər az olur».1 Sxem 3-dən göründüyü kimi, loqistik əyri inki­şa­fın eksponensial artıma uyğun gələn birinci mərhələsini əks etdirir. Lakin ikinci mün­təzəm mər­hələ absis oxuna paralel olan asimptotla sərhəd­lən­mişdir ki, bu da yu­xarı sər­həd­lərin heç bir istiqamətli inkişafda bulunmasına mü­vafiqdir.





Sxem 3.

Bu cür qiymətləndirmə dialektik təsəvvürlərə tamamilə zid­dir. Yuxarıda göstərdiyimiz kimi, elmin hər bir konkret tərəfinin in­kişaf səviyyəsi üçün möv­cud olan məhdudluq hədləri heç də tam sta­bil ol­ma­yıb məxsusi inkişafa da malikdir. Əgər baxılan elmi tə­rəf­lərin inkişafı yalnız yuxarı sərhəddin varlığı uc­batından lən­gi­yir­sə, deməli, on­ların artması, gec, ya tez sərhəddin artma qanunu ilə baş verməlidir. Əgər başqa ləngidici amillər də varsa, onda inkişaf sü­rəti, təbii ki, daha da aşağı düşməlidir. Deməli, yuxarı sər­həd­lə­rin inkişaf qanuna­uy­ğun­lu­ğu müvafiq elmi tərəflərin inkişafındakı ikin­ci müntəzəm mərhələnin maksimal səviyyəsini əks etdirir. Bun­dan başqa, I və II müntəzəm mər­hələ arasında müəyyən keçid mər­hələsi olmalıdır və keçid özü də ixtiyari şəkildə yox, müəyyən





Yüklə 2,76 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   51




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin