Sərxan Abdullayev

dağıdıcı, viranedici psixi enerji, böyüklü-kiçikli, varlı-yoxsul, güclü-gücsüz 

- bütün insanları daxilən təhdiq edir, müxtəlif  şəxslərdə - temperament 

tiplərində özünü müxtəlif həcm və miqyaslarda, fərqli intensivlikdə biruzə 

verir. Xüsusilə  təbiətcə narahat, sadist və narazı adamlarda, özünü 

reallaşdıra bilməyən  şəxslərdə daim qızışan, güclənən mübarizənin, 

qarşılıqlı nifrət və  qəzəbin təsiri altında dil həqiqəti, biliyi ifadə etmək 

vasitəsindən çox, özünütəsdiq aktına çevrilir. Əslində hər bir kiçik, gərəksiz 

insanda həqiqətlərə, müasir mədəniyyətlər paradiqmasına dərin bir etiraz, 

nifrət və inamsızlıq var. 

Dil işarələrinə  və onların adlandırdığı obyektlərə, predmet və 

hadisələrə münasibət, onlardan necə istifadə olunması, habelə onların necə, 

hansı görüş bucağından qavranılması insanın ruhi-psixoloji vəziyyətini, 

maraq və  məqsədlərini ifadə edər. Burada çox vaxt doğru-yalan,  ədalətli-

ədalətsiz, haqlı-haqsız, həqiqi-qeyri-həqiqi koordinatları aktuallıqdan çıxır, 

faydalı  və faydasız,  əhəmiyyətli və  əhəmiyyətsiz, xeyirli və xeyirsiz 

olmayan kimi koordinatlar işə düşər. Birbaşa hökm və müstəqim ifadə çox 

vaxt işə yaramır.  

Müasir insan ilk növbədə faydalılıq prinsipləri ilə yaşayıb fəaliyyət 

göstərdiyindən daha çox yararlı, sərfəli olanı  qəbul edir, problemsiz yalan 

və itaəti həqiqi, gerçək, ədalətli və düzgün olandan üstün tutur. Totalitar və 

avtoritar cəmiyyətlərdə  fəal  şəkildə yönləndirilən, istiqamətləndirilən bir 

qrup insanlar, hakimiyyətə yaxın olanlar, hakimiyyətin xeyrini görənlər, 

imtiyazlılar özlərini mövcud rejimin ayrılmaz tərkib hissəsi, zəruri elementi 

kimi hiss etdikcə onlarda xoşbəxtlik, məmnunluq duyğusu baş qaldırır. 

 

 

 

281

Belələri təbii olaraq tezliklə mühitə, şəraitə, gerçək münasibətlər, asılılıqlar 

sisteminə uyğunlaşırlar. Onun müdafiəçilərinə çevrilirlər. Müəyyən qədər 

narazı olanlar, hətta rejimə daxilən etiraz, bəzən nifrət edənlər mənafe və 

fayda amilinin təsiri altında zamanın nəbzini  əllərinə, dövlətin  əmziyini 

ağızlarına keçircək tamamilə sakitləşirlər, kiriyirlər. Danışanlar, dil-dil 

ötənlər kiriyirlər. Xırp kəsirlər. Ya da başqa bir siyasi jarqon öyrənirlər. 

Onlar tez bir zamanda həqiqəti, doğrunu danmağa, ondan yan keçməyə 

imkan verən növbənöv vasitəli dil-üslub texnologiyaları  mənimsəyərlər. 

Alimlər, elm adamları xüsusilə  tərəqqi taparlar. Səslərini içinə salıb daha 

yaxşı günlər üçün gözləri yol çəkənlər də, "mən də varam" deyə dil boğaza 

qoymayanlar da gizli bir həyat və mövcudluqla özlərini bütünlüklə ibtidai 

həzzin şirinliyinə təslim edər. Bəlkə də haqlı olaraq insana bir dəfə verilən 

həyatdan zövq almağa, Allahın hər verdiyi günün keyfini, ləzzətini 

çıxarmağa üstünlük verərlər. Hesabı içəri verənlər marığa durar, özlərini 

razı göstərmək üçün hərdən bir gülümsəyərlər (bəlkə ekstralinquistik 

ibarə?) Maraqlıdır ki, belələri maddi ehtiraslarını  təmin etdikcə, həyatın 

şirinliyini daddıqca, Roma papasından daha artıq katolik olmağa 

başlayırlar. Fəal, dönməz, qızğın, cəfakeş  təəssübkeşlərə, rejimin 

permanent müdafiəçilərinə, mübtəlalarına çevrilirlər. Praqmatiklər, ayıq-

praktik düşünən insanlar ikili həyat sürsələr də, daxilən  əzablı  həyata 

məhkum olsalar da, hadisələrin, münasibət və meyllərin stixiyasında itərək 

tezliklə    mənəvi-etik orientirlərindən tamamilə  məhrum olub 

assimilyasiyaya uğrayırlar. Cəmiyyətin dönməz "sabitlik amilinə" 

dönüşürlər. Totalitar və avtoritar rejimlər məhz belə insan materialı ilə 

işləyir, onlara arxalanırlar.Və tezliklə də arxasız qalırlar. 

Beləliklə, dili, saxta dili komformist, ikili , yalan, xəyanətkar həyatın 

ideal daşıyıcısı, təminatçısı  və atributu hesab etmək olar. Bu gün şüurun 

terapiyasına qismən nail olmaq mümkünsə, bu qədər çirklənmiş, 

zibillənmiş, insanların üzü kimi sürtülmüş, gerçəkdən və öz gerçəkliyindən 

uzaqlaşmış dilin müalicəsi, "inyeksiya"sı  çətinləşib. Və getdikcə daha da 

çətin olacaq. 

Əslində faktların, hadisələrin yalnız doğru-yalan, həqiqi qeyri həqiqi, 

düz  əyri prizmasından qavranılması dünyanın, həyatın dialektik dərkinə 

mane olur.  Bu, ifrat xoşbəxtlik bədbəxtlik linqvistik qiymət qavrayışına da 

 

 

 

282

aiddir.  Əslində  hər cür yalan və yalan hərəkətlərinə  həqiqətin 

transformasiyası kimi yanaşmaq olar. Qeyri-səlis məntiq və dilçilik 

ünsiyyətin psixologiyasının, istər adlandırma, istərsə  də cümlə 

perifrazlarının, referensial və predikativ qiymət çoxluqlarının, bütövlükdə 

dil-ifadə mexanizmlərinin, onların konkret tətbiqinin, bunun səbəblərinin 

dərk olunması üçün geniş imkanlar yaradır. Əslində həm düşünən, həm də 

intuitiv insana münasibətdə az qala eyni dərəcədə xarakterik olan 

arzuolunmaz, uğurgətirməyən həqiqətlərdən yan durmaq, məqsədə çatmaq, 

konkret situasiyanı sovuşdurmaq üçün böyük mənəvi-əxlaqi məsuliyyət 

yaratmayan konversional, positiv yalanlardan yararlanmaq dil istifadəçisini 

heç də tamamilə  mənfi cəhətdən xarakterizə etmir. İnsanın bizim 

nəzərimizcə  mənfi və müsbət hesab olunan hərəkət və davranışları 

reallaşdırmaq üçün çox vaxt kifayət qədər  əsasları olur. Nəzərə almaq 

lazımdır ki, klassik məntiqdə doğruliq kimi qəbul olunan həqiqət heç də 

istisnasız olaraq və birmənalı şəkildə mütləq doğrudan və mütləq yalandan 

ibarət deyildir. “Həqiqilik” linquistik dəyişməni heç də yalnız doğruluq və 

yalnız yalanlıqdan ibarət olmur. Adi məntiqdə doğru olan mülahizənin 

reallığa uyğunluğunu, doğru olmayan yalan isə mülahizənin reallığa uyğun 

olmamasını, ondan yayınmanı ifadə edir. Qeyri-səlis məntiq həqiqətin, 

doğruluğun yayılan olduğunu elan edir. Bunlara, bu ilkin termlərə klassik 

məntiqdə olduğu kimi biliyin, həqiqətin sərhədləri, hüdudları kimi deyil, 

keçid nöqtəsinin sərhədləri kimi, yalnız ilkin,başlanğıc hədləri, start 

vəziyyəti kimi baxır. (N. Hüseynli, 256) Bu sferada toplanan qeyri-səlis 

çoxluqlar (tamamilə doğru, lap doğru, doğru olmayan, bir az doğru və s.) 

kimi, yalan, ağ yalan, tamamilə yalan, yalan olmayan və s. mümküm qeyri-

səlis çoxluqlar da həqiqiliyi,doğruluğu səciyyələndirən müxtəlif 

dərəcələrdir, linquistik qiymətlərdir. Beləliklə, ilkin termlər, qiymətlər olan 

“doğru” və “yalan” arasında "büsbütün doğru", "lap doğru", "doğrudan 

doğru, düzgün, həqiqi, doğru olmayan, həm doğru, həm də doğru olmayan, 

doğru və doğru olmayan, bir az doğru, bir az doğru olmayan, çox doğru, az 

və ya çox doğru, lap az doğru, bir qədər doğru; yalan, ağ yalan, tamamilə 

yalan, yalan deyil, yalan olmayan və s. kimi doğruluq və yalanlıq dərəcələri 

var. Sual oluna bilər ki, bəs həqiqət bu kəmiyyətlərin hansındadır? Məlum 

olur ki, hamısında və heç birində.  Əslində doğru və yalan arasında. Heç 

 

 

 

283

vaxt sonu görünməyəcək geniş bir koqnitiv coğrafiyada qeyd olunan 

variantlar, alternativlər intuitiv şəkildə dil istifadəçisinin yaddaşında 

mövcud olur və onun hərəkətlərinə, gerçəkliklə real əlaqələrinə, bu 

əlaqələrin hər birinin həqiqiliyi, doğruluğu illuziyasına haqq qazandırır. 

İkinci  əsas termlə inkar elementlərinin birləşməsi ilə yaranan "Qətiyyən 

yalan deyildir", "Əsla yalan deyil", "Nə yalan, nə də doğru deyil", "Əsla/ o 

qədər də doğru olmayan/ yalan olmayan" kimi təkliflər də bu sırada özünə 

yer alır, potensial şəkildə dil daşıyıcısının və dilin yaddaşına yüklənmiş 

olur. "Bu il ali məktəblərdə semestr imtahanları  şəffaf və obyektiv 

keçirilmişdir", "Ukraynada prezident seçkilərindən sonra səslərin 

hesablanması düzgün aparılmışdır", "Rusiyada hüquqları pozulan bir çox 

azsaylı xalqlar azadlıq, demokratiya və insan haqqları  uğrunda mübarizə 

aparmaqda haqlıdır" tipli təkliflərə  nəzər salsaq, onların heç birində 

hamının qəbul edəcəyi tamlığın, həqiqiliyin olmadığını, universallığın 

çatışmadığını görərik. Əvvala azadlıq, demokratiya və insan haqlarının tam 

qorunmasının nədən ibarət olmasını, bunun dərəcəsinin, həcm və 

miqyaslarının nədən ibarət olduğunu çoxları bilmir. Bəlkə heç kim bilmir. 

Və ya bilmək istəmir. Bu haqda mübahisə aparmağın da heç bir perspektivi 

yoxdur. Belə bir təhlükəli mübahisə-müzakirə  və  həqiqət müdafiəçiliyinə 

girişməyə Rus dövləti kimi qüdrətli bir dövlətin nüfuzuna və gücünə 

münasibətdə  yəqin ki, heç kəs qol da qoymayacaq, yaxud sonda daha 

ümumi, qeyri-müəyyən və yayğın müddəalarla,mülahizə  və fikirlərlə 

kifayətlənməli olacaq. Həqiqət gücə dirənəcək. Digər tərəfdən, həmin 

təklif, bu qeyri-dəqiq və  təxmini mülahizə heç də Rusiya vətəndaşlarının 

hamısının, hətta azsaylı xalqların nümayəndələrini özlərinin hamısının 

fikrini  əks etdirməyəcək, bunu sübut etmək mümkün olmayacaq. O ki 

indiki Rusiya hakimiyyəti, Putin hökuməti ola. Yəqin ki, rəsmi hakimiyyət 

nümayəndələri, eləcə  də azsaylı xalqların təmsilçiləri, yerli hakimiyyət 

orqanlarının işçiləri - nəinki onlar, həm də yaxşı yaşayanlar, dinc və sakit 

yaşamaq istəyənlər də, onların bəziləri də  hətta bu fikri içəridə, ürəyində 

bölüşsə, bəsləsə  də, onu dilinə  gətirməyəcək, qəbul etməyəcək və ya 

birbaşa ifadə etməyəcək. Həqiqətlərin ifadəolunmazlığı dili əlavə yollar 

axtarmağ  məcbur edir. Beləcə qeyri-müstəqim, dolayı ifadə  şəkilləri 

çiçəklənir. Məsələ burasındadır ki, dünyada heç kim, heç bir "qeyri- 

 

 

 

284

hökumət" təşkilatı, hüquq müdafiəçisi qeyd olunan mülahizənin 

doğruluğunu və ya yalanlığını, ondan da artıq tam doğruluğunu və tam 

yalanlığını barmağını qatlaya-qatlaya tam inandırıcı, dolğun izah edə 

bilməz. Rusiya dövləti kimi bir supergücə, fövqəldövlətə münasibətdə 

fikirləri, mövqeləri, razıları, narazıları saymaq imkanları, hamını bir araya 

gətirib nəyisə sübut etmək qeyri-mümkündür. Heç razı olanların özlərinə nə 

üçün razı olduqlarını, narazılara isə nə üçün narazı olduqlarını başa salmaq, 

izah etmək mümkün deyil. Daha doğrusu, onların linquistik 

kompetensiyası, ümumən dilin imkanları kifayət eləmir. Komfort 

yaşamağın, parlaq yaşamağın  şirinliyini dadmış insan sərfəli, faydalı 

olmayan azadlıq, demokratiya və hüququ yalnız demokratiya və hüquq 

naminə  qəbul etməz. Bu gün əyninə zireh geymiş yalanın, haman tələb 

olunan qorxulu asadlığın arxasında yalnız bir neçə dövlət, bir neçə adam, 

bir neçə "həqiqət carçısı" durmur, çoxdandır ki, uyuyan, “azadlığa çıxmaq” 

istəyən nüvə silahları dayanır. Deməli, ilk növbədə sözün, cümlənin ifadə 

etdiyi referentin qeyri-müəyyənliyi, qeyri-həqiqiliyi, şəffaf olmaması və dil 

vasitələrinin linquistik qiymətlərinin qeyri-adekvatlığı, mücərrədliyi 

həqiqət və yalanın sərhədlərinin tam müəyyənləşməsinə imkan vermir. 

Təkliflərin doğruluq dərəcəsi və  şansları  hər dəfə konkret fərdə  və 

situasiyaya münasibətdə, konkret dil formasında meydana çıxır, hər nitq 

aktında sırada olan çoxlu həqiqətlərdən biri reallaşır. Qeyri-səlis məntiqin 

və yenicə təşəkkül tapan qeyri-səlis dilçiliyin mühüm postulatlarından biri 

budur ki, məna sabit deyil konstitusiyaya bağlıdır və dil yeni reallıqlar 

yaratmağa, onları müxtəlif rəng və biçimlərdə təqdim etməyə qadirdir. 

Yuxarıdakı nümunənin məntiqi-linquistik şərhini bir qədər də davam 

etdirsək görərik ki, məsələn, "tamamilə haqlı olmaq" da haqlı olmaqdır, 

"bir az haqlı olmaq" da haqlı olmaqdır, "haqlıdan da haqlı olmaq" özü də 

haqlı olmaqdır, "haqsız olmamaq" da haqlı olmaqdır, "əsla\ qətiyyən haqlı 

olmamaq" da\ əsla, qətiyyən haqsız deyildir" haqlı olmaqdır, "heç də az 

haqlı deyildir" də haqlı olmaqdır və s. Dil istifadəçisi həmin linquistik 

qiymətlər çoxluğundan bir variantı, bir alternativi seçir və konkret 

həqiqətin, biliyin hüdudunu, sərhəddini bu prizmadan müəyyən edir. Lakin 

mətnyaratmada və xüsusilə  mətnin, mülahizənin dərk olunmasında bu 

potensial variantların digərlərinə, bəzən də bir toplu halında hamısına isnad  

 

 

 

285

imkanları da nəzərdə tutulur. Əlavə edək ki, "azadlıq", "müstəqillik", 

"ədalət\  ədalətli" kimi qeyri-dəqiq işarələr təkliflərin yayılanlığını 

əvvəlcədən 

şərtləndirir, təxmini mühakimələrin 

əsaslarını 

hazırlayır."Haqsız deyildir"\ "Əsla qətiyyən haqsız deyildir, haqsız 

olmamış olmaz" kimi inkari perifraz şəkillərində yayılanlıq, qeyri-səlistlik, 

natamamlıq və  təxminilik daha bariz şəkildə ifadə olunur. Minlərlə, on 

minlərlə insanları, maraq və meylləri, xarakterləri həqiqət və  şübhələri, 

getdikcə şaxələnən fikir və mülahizələri əhatə edən "imtahanların şəffaf və 

obyektiv" keçirilməsi, yüz minlərlə  səslərin "düzgün sayılması”, bunun 

potensial mümkünlüyü və qeyri-mümkünlüyü, həqiqət və yalanı, bütöv bir 

xalqın iştirakını  nəzərdə tutan doğruluğu haqqında da eyni sözləri demək 

olar. Linquistik fəlsəfənin banisi Vitqenşteynə görə dünyanı olduğu kimi 

görməyə  aşağıdakılar mane olur: 1) subyektivlik; 2) sərbəst iradə; 3) 

abstraksiya qüvvəsi; 4) dil (Bax: F. İsmayılov, 247). Mən əlavə edərdim ki, 

həmin faktorlar həm də dünyanı daha aydın və  dərindən görməyə, 

dərketməyə kömək edir. Məsələn, subyektiv başlanğıc olmasa, biz dünyanı 

yalnız olduğu kimi, gözlə göründüyü kimi görərdik. Sartr dili "Mən" 

adlandırmaqla ,görünür, bunu nəzərdə tutur. İnsanı Homo Demons kimi 

araşdıran yapon alimi O. Suudzikin fikrincə müasir insanın dili də 

özgələşmişdir, söz açıq-aydın saxta sözə çevrilmişdir. Sonradan həmin 

saxta söz  insandan intiqam alır və onun üzərində hakimlik edir. Həmin 

saxta söz məncə elə insanın özünün saxtalaşdırdığı dünyadır, müxtəlif 

insanlar, müxtəlif dünyalardır. C. Lokk yəqin ki, "yanılmalarımızın 

mənbəyi dildən gəlir" dedikdə bu həqiqəti nəzərdə tutur. Həmin fikir V. 

von Humboldtun dünyanın dil prizmasından dərk olunması konsepsiyasına 

da uyğun gəlir. Analitik fəlsəfənin həmin konsepsiya ilə  səsləşən belə bir 

müddəası da vardır ki, "bütün insanların diqqəti sözlər üzərində  cəmləşir, 

nəinki  şeylər üzərində." Dilin mahiyyətini, koqnitiv və funksional 

perspektivlərini daha aydın dərk etmək üçün şüurumuzun xarici və daxili 

mənbələrini, onların vəhdətini nəzərə almaq zəruridir. Bunu da nəzərə 

almaq zəruridir ki, dilin özü kimi biososial varlıq olan insanın, dil 

daşıyıcısının fəaliyyəti də birmənalı  dərk olunmuş, tam aydın  şəffaf, 

şəffaflaşmış, billurlaşmış  fəaliyyət deyil, həm də (bəlkə daha artıq) qeyri-

şüuri, irrasional,instinktiv fəaliyyətdir. Heç kəs dili, onun koqnitiv 

 

 

 

286

mexanizmlərini, ifadə  və  dərketmə hüdudlarını, aşıb keçdiyi sərhədləri 

sonadək təsəvvür edə bilməz. Bu cəhətdən hər bir fərdin istifadə etdiyi dil, 

ifadə vasitələri elə  həmin fərdin,subyektin özüdür, onun psixi və 

intellektual dünyasının  əks-sədasıdır. Günəş  şüaları obyektə rast gələrkən, 

onunla qarşılaşarkən yayılıb sahəyə çevrildiyi kimi, sözün, dilin semantik 

energisi də maneələrə, sədlərə rast gələrək sanki kvantlaşır, dağılır; 

bütövlüyündən, tamlığından məhrum olaraq sahəyə çevrilir. Həmin 

yayılma, çevrilmə obyektləri çeşidli insanlar, onların maraq və mənafeləri, 

sosial və psixoloji, habelə dini, etnik amillərdir. Dil zaman-zaman işlənə-

işlənə, təkmilləşə-təkmilləşə, dəyişə-dəyişə  zənginləşir və  həm də 

avtomatlaşa-avtomatlaşa sürtülüb bəsitləşir, nəticədə bir spesifik işarələr 

sistemi, referensial və predikativ alternativ çoxluqlar, müxtəlifliklər 

paradiqması olaraq muxtar, getdikcə daha artıq müstəqilləşən, elastikləşən 

substansiya halına gəlir. Real gerçəkliyə, "günəş  şüalarına" münasibətdə 

nisbi-subyektiv xarakter alaraq reallıqları, həqiqətləri ifadə edə bilmək 

potensialını, xassəsini qoruyub saxlamaqla, daxilən genişlənə-genişlənə, 

şaxələnə-şaxələnə  ən müxtəlif səviyyələrdə insanlara xidmət edir. Ən 

müxtəlif funksiyalar arasında tərəddüd edə-edə  bəzən yüksək rasional-

koqnitiv səviyyədən adi texniki-texnoloji səviyyəyə enir. Perifrazlar da 

daxil olmaqla sinonim çoxluqlarının, alternativ linquistik qiymətlərin 

zənginliyi və  rəngarəngliyi ilk növbədə dilin koqnitiv və praqmatik 

funksiyaları ilə bağlıdır. 

Deməli, dərketmənin fərdiliyi, praqmatik ehtiyac və maraqlar, niyyət 

və meyllərin müxtəlifliyi dil daşıyıcısını yeni resurslar, işlənmələr 

axtarmağa, dilin imkanlarını genişləndirməyə  və  dərinləşdirməyə, fərqli, 

konkret situasiyada daha effektiv vasitələr, situasiya və reallıqlar aramağa 

sövq edir. Daha savadlı  və  təmkinli, daha təcrübəli və hiyləgər, deməli, 

daha çox özgələşmiş, təbii dilə yadlaşmış, həqiqətin yolunu göstərən 

primitiv dildən uzaqlaşmış şəxslərin ünsiyyət sferası, fikir-ideya tarlası olan 

siyası  və diplomatik diskursda dil-ifadə nisbilikləri, linquistik qiymətlərin 

subyektivliyi, yayılanlığı daha kəskin, bəzən açıq-aşkar qeyri-insani, anti-

bəşəri xarakter alır. Bu prosesin getdikcə kəskinləşdiyini, intensivləşdiyini, 

bütöv dövlətləri, xalqları, qitələri, din və əxlaqı əhatə etdiyini, bürüdüyünü  

müşahidə etmək narahatlıq doğurmaya bilməz. Bu gün qloballaşma 

 

 

 

287

prosesinin zahiri uğurları ilə yanaşı dinlərarası, dillərarası  və 

mədəniyyətlərarası ziddiyyətlərin, qarşıdurmaların getdikcə  kəskinləşməsi 

də göz qabağındadır. Bu gün insan münasibətlərinin süniləşməsi, 

maşınlaşması adi hal alur, ayrı-ayrı  fərdlərin, bütöv millətlərin, güclü və 

gücsüzlərin, yoxsul və zənginlərin yadlaşması, hətta düşmənləşməsi prosesi 

gedir. Bu gün nəzakət standartlarında, ümumiyyətlə, mədəniyyət 

adlandırılan mədəniyyətlərdə, toplumlarda yalan, hiylə  və aldanış 

meyllərinin, elmin, texnologiyanın inkişafı, ekoloji vəziyyətin getdikcə 

daha da pisləşməsi ilə bağlı insan təbiətindəki destruktivliyin artması 

eksistensial həyəcan və qayğıları daha da artırır. Həmin situasiyada 

dözümlülük, ifrat laqeydlik və  mənəvi-əxlaqi dəyərlərə, hətta beynəlxalq 

hüquqa biganəlik paradoksallığı gücləndirir, psixoloji gərginliyi son həddə 

çatdırır.  Ədalət və  ədalətsizlik, həqiqət və yalan, demokratiya və 

özbaşınalıq, tolerantlıq və  qısasçılıq, dövləti və  “şəxsi” terror yanaşı 

addımlayır, bir-birindən güc alır. Bu fənalıqlar,dəyərlər və  dəyərsizliklər 

xaosunda, bərabərliklər və bərabərsizliklər qarmaqarışığlığında insan nəyin 

məqbul, qəbulolunan, nəyin qeyri-məqbul, qəbulolunmaz olduğunu kəsdirə 

bilmir, ayırd edə bilmir. Bir çox insanlar hələ özləri üçün müəyyənləşdirə 

bilməmişlər ki, nəyə dözmək olar, nəyə dözmək olmaz. Nəyi demək olar, 

nəyi demək olmaz. Dözümlə prinsipiallığın, qətiyyətin,  əxlaqsızlıqla, 

mənəviyyatsızlıqla mənəvi-əxlaqi dəyərlərin sərhədləri qarışmışdır, qarışıq 

düşmüşdür.  Əxlaqsızlığa da, yarıməxlaqsızlığa da, ifrat-aşırı  "əxlaq"a da 

bədnam dözümlülük kateqoriyası prizmasından yanaşmaq müasir mədəni 

cəmiyyətlərin az qala aparıcı düşüncə istiqamətlərinə çevrilməkdədir. Bu 

kontekstdə hər şeyə, o cümlədən də dünyanı bürüyən haqsızlığa, növbənöv 

mədəni vəhşiliklərə, işğal faktlarına "dözümlü"lük göstərmək, öz vətən- və 

dindaşlarından savayı hamının taleyinə, müqəddaratına biganə yanaşmaq 

psixologiyası  və mifi formalaşdırılır. Müasir qərb  əxlaqı  həqiqət inhisarı, 

özünəuyğun dəyərlər kodeksi yaratmışdır. Məsələn, cinsi azlıqların 

"hüquqlarının” qorunması  uğrunda az qala ölüm-dirim mübarizəsini 

özünün həyat idealı,  əxlaq, həqiqət meyarı seçmiş bir fransız vətəndaşını 

günahına görə də həbs etmək olmaz, amma ölkələri, xalqları cəzalandırmaq 

olar, bütöv dövlətlərin suverenliyinə son qoymaq olar. Bütöv bir etnosu 

yurdsuzlaşdırmaq olar. Dinc əhalinin, günahsız uşaqların başına od ələmək 

 

 

 

288

olar, milyonlarla insanları ev-eşiklərindən didərgin salmaq olar. Bu ona 

görə belədir ki, "əxlaq" və  "əxlaqsızlıq" arasında  əvvəllər min 

kilometrlərlə, milyon kilometrlərlə ölçülən konseptual məsafə "Avropa 

standartları" ilə, Avropa düşüncə və  mənəviyyat standartları ilə budanmış, 

təhlükəli yaxınlığa gəlmişdir. Sərhədlər hətta bir-birinə qarışır, dəyərlər bir-

birini  əvəz edir. Dərketmədə  qərarlaşan, müşahidə olunan bu ölçüsüzlük 

özünü dil əxlaqında da biruzə verir. "Əxlaq" və  "əxlaqsızlıq" arasındakı  

linquistik məsafə  də sürətlə kiçilir. Məsələnin dolaşıqlığı, qeyri-

müəyyənliyi bir də buradan irəli gəlir ki, heş bir dil bu iki ifrat qütb 

arasındakı keçid pillələrini dəqiq verballaşdıra, linquistik qiymətlərin 

"təhlükəsizliyini", dayanıqlığını təmin edə bilmir. 

Bu gün hamıya - böyük dövlətlərə , dinlərə, zənginlərə, ifrat 

zənginlərə  münasibətdə vahid həqiqət meyarı yoxdur. Daha doğrusu var, 

lakin hər kəsin həqiqəti öz "həyati mənafe sahələri" ilə müəyyənləşir və 

təyin olunur. Çoxkəmiyyətli, çoxölçülü həqiqətlər, yalanlar məntiqindən 

kənar insanın ictimai nüfuzu və  şəxsi həyatı da olmur. O ki qaldi, kiçik, 

kiçildilmiş insanlara, hər gün öz ruzusunu qazanmaq üçün ulu babaları kimi 

qida, çörək ovuna yollanan, böyük təhlükələrlə üzləşən, təhqirlərə  məruz 

qalan yoxsul adamlara, mən  şəxsən onların ciddi əxlaqi çərçivələrdən 

kənara çıxmayan yalanlarına  haqq qazandırıram və belə yalanları  şən 

mövcudluq folkloru,müqavimət linquistikası hesab edirəm. Burada 

Nitsşenin "günahsızcasına yalan danışmaq" ifadəsi yadıma düşür.  Əgər 

hərənin öz həqiqəti varsa, öz şəxsi yalanları, yarımhəqiqətləri niyə olmasın? 

İnsanlar zəhərə qarşı niyə antidotum, zərdab axtarmasınlar? Sadə adamlar 

bic, dolayı dil vasitələrindən az istifadə etdiklərinə  və ya heç istifadə 

etmədiklərinə, adi, çirklənməmiş dilə tapınmadıqlarına görə onlar yalan 

danışanda da həqiqətlərə daha yaxın olurlar. Zəruri situasiyalarda xilaskar 

dil yalanları zərərsizləşdirici, qoruyucu zərdab misalındadır.  

Hər  şeyi, hətta  şəxsi həyatı  və  əxlaqi dəyərlərə münasibətləri də 

nəzarət altında saxlayan, nüfuz və ictimai borc duyğusuna  əsaslanan 

totalitar  əxlaq və düşüncə sistemlərində dilin təbliğat və digər verbal 

hərəkətlərin müdaxiləsinə daha çox ehtiyac yaranır. Demokratiya, azadlıq, 

insan haqları, tolerantlıq, insan münasibətlərini, ictimai-siyasi davranışlar