Sərxan Abdullayev

etdikləri cınayətlərin, çox hallarda törətdikləri bəd əməllərin fərqində olur,  

xüsusi qayğı  və diqqətlə onları nüfuzdan sala bilən keçmişlərini 

unutdurmağa çalışırlar. Buna görə də mövqeləri möhkəmləndikcə, özlərinə 

yer  etdikcə ilk növbədə ən yaxın adamlarını, silahdaşlarını sıradan çıxarır, 

daha asan idarə olunan itaətkar və qorxaq bir zümrə, bir xidmət və asılıllq 

aparatı yaradırlar. Mafiyanın idarə olunması mexanizmi necədirsə, dövlətin 

idarə olunması mexanizmi də elədir. Tarix kitabları öz oğullarının, 

atalarının, qardaşlarının gözlərini çıxardan, boynunu vurduran hakimiyyət 

hərislərinin, qatil diktatorların-şahların, kralların adları ilə doludur. Çünki  

yaxın dəhşətli hadisələrin qorxu və vahiməsini yaşayan insanları ram 

etmək, onları qeyd-şərtsiz özünə tabe etmək daha asan görünür. Hər gün  

 

 

 

298

canlı hadisələrin,  ədalətsizliklərin  şahidlərini görmədikdə gecələr yatmaq, 

aram tapmaq asanlaşır. Fərdin mütləq azadlığı  və  sərbəstliyi, ifrat 

səlahiyyətlər və psixikada getdikcə möhkəmlənən cəzasızlıq arxayınlığı, 

gücün, amirlik iradəsinin yaratdığı aqressiyanı,  şər potensialını getdikcə 

daha da artırır və elə bir kuliminasiya nöqtəsi, pik həddi gəlib çatır ki, 

böyük və kiçik diktatorlar etdikləri cinayətlərdən zövq almağa başlayır, öz 

məqsədlərini, alternativsiz fərdi həqiqətlərini bütün çılpaqlığı ilə  bəyan 

edir. Bu artıq bizdə çox işlənən "yaxşı eləmişəm" alternativsizliyidir, hər 

cür faydalı  hərəkətlərin yolunun bağlanmasıdır. Tam səlisləşmiş, 

aydınlaşmış, müəyyənləşmiş anlayiş  və stereotiplər içində olanlar artıq 

ehtiyatlı siyasətə, vasitəli dil hərəkətlərinə  də ciddi ehtiyac hiss  etmirlər. 

Dil həqiqi idrak və ünsiyyət aləti olmaqdan çıxır, avtomatlaşaraq instinktə 

keçir. Koqnitiv paradiqma təkrarən behivoristik paradiqma ilə əvəz olunur.  

 Zorakılığın, insana nifrətin açıq  şəkil aldığı, intensivləşdiyi 

dövrlərdə dil işarələri referensiyadan çox ona münasibəti ifadə edir, 

fikirlərə, düşüncələrə nüfuz etməkdənsə onların səthinə qalxır. İfadə-üslub 

sistemi bir tərəfin üstünlüyünün, diqtəsinin tərənnümçüsünə, sözlər güc 

fəndlərinə çevrilir, işarə substratı bütövlükdə 

təhdid, təzyiq 

mexanizmlərinin  əsas elementləri, hissələri kimi önə  çıxır. Dil özü 

referensiyaya, aktual denotata çevrilir. Situasiyanı işarə etməkdən çox onu 

pərdələməyə, örtməyə başlayır. Gerçək əlaqələr sistemi dilin müdaxiləsi ilə 

dağılıb başqalaşır, yeni konstruktiv reallıqlar gündəmi işğal edir. Həqiqət 

defisiti, həqiqətin böhranı o nöqtədən başlayır ki, güclünün sözü ilə 

məzlumun, məsumun sözü eyni cür qavranılmır. Demokratiyanın ən böyük 

üstünlüyü ondadır ki, o, fərdin əlində ifrat hakimiyyət, o cümlədən də söz 

üzərində  nəzarəti məhdudlaşdırır, hakimiyyətin bölünməsini, gücün 

xırdalanmasını, hissələrə parçalanaraq zəifləməsini təmin edir. Başqa 

şəkildə desək, fərdi qanunun, yəni çoxluğun iradəsinə tabe edir. Tamamilə 

tabe etməsə  də, cəmiyyətlə  hesablaşmağa məcbur edir. Şəxsi başlanğıc, 

amirlik iradəsi və  təhdid zaman və  məkan hüdudları ilə  məhdudlaşdırılır. 

İnsanın ifrat-bioloji destruksiyası, doymaz iddiaları demokratiyanın, 

hüququn sərt qayalarına çarparaq geri qayıdır, zəifləyir.  

Beləliklə, deyilənləri  əsas gətirərək belə bir psixoloji universallığı 

təsbit etmək olar: güc, aşırı  səlahiyyət hüququ – birbaşa, vasitəsiz 

 

 

 

299

nominasiyalar;  əksinə, iqtidarsızlıq, gücün zəifləməsi isə vasitəli, dolayı 

adlandırmalar doğurur və onları müvafiq çoxluq sıraları şəklinə salır. Bunu 

belə  də ifadə etmək olar ki, güc, qüdrət çox vaxt yalanların; gücsüzlük, 

iqtidarsızlıq isə müdafiəsiz, sahibsiz həqiqət və yarımhəqiqətlərin 

əhatəsində olur.  Sözün həqiqəti ilə  əməlin, işin həqiqəti arasındakı 

ziddiyyətlər, paradokslar da buradan doğur. Lakin deyildiyi kimi, siyasətin  

gücü həmişə gücün siyasəti olmadığı kimi, ehtiyatlı, mötədil siyasət də 

həmişə gücsüzlükdən, uğursuzluq və  məğlubiyyət psixologiyasından irəli 

gəlmir. Siyasətdə güc amili bütün mümkün vasitələrdən istifadə etməklə 

konkret məqsədə çatmaq ustalığı ilə ölçülür ki, bu da rəngarəng verbal və 

qeyri-verbal vasitələrlə gerçəkləşir. Hər bir konkret mərhələdə siyasətin 

məqsəd və vəzifələrindən asılı olaraq onun linquistik məzmunu da dəyişir, 

gah söz situasiyasını, gah da situasiya sözü üstələyir.  

 Gerçəkliyi müxtəlif səmtlərdən, proyeksiyalardan təqdim etmək 

üsulu olan perifraz siyasi-ictimai anlaşma sahəsində, ilk növbədə dil 

manipulyasiyası, real vəziyyəti fərqli  şəkildə  işıqlandırmaq, bəzən 

yumşaltmaq, tutqun göstərmək, bəzən isə  əksinə daha qatı boyalarla 

gerçəkləşdirmək strategiyası ilə  tənzim olunur. (E. Riesel, 192; Fleischer/ 

Michel, 154-155)Sözün praqmatikası, illokusiya aktı heç də birmənalı 

şəkildə  mühakimələrimizin gerçəkliyə uyğunluğundan, həqiqət və 

yalanlardan deyil, həqiqət və yalanlara münasibətdən, doğruluq 

dərəcələrinə yanaşmalardan keçir.  

 Bizim istismara əsaslanan kapitalist münasibətlərinin inkişafı 

dediyimiz dövrdə sosialist Almaniyasında kapitalist-fəhlə  məfhum  cütləri 

əvəzinə(Kapitalist-Arbeiter), "Arbeitgeber" və "Arbeitnehmer" sözləri 

işlədilirdi. Bu dil təqdimatında "kapitalist" daha özünü “abırdan salmış”, 

etibarını itirmiş, istismarçı, sümürücü sinfin nümayəndəsi və  təmsilçisi 

deyildi, çox xeyirxah bir adam idi, sadəcə olaraq iş yerləri açıb onları  

paylayan, iş verən idi. Fəhlə isə daha ən adi insani hüquqlardan məhrum 

olan əliqabarlı, iş qüvvəsini satmağa məcbur olan, yarıac, yarıtox dolanan 

hüquqsuz, binəsib bir adam   - proletar olmurdu, işi qəbul edən "təklif 

olunan iş"ə sahib çıxan və borcunu yerinə yetirmək zəhmətinə qatlaşan 

əməkçi insan idi. "İşsiz" (der Arbeitslose, Erwerbslose) daha iş yerini, 

yaşayış imkanlarını itirən adam olmaqdan çıxıb, dil aldanışının köməyi ilə  

 

 

 

300

"Arbeitwillige" (işləmək istəyən, işləməyə hazır olan) bir əhali qrupu, 

tavanasız sosial zümrə idi. Sonradan həmin tavanasız sosial zümrə hətta iş 

yerində aksiyaların bir hissəsinə sahib çıxan paycıya,  əsil  şərikə çevrildi. 

Yaranan hər bir yeni ideologiya öz linquistik qiymətlər sistemini hazırlayır, 

müxtəlif növlü və çeşidli dil eksperimentlərini qəbul etdirməyə çalışır, yeni 

linquistik sifarişlər doğurur. Almaniyada zorla deportasiya edilmiş, ölkədən 

qovulmuş arzuolunmaz şəxslər (Zwangsdeportierte) heç nə olmamış kimi 

Fremdarbeiter, yəni "yad, yabancı  fəhlələr" adlandırıldıqdan  sonra bu 

aksiyanı reallaşdırmaq təbiiləşirdi, qanuniləşirdi. Sonradan Qərbi 

Almaniyada praqmatik baxımdan daha münasib söz - " Gastarbeiter" 

tapıldı. Çətin və bu gün Azərbaycan televiziyasının mənimsəyə bilmədiyi 

həmin söz bu dəfə başqa bir həqiqətdən-alman dilinin dünyanı, reallıqları 

nəinki dəyişmək, həm də mürəkkəb sözlərlə, çətin terminlərlə fərqli donda, 

biçimdə göstərmək meylindən və potensialından xəbər verirdi. Alman 

dilinin, onun hər şeyə qadir olan sözdüzəltmə sisteminin yaradıcı, törədici 

imkanları gerçəkliyə  fəal müdaxilə, təxribat sahəsində anlayışların, 

reallıqların transformasiyası işində xariqələr yaradırdı. Yəhudilərin kütləvi 

şəkildə  məhvi, sıradan çıxarılması sadəcə olaraq qanlı bir əməl, 

görünməmiş cinayət deyildi. Sonderbehandlung idi. Yəni "xüsusi 

münasibət", "gərəkli tədbir" idi. Alman dilindəki Massenmord (qətliam, 

kütləvi qırğın) və sonralar ermənilər tərəfindən az qala böyük fərəh və ruh 

yüksəkliyi ilə  mənimsənilmiş xilasedici "genosid" sözü xoşbəxt, sanki 

qibtəedici bir prosesin adı kimi Sonderbehandlung-la əvəzlənirdi. Alman 

dilinə  bələd olanlar bilir ki "sonder" elementində gerçəkdən də 

tamamfərqli, yayılan bir münasibət, ayrıca bir yanaşma və rəftar, xoşgörü 

də hakimdir. Lakin həmin sözdə genosid sözünə uduzan bircə  şey var: 

anlaşılan və  dəhşətli evfoniya! Bəyəndirilmək, tanımamaq və tanımaq 

şövqü. Müasir dünya siyasətində türklərə və Türkiyəyə qarşı mübarizədə bu 

əbləh, ramedilməz işarəyə qarşı elə bir sevdalı-şirin münasibət var ki, o 

artıq nəinki hüquqi anlayış, hətta adi söz olmaqdan  çıxır, sevimli, bəzəkli 

bir oyuncağa, dövrümüzün nağıl qəhrəmanına çevrilməkdədir. Müasir 

dövrümüzün siyasi mifologiyası ermənilərin ifasında arxasında heç bir real 

referenti olmayan həmin fantomdan, söz-kabusdan yəqin ki, hələ bundan 

sonra da çox yararlanacaq. "Ermənilər heç vaxt genosid məsələsinin 

 

 

 

301

türklərlə müzakirə olunmasına yol verə bilməz.” iddiası və tərsliyi onların 

yalanının sübutu üçün özlüyündə tamamilə yetərlidir. Tarixdə bu hadisələr, 

faktlar olubsa – bunu araşdırmaqdan çəkinmək həqiqətdən qaçmaq 

deməkdir. Nə  qədər ki, terrorizm, “islam fundamentalizmi" var və bunlar 

olacaq, səlib yürüşlərinin davamı kimi olacaq. Sonderbehandlung tipli 

sözləri eşidib onların semantikasına varmayan adamlar, bütöv xalqlar az 

qala sözün şərinə, aldanışına aldanıb imkan olsa belə bir xoş münasibət 

tələb edərdilər. Onları “humanitar yardımla” dəyişik salardılar. Necə ki, 

Qərb parlamentlırində "türk genosidi" paradları dövründə ermənilər və 

onların yalan ortaqları "genosid" kəlməsini elə  eşqlə, elə xoşbəxt bir 

məmnunluq və şirin duyğu ilə dilə gətirirdilər ki, adamın "genosid olmağı" 

gəlirdi. Hər şey belə getsə, belə davam etsə, hamı nəsə çox yaxşı bir şeyə 

oxşayan "genosid" istəyəcək. Hadisəyə nifrət etsə  də, sözü sevəcək! Bu 

istək xalqlara, insanlara dövlətçilik, güvənlik gətirirsə, çoxlu pullar, haqlı-

haqsız havadarlar toplayırsa bu elə onun həqiqət kimi qavranılması üçün 

yetər. Onda elə bu yalan ən böyük həqiqət olacaq, daha it-bata çixmış 

həqiqəti axtarıb-tapmağa ehtiyac olmayacaq. Dilin təqdim etdiyi həqiqət  

real həqiqəti unutdurduqda, yalan, fitnə, fəsad qloballaşdıqda yəqin ki, 

dünyanın əsl fəlakəti başlayacaq. Sonrakı ağlın azdırdığı avropalılara görə 

həqiqət özü elə  ən böyük yalanlardan biridir və ya yalanı da bir qiymət 

dərəcəsi kimi öz tərkibinə daxil edir.Nə fərqi var ki, yüz nəfərin ölməsi də 

genosiddir, min nəfərin də, bir milyon adamın da. Belə çıxır ki, hər hansı 

bir şəraitdə bir neçə erməninin və ya yəhudinin bir yerdə ölməsi faktı-artiq 

genosiddir.  İçərisində yaşadığın, vətəndaşı olduğun dövlətin suverenliyinə 

qəsd, xəyanət kimi səbəblər vacib deyil. 

 Beləliklə, ikinci siqnal sistemi olan dilin əsas vahidi olan söz 

dərketmənin subyektivliyi faktların, hadisələrin qiymətləndirilməsi 

zəminində  məna tutumunu, linquistik dəyərləndirməni daim genişləndirə 

bilmək xassəsinə  və  təhlükəsinə sahibdir ki, bu da ümumbəşəri dialoqu 

əngəlləyən ən böyük səbəblərdən biridir. Siyasi diskursda həqiqət və yalan 

artıq fikrin gerçəkliyə uyğunluğu və uyğun olmaması kimi deyil, hadisə və 

faktların, eləcə  də dil işarələrinin məzmununun semantik interpretasiyası 

kimi dərk olunur. Yalan və manipulyasiya, virtual reallıqların qavranılması 

və təsviri dilin imkanlarının daha çox səfərbər olunmasına, çoxmənalılığın 

 

 

 

302

və digər semantik proseslərin inkişafına, güclənməsinə  gətirib çixarır. 

Yəhudilər üzərində əsil alman intizamı və işgüzarlığı ilə icra olunan kütləvi 

qətllər bu qanlı  qırğınların tüğyan etdiyi dövrlərdə artıq aydın  və 

müəyyənləşmiş, durulmuş şüur gerçəkliklərinin təzyiqi altında daha sərbəst 

və açıq şəkildə “məsələnin birdəfəlik həlli” (Endlösung) adlandırıla bilərdi. 

Faşist Almaniyası tərəfindən digər alman dilli dövlətlərin və Danimarkanın 

işğalı  və ya "birləşdirilməsi" isə artıq təcavüz, müharibə deyildi, sadəcə 

olaraq birləşmə idi. Bütövləşmə idi. Guya ki, çoxdan arzu olunan idealın, 

german birliyinin, ali irqin vahid dövlətdə birləşməsinin təntənəsi idi. Yəni 

dövlətlərin "könüllü" olaraq başqa bir dövlətlə qovuşması, ilhaqı idi. Bu 

yolla dil forması ilə yeni reallıq mənzərəsi canlandırmaq mümkün olurdu. 

Çexoslavakiyanın işğalı "Sudet almanlarının müdafiəsi", "azadlığı" bayrağı 

altında aparılırdı. Ana Almaniyaya təkrar-təkrar müraciətlərlə  həyata 

keçirilirdi. Dünya şəkillərini dəyişən, yeni gerçəklər doğuran orijinal dil 

modellərinin köməyilə faşistlərin qudurğan "dünya ağalığı" siyasəti "yeni 

alman intizamının həyata keçirilməsindən " başqa bir şey deyildi. Və yeni 

intizam, Ordnunq, qayda dilin aldadıcı stixiyası, işarənin inadkarlığı ilə 

çox-çox dillərə müyəssər olmayan ikonikliyi, şəffaflığı ilə heş  də pis şeyə 

oxşamırdı. Sonradan bu zorakı dil təcrübəsi, real ifadə imkanları, dilin 

psixologiyası  nəzərə    alınmayaraq başqa totalitar rejimlər, ilk növbədə 

sovet kommunistləri tərəfindən mükəmməl mənimsəniləcəkdi. 

 Totalitar rejimlər oxşar düşüncə  və idarəetmə  təcrübəsindən 

yaralandıqlarından totalitar üslublar da bir-birindən  şox  şey  əxz edir, bir-

birini qarşılıqlı olaraq zənginləşdirir. Daha doşrusu, qarşılıqlı olaraq 

yoxsullaşdırır. Hələ Çar hakimiyyəti dövründə Zaqafqaziya xalqlarının 

"könüllü olaraq" Rusiyaya birləşdirilməsindən söhbət gedirdi. Sovet-rus 

totalitarizmi dövründə  həmin "könüllü birləşmə" ritorikası  və yalanı daha 

həyasız bir şəkil aldı. Sonralar alman dil təcrübəsinin və totalitar 

ideologiyasının varisi olan Almaniya Demokratik Respublikasında "alman 

torpağında ilk sosialist dövlətinin”, demokratik bir dövlətin 

yaradılmasından qürurla bəhs edilirdi. Əvvala ondan başlayaq ki, işğal 

zonasında  neçə demokratik respublika qurula bilər? Qurula bilərsə, bu nə 

dərəcədə respublika ola bilər. Almaniya Demokratik Respublika 

adlandırmasının özü bir nonsens, bədxah  əməl və dil təcrübəsi, dil yalanı 

 

 

 

303

idi. Şüur səviyyəsinə görə qat-qat yüksəkdə dayanan Kantın nəvələrinə belə 

zorakı, məntiqsiz dil "örnəklərinin" qəbul etdirilməsi, zorakı semantika və 

sosiologiya sonradan bütün sosializm cəbhəsinin domino effekti ilə 

yıxılmasını, dağılmasını sürətləndirəcəkdi. Qəribədir ki, sovet işğal 

zonalarında o vaxt yaradılan hərbi diktaturalar həmin torpaqlarda ilk 

sosialist dövlətləri, respublikalar, dövlətlər də başqa cür yox, məhz 

"demokratik dövlətlər", "demokratik respublikalar" idi. Təbiidir ki, bütün  

sonrakı  təsisatlar, qurumlar, təşkilatlar bu ilk "demokratik", yalançı 

nominasiya üzərində qurulurdu, ona əsaslanırdı. Çox keçmədən ictimai-

mədəni inkişafın daha yüksək pilləsində olan almanlara Azad Alman 

Həmkarlar Birliyi (FDGB), Azad Alman Gəncliyi (Frei Deutsche Jugend), 

Müstəqil Yena Universiteti (Frei Universitat Jena) kimi sosial və siyasi 

reallıqlarla ziddiyyət təşkil edən, ictimai şüurda heç bir əks-səda, dayaq 

tapa bilməyən qurama adlandırmalar qəbul etdirilmişdi. Rusların hərbi 

üstünlüyü almanların ruhi-mənəvi, intellektual üstünlüyü fonunda gülüş 

doğururdu. Keçmiş sovet İttifaqında yaşayan bir çox həqiqətən geri qalmış, 

müxtəlif səbəblərdən ictimai-iqtisadi inkişafın nisbətən aşağı pilləsində 

olan xalqlardan fərqli olaraq fəlsəfi və estetik mədəniyyətin  ən yüksək 

pilləsinə qalxmış almanlar rusların böyük qardaşlığını  qəbul etmirdilər. 

Qəbul edə bilmirdilər. Almanlar beləcə    də  deyirdilər : "Hərbi cəhətdən 

“böyük qardaşımız ”güclüdür, mənəvi-intellektual cəhətdən biz!" 

 Keçmiş Sovet İttifaqında geniş miqyasda işlənən, işğalçıların istər 

bu ölkədə yaşayan xalqlara, istərsə  də Avropanın və Asiyanın sosialist 

ölkələrində yaşayan "dost" və "qardaş" xalqlara sözdə xeyirxah 

münasibətlərini ifadə edən "xalqlar dostluğu", "proletar  beynəlmiləlçiliyi" 

"sovet xalqlarınn bərabərliyi və sarsılmaz birliyi", "fəhlə-kəndli hökuməti", 

"proletariat diktaturası", "fəhlə sinfinin hakimiyyəti", "azad insanların 

könüllü birliyi və həmrəyliyi" və s. kimi dil-düşüncə stereotipləri, perifraz 

klişeləri hadisələrin, gerçək münasibətlərin düzgün-rasional dərkini 

çətinləşdirir, dünyanı görməyə mane olan qara pərdə rolunu oynayırdı. O 

dövrün saysız- hesabsız uçurulan heykəllərindən fərqli olaraq bu dəhşətli 

söz-abidələri, yalançı linquistik ozan qatını məhv etmək, sıradan çıxarmaq 

mümkün olmadı. Həmin zəhərli söz-yalan irsi bu gün də yaddaşlarda 

 

 

 

304

təzələnir, müxtəlif dövlətlərdə müxtəlif məqsəd və formalarda təkrar 

olunur. 

 Yumşaq  şəkildə desək, bədnam-məşhur qeyri-demokratik 

rejimlərlə  bərabər Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra onun yerində meydana 

gələn bir çox diktatura rejimlərində  də idarəetmə üsullarında totalitar 

düşüncə və üslub stereotiplərinin geniş yer alması, nəinki geniş yer alması, 

hətta dönmədən yüksələn xəttlə inkişafı bu fenomenə olan marağı xeyli 

artırmışdır. Totalitar təfəkkür və linquistika hətta  əksər demokratik 

ölkələrdən də yan  keçməmişdir. Superdövlətlərin dünyaya təlqin etdikləri 

demokratiya xüsusilə xarici siyasətə, nisbətən zəif, asılı dövlətlərə 

münasibətdə  gizli-ramedilməz totalitar linquistika örnəkləridir. 

  Görünür dünya xalqları  və dünya dilləri bir-birilə yalnız elmi-

texniki nailiyyətlərin mənimsənilməsi, mübadiləsi sahəsində  əməkdaşlıq 

etmir, həm də qarşılıqlı dil-idrak təcrübələri ilə bir-birini zənginləşdirir ki, 

burada da ümum-ortaq sözlər-beynəlmiləlizmlər və terminlərlə, səlis  

adlandırmalarla yanaşı labüd olaraq vasitəli ifadə-ünsiyyət üsulları-perifraz 

texnologiyası  və semantik kalkalar da özünəməxsus rol oynayır. Bu 

cəhətdən dildə müstəqim və qeyri-müstəqim ifadə vasitələrinin, güc 

sözlərinin işlənib-işlənməməsinin psixolinquistik, koqnitiv və sosial dilçilik 

faktorlarından asılılığının öyrənilməsi böyük önəm daşıyır. Sözlərlə, digər 

səviyyədən  olan linquistik qiymət çoxluqları ilə  həm də  şərin, mənfi 

enerjinin ötürülməsi xalqlar, dövlətlər və  fərdlər arasında  mübarizə  və 

rəqabətin gücləndiyi müasir dövrümüzdə təhlükəli bioloji reallıqdır. 

  Hər hansı bir linquistik irs özündə onu yaradan xalqın, insanların 

həyat təcrübəsinin bütün mənfi və müsbət simptomlarını daşıyır.  

  Nəzərə almaq lazımdır ki, cəmiyyətin həyatında həqiqətən mühüm 

rol oynamış və böyük təbəddülatlar, sarsıntılar doğurmuş ideya və baxışlar, 

ideologiya və rejimlər müəyyən vaxtdan sonra tamamilə unudulub getmir, 

əsas ideyaları daşıyan anlayış, onları ifadə edən sözlər, terminlər uzun 

müddət, bəzən isə  əbədi olaraq yaddaşlarda yaşayır, dərketməyə  fəal 

şəkildə  təsir göstərməkdə davam edir. Sözün semantikası, koqnitiv-

emosional məzmunu ilkin aktuallığından məhrum olsa da, onların 

denotatları  dəyişsə  də, adlandırmanın  əsas vahidləri olan sözlər, söz 

birləşmələri ömrünü sürdürməkdə davam edir, sanki yeni həyata, müstəqil 

 

 

 

305

fəaliyyətə başlayır. Hər bir fərdin, təkcə yaradıcı  fərdlərin deyil, böyük 

əksəriyyətlə dil daşıyıcılarının mental həyatının tərkib hissəsinə çevrilmiş 

sözlər yaxın, bəziləri üçün unudulmaz keçmişin psixoloji təzyiqi altında 

təfəkkürün  formalaşmasında öz yerini mühafizə edib qoruyur, daha 

doğrusu, yeni funksiyada bərpa edir. Sözlər, ifadələr tədriclə, lakin dönməz 

bir ardıcıllıqla nəinki təfəkkürün formalaşmasında, ilkin psixi strukturların 

oyanmasında, fəallaşmasında iştirak edir, həm də insanı  təkrarən yanlış 

yola salır, perspektivdən məhrum edir. Belə linquopsixologi, koqnitiv 

situasiya insanların xəyal  qırıqlıqına düçar olduğu, ümidsizliyə qapıldığı 

vəziyyitlərdə xüsusilə aktual və qaçılmaz olur. İşarə, anlam öz məzmununu 

qismən dəyişsə  də, canlı sözün zühuru, yeni və ya qismən yeni mənanın 

köhnə  işarəyə köçməsi prosesi baş verir. Buna "barama qurdu effekti" də 

demək olar. Yüzlərlə, minlərlə sözlər öz köhnə  məskənlərini-

adlandırdıqları, işarəyə aldıqları anlayışları, gerçəkləri tərk edərək sanki 

yenidən həyata qayıdır, dil sistemindəki mövcudluğunu, fəaliyyətini davam 

etdirir.  Əski sözlər yeni canlı  kəpənəklər kimi öz əvvəlki, ilkin, nisbətən 

ilkin məzmunundan məhrum olsa da,  ondan büsbütün uzaqlaşsa da, tanış, 

dərk edilmiş anlam və dil məzmunlarını da yaddaşında qoruyub yaşadır, irsi 

olaraq bütün keçmiş  və aktual konnotasiyaları-əlavə, tamamlayıcı, 

dəqiqləşdirici, qiymətləndirici və semantik-emosional çalarları özündə 

birləşdirir, mətn semantikasının, gerçək praqmatik reallıqların xidmətinə 

verir. Zaman keçdikcə köhnə, öz ömrünü başa vurmuş ideoloji irsdən 

uzaqlaşmaq, onunla vidalaşmaq nə qədər asan isə, dilin ətalətini dəf etmək 

o qədər çətin olur. Mühafizəkar, qənimətcil, ehtiyatkar, hər şeyi bağışlayan, 

dözən və çox şeyi artıq yük kimi öz üzərindən fəal dövriyyədən çixarıb atan 

dil köhnəni də, yenini də, təmizi də, natəmizi də, bəzən lazım, gərəkli olanı 

da, olmayanı da öz içinə alır,qənimət olaraq götürür. Tamam həzm etməsə 

də, ehtiyatda saxlayır, konkret situasiyada dərketmənin malına çevirir. 

Bununla da insanları, dil daşıyıcılarını, unikal, nəhəng kütlə  və  həcminə 

baxmayaraq kifayət qədər çevik, hər kəsi konkret məqsədindən, 

intensiyadan asılı olaraq canlı mexanizm, bunların doğurduğu, 

formalaşdırdığı koqnitiv prosedurlarla təchiz edir. Dil köhnələri uçurub 

yerində yenilərini tikmir. Dildə ibtidai icma quruluşu, daş dövründə 

yaranmış sözlərlə  ən son kompüter, internet neologizmləri, neyrofizioloji 

 

 

 

306

terminlər bir yerdə yaşayır və ünsiyyət  vəzifələrinin yerinə yetirilməsi 

üçün birlikdə, kooperasiya halında fəaliyyət göstərir. Bir-biri ilə 

əməkdaşlıq edir. Həmin prosesdə sözün  praqmatikası, koqnitiv potensialı 

ilə yanaşı dil işarələrinin funksional təyinatının genişləndirilməsi, semantik 

tutumunun artırılması kimi yaradıcı, kreativ senarilər sahə strategiyaları ilə 

birləşərək dili tükənməz həyat enerjisi ilə təmin edir. 

 Göstərilən kontekstdə totalitar ideologiya və rejimlərin, ümumən 

totalitar üslubun, linquistik davranış paradiqmalarının öyrənilməsi önəmli 

sosial və etnik-psixoloji, ictimai-siyasi aktuallıq kəsb edir. Nasional-

sosialist və sovet-kommunist totalitar üslublarını müqayisə edərkən