Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti z. O. Kuvandikov
Yüklə 1,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ikkinchidan, zarar sifatida kreditor tomonidan olinishi mumkin
bo‘lgan, ammo qarzdor majburiyatni bajarmagani tufayli olinmay qolgan daromadlar ham misol bo‘la oladi. Masalan, kreditor bo‘lgan davlat korxonasi qarzdor tashkilotning xom ashyolarni o‘z vaqtida etkazib berilishini kechiktirmaganida, majburiyat o‘z vaqtida bajarilgani holda olishi mumkin bo‘lgan, ya’ni tayyor mahsulotni sotish natijasida olishi 360 mumkin bo‘lgan foydaning qarzdor o‘z majburiyatini bajarmaganligi sababli olinmagan daromadlari kreditorning ko‘rgan zarari hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudining Plenumi qarori ham mavjud zarar tarkibiga faqatgina tegishli shaxs tomonidan aniq yetkazilgan zararlarnigina emas, balki shaxsning buzilgan huquqini tiklashi uchun qilgan yoki qilishi lozim bo‘lgan xarajatlar ham kirishini belgilaydi. Ayni paytda bunday xarajatlarning zaruriyligi va ularning taxminiy miqdori javobgarlik miqdorini belgilovchi tovar, ishdagi hamda xizmat ko‘rsatishdagi kamchiliklarni bartaraf etishga ketadigan smeta (kalkulyastiya) sifatidagi va majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik darajasini belgilovchi shartnoma, asoslantirilgan hisob-kitob kabi boshqa dalillar bilan tasdiqlangan bo‘lishi ham kerak. Olinmay qolgan daromadning miqdori (boy berilgan foyda), agarda majburiyat bajarilgan bo‘lganida, kreditor qilishi lozim bo‘lgan oqilona xarajatlar hisobga olinib aniqlanadi. Majburiyat huquqida zararning to‘la ravishda to‘lanishi (qoplanishi) tamoyili belgilanadi. Shu bilan birga, fuqarolar o‘rtasidagi munosabatlarda sud zararning undirilishi tartibini belgilashda har ikki tomonning mulkiy ahvolini, xususan, qarzdorning mulkiy ahvolini e’tiborga olib, majburiyatning bajarilishini kechiktirishga yoki uni bo‘lib- bo‘lib bajarilishini belgilashga ham haqli. Bu to‘grisida Fuqarolik prostessual qonunining tegishli moddasida qoida belgilangan. Unda alohida hollarda ish bo‘yicha hal qiluv qarorini chiqargan sud yoki hal qiluv qarorini ijro etish joyidagi sud ishda ishtirok etuvchi shaxslarning arizasi bo‘yicha taraflarning mulki ahvoliga yoki boshqa holatlarga qarab, hal qiluv qarorining ijrosini kechiktirishga yoki bo‘lib-bo‘lib ijro etishga, shuningdek uni ijro etish usuli va tartibini o‘zgartirishga haqli deb ko‘rsatilgan. Faqatgina bevosita zararlar undirilishi kerak, bilvositalari esa undirilishi lozim emas, chunki huquqbuzarlik va ularning yuzaga kelishi o‘rtasidagi sababiy boglanish huquq tomonidan hisobga olish uchun etarli emas. FKning 332-moddasiga asosan majburiyatning ayrim turlari bo‘yicha hamda muayyan faoliyat turi bilan bogliq majburiyatlar bo‘yicha 361 qonunda zararni to‘la qoplashga bo‘lgan huquq cheklab qo‘yilishi mumkin (cheklangan javobgarlik). Masalan, yuk tashuvchi transport tashkiloti tashish uchun qabul qilgan mulkni yo‘qotganda, yuzaga kelgan zararni yuk jo‘natuvchiga yoki oluvchiga yo‘qotilgan ashyo qiymati baravarida to‘laydi. Agar yuk zararlantirilgan bo‘lsa, u holda zararlangan yukning qiymati qanchaga kamaygan bo‘lsa, shu summa miqdorida to‘laydi. Holbuki, yuk yuboruvchi yoki yuk oluvchining zararlari faqat yo‘qotilgan yukning qiymati yoki qiymatining kamayishi natijasida kelgan zarardangina iborat bo‘lmay, yana yuklarni saqlash uchun kerakli ombor binolarini ijaraga olish bilan bogliq xarajatlardan, xodimlarning bekor turgan davrida ularga to‘langan ish haqidan yuk tashuvchining aybi bilan materiallar va uskunalarning o‘z vaqtida olinmasligi natijasida sodir bo‘lgan boshqa zararlardan iborat bo‘lishi mumkin edi. Ammo transport tashkilotlariga nisbatan cheklangan javobgarlik belgilanganligi sababli keyingi zararlar e’tiborga olinmaydi. Cheklangan javobgarlik transport tashkilotlari va ba’zi boshqa tashkilotlar uchun ham belgilanishi mumkin. Chunonchi, elektr quvvatini etarli miqdorida etkazib berolmagan elektr stanstiyasi faqat berilmagan elektr quvvati qiymati miqdorida javobgar bo‘lishi mumkin. Tashkilotlar o‘rtasidagi majburiyat munosabatlarida ko‘proq tatbiq etiladigan mulkiy sankstiya – neustoykadir. Neustoykani undirish uchun faqat qarzdorning o‘z majburiyatini bajarmaganligi ko‘rsatilsa kifoya va bunday majburiyatning bajarilmasligi natijasida etkazilgan konkret moddiy zarar miqdorini isbotlash talab qilinmaydi. Agar muayyan majburiyat uchun belgilangan javobgarlik miqdori qonunda aniq ko‘rsatilgan bo‘lsa, bunday javobgarlikni cheklash to‘grisida o‘zaro kelishishga yo‘l qo‘yilmaydi. Majburiyat bo‘yicha javobgarlikning turlari ushbu majburiyatning xususiyatlari, qaysi maqsadni ko‘zlab va uni amalga oshirish uchun tuzilgan bo‘lishi, nimaga, ya’ni qaysi yuridik faktga asosan vujudga kelgan bo‘lishi bilan ifodalanadi. Masalan, majburiyat shartnomaga asoslangan yoki shartnomadan tashqari bo‘lishiga qarab javobgarlik shartnomaviy yoki noshartnomaviy, javobgarlik bir necha shaxslar 362 o‘rtasida bo‘lingan bo‘lishiga qarab ulushli, solidar va subsidiar xarakterga ega bo‘lishi mumkin. Yüklə 1,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|