Şimali Abşeron sahilləri başdan-başa qaranlığa qərq olub

kilid asılmışdı. Qutu kilidli idi! 

 

Sabir dedi ki, burda təəccüblü heç nə yoxdur, adi şeydir. Belə şeyləri o, kinoda çox görüb. Bu 

qırmızı dəstək və bir də nida işarəsi ilə qurtaran o yazıya görə, belə güman etmək olar ki, 

qapayıcı ondan ötrüdür ki, mağaraya qəfil hücum olsa və ya geri çəkilməli olsalar, içində seyf 

saxlanan otağı təcili partlatmaq mümkün olsun. Görünür, bütün qiymətli şeylər və məxfi 

sənədlər o seyfdə saxlanırmış. Hərbi məsələlərdə qırmızı rəng həmişə ən təhlükəli şeyləri 

bildirir. Bu şüşə qutunun da ağzı ona görə kilidlidir ki, heç kəs ağılsızlıq eləyib, bu yazını 

oxumamış qapayıcıya əl vurmasın. Əlbəttə, biz də əl vurmaq fikrinə düşmədik, başladıq yazı 

stolunun gözlərini araşdırmağa. 

 

Onlar cürbəcür sənədlərlə doluydu və hamısı da almancaydı. 

 

 

347

O biri otağa girib astanada dayandıq. Bu otaq komendantın kabinetindən də böyük idi və başdan-

ayağa silahla dolu idi. Yəqin burda silah anbarı yerləşirmiş. Xüsusi taxta yuvalarda sıraynan 

avtomatlar, tüfənglər və bir də qırmızı başlıqlı, arxasında uzun dəstəyi olan, mərmiyə və ya 

raketəoxşar şeylər düzülmüşdü. Divar boyu rəflərdə patron yeşikləri yığmışdılar və bir də xüsusi 

yuvalarda bir neçə qumbara qalmışdı. Sabir dedi ki, bunlar tank partlatmaq üçündür. Heç kim 

onunla mübahisə eləmədi, ancaq mən fikirləşdim ki, axı hardan bilir tank üçündür, yoxsa yox, 

axı kinoda bunu seçmək o qədər də asan deyil. 

 

Üçüncü otağa da girdik, burda əsasən kağız qovluqları saxlanırdı. 

 

Bu vaxt Sabir dedi ki, saat doqquza lap az qalıb, tez yığışıb getmək lazımdır. Gecə yatdığımız 

yerə qayıtdıq. Başladıq Əliynən vidalaşmağa. 

 

Sabir dedi yükümüz yüngül olsun deyə özümüzlə fənərdən başqa heç nə götürməyək, çantaları 

da burda qoyaq. Çünki onda yarıqdan keçməyimiz də asan olar. Əliyə də tapşırdı ki, bizsiz bir 

avtomata da əl vurmasın. O, bütün bunları elə ciddi şəkildə deyirdi ki, hətta Əli də diqqətlə ona 

qulaq asırdı. Deyəsən, o da başa düşmüşdü ki, Sabirnən mübahisə eləməyin xeyri yoxdu. Sabir 

axırda bir də onu dedi ki, biz bura qayıdanacan Əli bu adamların və maşının buraya hardan 

gəldiyini tapa bilsə, əla olar. O, bunu deyəndə Əli tez qulaqlarını şəklədi. Növbə ilə bir-bir əlini 

sıxıb, yarığa sarı yollandıq, ancaq Əli də fənəri götürüb dalımızca düşdü və dedi ki, bizi çıxacağa 

kimi ötürəcək, çünki bilmək istəyir ki, görsün bayırda hava necədi. Amma mən bildim ki, Əli 

gün işığı üçün qəribsəyib, çünki şamlar nə qədər güclü işıq saçsalar da, burdakı yarıqaranlıq artıq 

adamı əsəbiləşdirməyə başlamışdı. 

 

Yol boyu hər üçümüz – mən, Kəmalə və Sabir söhbət eləyirdik, Əli isə dinmirdi. Lal-dinməz 

dalımızca gəlirdi və hətta mənə elə gəldi ki, o bu dəqiqə burda tək qalmaqdan boyun qaçıracaq. 

Yox, mən demək istəmirəm ki, o, qorxaqdır, qorxaq-zad deyil. Düzdü, çoxdan tanımasam da, 

hiss eləyirəm ki, igid adamdır. Sinfimizdə bunu hamı bilir və ona böyük hörmətlə yanaşırlar, 

əlbəttə, Sabir qədər olmasa da, hörmətini saxlayırlar. Demək olar ki, bu cəhətdən o, sinifdə 

Sabirdən sonra ikinci adamdır. Bizim sinfə ilyarım bundan qabaq gəlib, o vaxtdan bəri xeyli 

dəyişib, tamam ayrı adam olub. 

 

Siftələr çox nəzakətli, lal-dinməz uşaqdı, heç kimə dəyib-dolaşmırdı, amma əfəl də deyildi, ona 

sataşanın cavabını verməyə o dəqiqə hazırdı, amma özünün heç kimnən işi yox idi. Sonra tamam 

dəyişdi, Sabirin gününə düşdü. Mən əvvəllər arabir onlara qonaq da gedərdim, sonra tərgitdim, 

indi Əligilə qonaq getmək ağlıma da gəlmir. Səbəbini bilmirəm. Onlar bizim evlə üzbəüz binaya, 

Vidadi, 156-ya köçüblər, bizimki 149-dur. O ev elə gec tikilirdi ki, nə bir gün onun qurtaracağı, 

nə də orta mənə tanış adamların yaşayacağı ağlıma da gəlməzdi. İndisə, əksinə, təsəvvürümə 

gətirə bilmirəm ki, bir vaxtlar burda heç bir bina olmayıb. Və Əligil də orda yaşamayıblar. İlk 

dəfə onlara gedəndə Əligil o binaya üç ay idi köçmüşdülər. Mənzilləri çox yaxşıdır, böyük, geniş 

otaqları var, amma içinə o qədər mebel doldurublar ki, tərpənməyə də yer tapmırsan, otaqların 

birinə isə iki yekə şifoneri birdən qoyublar, hələ iki enli çarpayını və hər çarpayının yanındakı 

bir trilyaj və iki tumboçkanı demirəm. Heç cür başa düşə bilmirdim ki, bu evdə mənə qəribə 

gələn nədir, – əvvəl elə bildim günah Əlinin fotoşəkillərindədir, bütün otaqlar onun lap 

körpəliyindən tutmuş bu günə kimi çəkdirdiyi şəkillərlə doluydu: Əli çarpayıda, hamam 

vannasında və hətta qarşokda oturduğu halda. Özü də hər şəklin altında tarixi və çəkildiyi yerin 

adı göstərilmişdi: Bakı, Kislovodsk, Lənkəran, Moskva, Soçi... Əgər Əli bir vaxt məşhur adam 

ola bilsə, bu şəkillər onun yaman karına gələcək. Sonra gördüm ki, yox, məsələ şəkillərdə deyil, 

nə isə başqa şeydir mənə qəribə gələn. Əliylə danışa-danışa elə hey bu barədə fikirləşirdim. 

 

O məni öz nənəsi ilə tanış elədi, onun mənim nənəmdən iki dəfə qoca olduğuna lap məəttəl 

qaldım. Amma Əlinin ata-anasıynan tanış olandan sonra gördüm ki, onlar da xeyli yaşlıdırlar. 

 

348

Heç demə, Əli çox gec doğulub, hətta bir vaxt valideynləri övlad sarıdan əllərini üzüblərmiş. 

Bunu mənə Əlinin özü danışdı, o vaxt hələ onuynan normal söhbət eləmək mümkün idi, indiki 

kimi hər şeydən ötrü bir şillə ilişdirmirdi adama, şit-şit zarafatlar eləmirdi. Adama elə sözlər 

deyir ki, utandığından bilmirsən başını hansı kola soxasan, özü isə sırtıq-sırtıq hırıldayır. Nənəsi 

bizi mürəbbəli çaya, piroqa qonaq elədi. Sonra da bir qəzet gətirib xahiş elədi ki, istiqraz 

vərəqələrini yoxlayaq, bəlkə bir şey udduq. Lap qocaydı, ayaqlarını gücnən atırdı, amma sən 

bunun həvəsinə bax, pul udmaq fikrindədir. 

 

Səhv eləyərik deyə düz iki dəfə yoxladıq, heç bir rəqəmi də düz gəlmədi, nə seriyadan, nə də 

nömrədən. Əli ona elə belə də dedi. 

 

Sonra da ağzından elə bir söz çıxartdı ki, mən mat qaldım; çox ciddi tərzdə dedi: “Nənə, səninki 

bu dəfə çalmadı, əksinə, uduzdun”. 

 

Nənəsi möhkəm pərt oldu, dedi ki, bu istiqrazların hamısı başdanayağa tamam pul tələsidir, 

sonra da soruşdu ki, bəs bu dəfə nə qədər uduzub? Əli dedi üç manat, sonra da mənə göz vurdu. 

Arvad gedib qara mücrüsünü gətirdi, onun içindəki puldan üç manat götürüb Əliyə verdi. Əli ona 

təsəlli verməyə başladı, dedi ki, niyə narahat olursan, keçən il qırx manat udmadın, ondan bəri nə 

uduzmusan ki, cəmi-cümlətanı on iki manat. Sonra mənə danışdı ki, hər tiraj vaxtı bu yolla üç 

manat irəli düşür. Əvvəllər ataanasından çəkinirmiş, amma hər şey yaxşı qurtarıb. Bir gün nənəsi 

onlara elə hey uduzduğundan gileylənəndə onlar buna uşaq kimi seviniblər və onun bu 

fərasətindən ağızdolusu dost-tanışlarına danışmağa başlayıblar. Biz o gün o üç manatın başına 

yaxşıca daş saldıq. Dənizkənarı bulvara getdik, bir qayıq prokata götürüb, buxtada xeyli gəzdik, 

lap “İnturist”ə kimi üzüb geri qayıtdıq. 

 

Bəxtimizdən qayıqçı da yaxşı adam çıxdı, bizə and içdirib öyrənəndən sonra ki, üzməyi bilirik, 

bizi tək buraxdı. Ancaq qayığa iki xilasedici kamera qoydu. Əslində buna heç bir ehtiyac da yox 

idi, çünki onun əlinin altında hazır xilasedici qlisser var, ikicə dəqiqəyə buxtanın harasına desən 

çata bilər. Belə çıxdı ki, o üç manat Əlinin nənəsindən çox bizə lazımmış, axı pul onun nəyinə 

gərəkdir, evdən bayıra çıxıb-eləmir, hər şeyi hazır gəlir: hər gün qulluqçu gəlib yır-yığış edir; 

ancaq dəxli yoxdur, mən onu xatırlayanda bapbalaca boyu, bükük beli, mehriban gözləri gəlib 

dururdu gözlərimin qabağında. Və o günü heç gözlərimin qabağından getmədi, nədənsə qəhər 

məni boğurdu, ona yazığım gəlirdi. Yəqin Sabir haqlıdır, bəlkə elə doğrudan da mən normal 

adam deyiləm. 

 

Sonra başa düşdüm ki, Əligilin mənzilində mənə qəribə gələn nəymiş; bunu başa düşənəcən iki 

dəfə də onlara getməli oldum: bu evdə bir dənə də kitab şkafı yox idi! Otaqların heç birində! 

Şkaf nədi, heç bir dənə kitab rəfi də yox idi, bircə Əlinin otağında, yazı stolunun üstündəki 

dərsliklərdən başqa! Mənə qəribə gələn də elə buymuş. Ancaq həmişəki kimi, bu dəfə də hər şeyi 

çox gec başa düşdüm. O vaxt ki, onda bu barədə heç düşünmürdüm də. 

 

Mən bunu Əliyə deyəndə çox təəccübləndi, dedi, burda qəribə nə var ki, onların heç qabaqkı 

mənzillərində də kitab olmayıb. Hansı kitab ona lazım olsa evlərinin böyründəki kitabxanadan 

götürə bilər. Axı onsuz da nə qədər eləsən, bütün kitabları alıb evə yığa bilməzsən. O bunu deyən 

kimi, dərhal məni şübhə bürüdü: bəlkə elə doğrudan da, burda qəribə heç nə yoxdur, kitabdır da, 

evdə ola da bilər, olmaya da. Amma nədənsə bu, siftə mənə qəribə gəlirdi. 

 

Sözsüz ki, Əli qorxaq olduğuna görə susmamışdı. Kimə desən ki, bu qaranlıq mağarada tək-

tənha qalmalısan, istər-istəməz özünü pis hiss eləyər, başqası heç cür razılaşmadı. Ancaq Əli 

razılaşdı. 

 

 

349

Yarığın girəcəyinə lap az qalmışdı, o isə hələ də fikrini dəyişməmişdi, eləcə susurdu, ancaq 

qaşqabağını yaman turşutmuşdu. Bəs neyləməli idi, onu bu dəhşətli skeletlərnən baş-başa qoyub 

getməyimizə sevinməyəcəkdi ki? 

 

Lap fənərimiz-zadımız olmasa da, ən qatı qaranlıqda belə o yarığa çatdığımızı gözüyumulu 

bilərdim, iyinə görə. Nəm torpağın ətrinə görə. Nəinki nəm, həm də təzə-tər torpağın. Elə bil 

indicə qazmağa başlamışdılar. Mağarada burdan başqa heç yerdən bu cür iy gəlmirdi. O yarığın 

girəcəyinə çatdığımızı dərhal hiss elədim. Ancaq bax bu yekə qaya parçası, məncə dünən burda 

deyildi. Yaman zırpı daş idi bu, lap mənim qurşağımacan, qıraqları da kələ-kötür. 

 

Şübhəsiz, bu daş dünən burda yox idi. Ona görə dəqiq yadımda qalıb ki, dünən Sabir üçün 

stalaktitin qalıqlarını axtararkən bu həndəvərdə bir dənə də daş-kəsək görmədim, hər yer dümdüz 

idi. 

 

– Bəs bu yarıq necə oldu? – Qabaqdan Sabirin səsi gəldi və bunu nə isə, təəccüblü adam kimi 

soruşdu. 

 

Bu anda daş da yadımdan çıxdı, torpaq da, tez qabağa qaçdım. 

 

Baxdım ki, hər yan divardır, elə bil heç burda çatlaq-zad olmayıb. 

 

Yuxuda görmüşdük, nədir? Ay götürüldük ha! O yana, bu yana qaçır, hər yanı bitdə-bitdə 

yoxlayırıq, amma heç nə tapa bilmirik. 

 

Deyəsən, hamımız bərk qorxmuşduq, hətta mənim ayaqlarım soyumuş, yüpyüngül olmuşdu. Bir 

bərk qorxanda, bir də bərk həyəcan keçirəndə mən həmişə belə oluram. Onu heç yerdə tapa 

bilmədik. 

 

Amma bir şey bizə məlum oldu ki, dünən doğrudan da burda yarıq olub, çünki nəhayət, divarda 

döşəmədən tavana kimi uzanan, gözlə güclə sezilən nazik bir çat tapdıq. Ordan heç kibrit də 

keçməzdi. 

 

Başa düşdük ki, bu, elə biz bura gəldiyimiz yarığın yeridir. O qədər qorxmuşdum ki, əvvəlcə 

ağlım heç nə kəsmədi, amma bir az keçəndən sonra gecə yerin altında qəribə uğultu eşitdiyim 

yadıma düşdü. 

 

Bəlkə bu heç yuxu deyilmiş, yer həqiqətən tərpənirmiş. Yəqin yeraltı təkan olub, ona görə də 

yarıq örtülüb, axı o, çox ensiz idi. 

 

Başımızı tamam itirmişdik. Kəmalə sakitcə ağlayırdı. Mən də onun yanında durmuşdum, söz 

deməyə qorxurdum, bilirdim ki, ağzımı açsam, ağlamaq məni tutacaq. Əli də dinmirdi, yəqin o 

da ağlamaqdan qorxurdu. Bilmirəm, Sabir olmasaydı, biz neyləyərdik. 

 

Sözsüz ki, o da qorxmuşdu, amma dillənəndə bunu heç birimiz hiss eləmədik. Həmişəki kimi, 

sakit danışırdı. Dedi ki, indi burdan çıxmağa yol axtarmaq lazımdı. O, bizə başa saldı ki, bu 

mağaradan hökmən böyük çıxış yolu olmalıdır, çünki nə bu zirehli maşın, nə də bu adamlar bu 

mağaraya o müvəqqəti yarıqdan keçib gələ bilməzdilər. Ən axmaq adam da buna inanmaz. Hələ 

onlar cəhənnəm, o otaqlara nə deyəsən? Axı onları buraya haradansa gətiriblər. 

 

Belədirsə, deməli, çıxış yolu var. O danışıb qurtaranacan biz yavaş-yavaş özümüzə gəldik, 

qorxumuz sovuşdu. Mən özümdən götürürəm, qorxum təmiz çəkilmişdi və artıq bu çıxışın harda 

 

350

ola biləcəyi barədə düşünməyə başlamışdım. Kəmalə də ağlamağını kəsdi. Kəsdi deyəndə, indi 

səsi çıxmırdı, ancaq arabir lap yavaşca içini çəkirdi. 

 

Geriyə, gecələdiyimiz yerə qayıtdıq. Sabir qabağa düşmüşdü və deyirdi, ona elə gəlir ki, çıxış 

yolu o tərəflərdə, zirehli maşının durduğu yerdə olmalıdır. Sonra geri çevrilib, bizə tapşırdı ki, 

fənərlərimizi söndürək, onunku yanır, bəsdi, batareyalara qənaət eləmək lazımdı. Gör ha, 

birimizin də ağlı bunu kəsməyib. Yenə də Sabir! 

 

Fikir verdim ki, Əli də öz fənərini dərhal söndürdü, daha əvvəlki kimi söz güləşdirmədi. 

 

Əsas çıxışı o saat tapdıq. Daha doğrusu, onu bağlayan nəhəng sal dəmir darvazanı. Yaman 

hündür idi, iki zirehli maşın boyda, ondan da enli. Və hər yerdə kənarları qayaya elə kip 

bitişdirilmişdi ki, əl tutacaq bir santimetr də yer qalmamışdı. Dəmirdən olduğunu da ondan bildik 

ki, daşla onu döyəcləyəndə danqıldamağa başladı, amma bununla belə danqıltı o qədər boğuq 

çıxırdı ki, deyirdin bəs qalınlığı bir metrdi. Hətta buna görə az qalmışdı, fikrimizi dəyişək, əsas 

çıxışı başqa yerdə axtaraq, amma birdən döşəmədə maşın tırtıllarının izlərini gördük. Onlar 

qapının lap ağzında qurtarırdı. 

 

Sabir dedi ki, indi bircə şey qalır: bu darvazanın hardan bağlandığını tapmaq və ona açar 

axtarmaq. Açarlar hardasa bu mağarada, çox güman ki, bu skeletlərin birinin cibində olmalıdır. 

Dəmir darvazanın hər yerini qarış-qarış diqqətlə axtardıq; əvvəlcə aşağı hissəsini, orda bir şey 

tapmayandan sonra, yeşikləri ayağımızın altına qoyub yuxarısını bitdə-bitdə aradıq. Ancaq onun 

hardan kilidləndiyini heç cür tapa bilmədik. Onda Sabir dedi ki, başqa bir çıxış yolu axtarmaq 

lazımdı. Və axtarmağa başladıq. Divar boyu bütün mağaranı ələkvələk elədik, otaqları və dəhlizi 

təzədən gözdən keçirdik, nə qapı tapdıq, nə də ona oxşar bir şey. Onda qəti surətdə bu qərara 

gəldik ki, mağaradan yeganə çıxış yolunu həmin dəmir darvaza bağlayıb. 

 

Yaman yorulmuşduq, axtarışı qurtaranda Kəmalənin saatında iki tamam idi. Deməli, saat 

doqquzdan bəri, düz beş saat dalbadal bu andıra qalmış mağaradan çıxış yolu axtarmışıq. 

 

Sabir dedi ki, gəlin bir az dincələk və bundan sonra nə edəcəyimizi yaxşı-yaxşı götür-qoy eləyək. 

Birdən Kəmalə qışqırdı! Elə sevincək qışqırdı ki, dərhal ona sarı atıldıq. Çox uzaqda deyildi, 

soruşuruq nə olub, amma özümüz də bilirik ki, nə isə yaxşı bir iş olub, axı çox sevincəkdi. O isə 

bizə divarı göstərdi: orda, divarda dayaz bir oyuğa balaca, quru qutu bərkidilmişdi, üstündə də 

iki yastı düymə vardı: biri qırmızı, biri göy. Və yuxarıdakının – qırmızının üstünə almanca nə isə 

yazılmışdı. Sabir heç fikirləşməyə də aman vermədi, dərhal yuxarıdakı düyməni basdı, heç nə 

olmadı, aşağıdakını basdı, o da həmin cür. O düymələri barmaqlarımız keyiyənə qədər basdıq-

buraxdıq, basdıq-buraxdıq, ancaq bir şey çıxmadı. Dedim yəqin ki, bu düymələr əvvəllər işləyib, 

çünki onda burda elektrik enerjisi olub, indi isə yoxdur, ona görə də işləmir. 

 

Sabir hirsləndi üstümə, dedi ki, sən yum ağzını, onu sənsiz də bilirik. 

 

Kağız puldan düzəltdiyimiz döşəklərin üstündə oturub bundan sonra neyləyəcəyimizi 

fikirləşirdik. Sabir dedi ki, vəziyyət çox ciddidir, özümüz hökmən bir çıxış yolu axtarıb 

tapmalıyıq, ayrı heç nəyə ümid eləməyə ixtiyarımız yoxdur. Heç kim burda gəlib bizə kömək 

eləməyəcək. Bir də gərək öz aramızdan bir nəfəri başçı – komandir seçək və hər şeydə hamımız 

ona sözsüz tabe olaq, çünki bu vəziyyətdə hər kəs öz bildiyini eləsə, batdıq, heç bir iş görə 

bilməyəcəyik. Bax onda Əliyə lap məəttəl qaldım, o dərhal dedi ki, başçı Sabir olmalıdı. Bu da 

onun yaman xoşuna gəldi, sifətinə baxan kimi bildim, ancaq yenə də soruşdu ki, bəlkə başqa 

təklifi olan var? Biz də dedik ki, başqa təklifimiz yoxdu. Buna baxmayaraq o, hər halda səsə 

qoymağı xahiş etdi. Başqa cür guya o, razı olan deyil. Soruşdu: “Kim razıdır?” – Ondan başqa 

hamı əlini qaldırdı. 

 

351

 

Sonra soruşdu ki, kim əleyhinədir, heç kəs əlini tərpətmədi, bəs kim bitərəf qalır, bircə özü əlini 

qaldırdı. Səsvermədən sonra dedi ki, əgər istəyiriksə, hər şey yaxşılıqla qurtarsın, gərək bu andan 

etibarən hamımız ona tabe olaq. Guya biz bilmirdik ki, səs verdik, səs vermədik, burda ondan 

böyüyü yoxdur. 

 

Sonra o dedi ki, gərək qalan yeməyimizin dəqiq hesabını bilək. 

 

O saat da kimin çantasında nə vardı çıxarıb bir yerə yığdıq; üç kolbasa buterbrodu, yarım 

şokolad plitkası, bir dənə də pendir paçkası. 

 

Olub-qalan yeməyimiz buydu. O vaxtacan heç kəs acdım deməmişdi, səhər-səhər adama bir 

yaxmac yediyimiz idi, amma indi qalan yeməyin nə qədər az olduğunu görəndə ağzımız sulandı. 

Sabir dedi, gərək indən belə yeməyə möhkəm qənaət eləyək, buterbrodların birini xırda-xırda 

dörd yerə bölüb payladı. Sabir bildirdi ki, bu, bizim sabaha qədərki normamızdır. Kim haçan 

istəsə yeyə bilər, o, hələ sözünü qurtarmamışdı, amma biz əlimizdəkiləri o andaca udduq, qalan 

yeməyi isə o özündə saxlayacaq və müəyyən saatlarda aramızda bölüşdürəcək. Kibrit dənələrini 

də hesabladı, siqaretləri də, səkkiz kibrit çöpü qalmışdı, beş siqaret, hamısını cibinə qoydu, dedi 

ki, onları da bir-bir paylayacaq. Ancaq bunu yəqin xalaxətrin qalmasın deyə dedi, axı ondan 

başqa heç birimiz siqaret çəkən deyildik. Sonra mənə əmr elədi ki, qəza şkafındakı konservləri 

də gətirim. Gedib gətirdim. Hamısı salamat olmağına salamatdı, di gəl, hər iki tərəfdən qapaqları 

xeyli dombalmışdı, elə bil içinə hava vurmuşdular. 

 

Konservləri gətirən kimi, dedim ki, bunları yemək olmaz, görmürsüz necə dombalıblar, deməli 

xarabdılar. Balıq konservindən adam yaman pis zəhərlənir, lap ölən də olur. Bizim həyətdə Vitya 

Şeqlov bundan öldü. Özü də o, hələ idman ustasıydı, voleybol üzrə Azərbaycan yığma 

komandasının üzvüydü. 

 

Bir axşam ağ balıq yemişdi, sabahı gün ağrıdan qıvrıla-qıvrıla öldü. Ona görə ki, gec həkim 

çağırmışdılar. Onu xəstəxanaya apardılar, bütün günü mədəsini yudular, min cür iynə vurdular, 

heç bir kömək eləmədi – öldü. Biz burda zəhərlənsək, bizə heç kömək eləyən olmayacaq. Hamısı 

mənə diqqətlə qulaq asırdı. Mən sözümü qurtaranda, hətta Sabir özü də dedi ki, heç kim bu saat 

bu konservləri yemək niyyətində deyil, sonrasına isə baxarıq. Bax, o anda bir səhv elədim. Gərək 

ensiklopediya söhbətini araya salmayaydım. 

 

Orda oxumuşdum ki, qapağı qabarmış konservləri yemək olmaz, çünki bu onu göstərir ki, 

onlarda çox kəskin zəhər əmələ gəlib və ona botulizm deyirlər. Bu söz dəqiq yadımdaydı. Mən 

elə bu sözü dilimə gətirən kimi, Sabir yenə hirslənib özündən çıxdı: onun bilmədiyi bir şeydən 

danışdın, dəli olur. 

 

– Kitab siçovulu! – Bu onun ən ağır söyüşüdü. – Oxumadığın şey qalmayıb. Əlindən bir iş 

gəlmir bundan başqa. Yalan deyirsən hamısını, bilirsən ki, burda dediklərini yoxlamaq mümkün 

deyil, gopa basırsan. Bura girəndən əllaməlik eləməyə başlamısan – stalaktit söhbətinə eyham 

vurur – aman ver, fikirləşək, görək başımıza nə gəlir. Yum ağzını, elə et ki, bir də sənin səsini 

eşitməyim. 

 

Ağzımı yummağına yumdum, neyləyə bilərdim, amma ürəyimdə qəti qərara gəldim ki, acından 

ölsəm də o konservlərə əl vurmayacağam. 

 

Sabir üstümə qışqıranda onlar mənə baxıb, dişlərini ağardırdılar. Düzdü, belə şeylər mənim o 

qədər vecimə deyil, onsuz da öyrəncəliyəm, ancaq istər-istəməz adamın xətrinə dəyir. Axı 

onların xeyri üçün deyirəm. İstəmirsiz, özünüz bilərsiniz, yeyin, zəhərlənin. Sonra Sabir dedi ki, 

 

352

bir dəqiqə də vaxt itirmək olmaz, durub mağaranı axtarmağa başlamaq lazımdı. Mənə əmr elədi 

ki, bütün skeletlərin ciblərini axtarım, nə tapsam, gətirib ona verim. 

 

Bildim ki, qəsdən deyir. Qəsdən deyir ki, mən etiraz eləyim, o da məni lağa qoysun. Mən də 

etiraz eləmədim, onun acığına. Gedib skeletləri axtardım və xeyli şey tapdım: hamısının üstündə 

bir tapança və bir vəsiqə, hər üç esesçinin cibində isə arvad-uşaqları ilə bir yerdə şəkilləri vardı. 

Onların ciblərindən nəyinsə açarı, cürbəcür cib dəsmalları, hər üç esesçinin cibində isə arton 

cildli kiçik bir kitabça tapdım. Və onu açan kimi, gördüm ki, tapdıqlarımın içində ən maraqlı şey 

elə budur, çünki o, almanca-rusca danışıq kitabçası idi. Əvvəldən bir neçə vərəqi bir-birinə 

yapışmışdı, heç nə oxumaq olmurdu, ancaq qalanları pis deyildi. Oxumaq olardı. 

 

Dərhal başladım vərəqləməyə, ancaq Sabir aman vermədi, yanlarına çağırdı. Üçü də artıq 

dəhlizdəydilər. Tapdığım şeylərin hamısını onlara göstərdim. Sabir açarları – bir halqaya 

salınmış iki yoğun açarı görən kimi, sevindi və dərhal onları qapıb əlimdən aldı. 

 

Amma yenə də özünü elə aparırdı ki, guya nədənsə narazı qalıb və hirslə soruşdu ki, yaxşı-yaxşı 

axtardınmı? Dedi ki, bunlar seyfin açarı olacaq, çünki çıxıntıları ikitərəflidir, hökmən onun 

açarlarıdır. 

 

Elə də oldu. Açarların hər ikisi seyfə düşdü və biz ona açdıq. İçi kağız-kuğuzla doluydu. Hamısı 

da almanca. Yaman pərt olmuşduq. 

 

Dördümüz də savadlı adam, amma bu kağızların birini də oxuya bilmirik. Lap kinodakı kimi. Elə 

bil ayrı planetdən gəlmişik. Heç nə başa düşmürdük. 

 

Sonra Sabir üstdəki rəfdən dörd qatlanmış böyük bir vərəq çıxartdı. Açıb gördük ki, bizim 

mağaranın planıdı, dərhal tanıdıq. 

 

Bu planda hər şey vardı: mağara da, dəhliz də – hər şey. Ancaq təzə heç nə yox idi. Çox ətraflı 

plan idi. Divarlarda gördüyümüz bütün şkaflar, dəmir darvazanın yanındakı elektrik düymələri, 

bu dəhliz, bu otaqlar, hətta komendantın otağındakı qırmızı qapayıcı, seyf, bir sözlə, hər şey 

burda işarə olunmuşdu. Və mağaradan çıxış yolu da elə biz tapdığımız yerdəydi, hətta hara – 

deyəsən, dağ yollarından birinə çıxdığı da qeyd olunmuşdu. Ancaq onun da yazıları bizim üçün 

tamam anlaşılmaz idi. Bunun bizə nə faydası! Sabir danışıq kitabçasını əlində o yan-bu yana 

çevirib, özümə qaytardı ki, saxlayım, bəlkə bir şeyə yaradı sonra. 

 

Gecə düşənəcən hər yeri ələk-vələk elədik, dırmaşmadığımız yer qalmadı, hətta divarlardakı 

portretlərin altına da baxdıq, dedik bəlkə onların altında gizli saxlanc-zad oldu. Gecədən keçmiş