Taraqqiyot psixologiyasi va differensial psixologiyasi

Estetik xissiyotlar. Bolalar tafakkuri mifologizmi
3–3,5 umr davrlari oralig`ida o`zlarining muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklariga o`z munosabatlarini bildiradilar va bu munosabat asosan ularning o`zlariga beradigan baxolari asosida bo`ladi. 4 umr davrlarili bolalar esa o`z imkoniyatlarini real baxolay oladilar. Lekin 4 –5 umr davrlarili bolalar xali shaxsiy xususiyatlarini idrok etishga va baxolashga qodir emaslar, shuningdek o`zlari xaqida maolum bir xulosani bera olmaydilar. O`z –o`zini anglash layoqati katta bog`cha umr davrlariidan boshlab rivojlanib avval u qanday bo`lganini va kelajaqla qanday bo`lishini fikrlab ko`rishga xarakat qiladi. Bu esa bolalar beradigan «Men kichkina paytimda qanday bo`lgan edim?», «Men katta bo`lganimda qanday bo`laman?» singari savollarida ko`rinadi. Kelajak xaqida fikr yuritib, bolalar kelgusida kuchli, jasur, aqlli va boshqa shu singari qimmatli insoniy fazilatlariga ega bo`lishiga xarakat qiladilar.
Kichik va o`rta bog`cha umr davrlariida bola xarakterining shakllanishi davom etadi. U asosan bolalarning kattalar xarakterini ko`zatishlari asosida tarkib topadi. Shu yillardan boshlab bolada axamiyatli hisoblangan –iroda, mustaqillik va tashabbuskorlik kabi axamiyatli shaxsiy xususiyatlar rivojlana boshlaydi. Katta bog`cha umr davrlariida bola atrofdagi odamlar bilan turli faoliyatlarda muloqot va munosabatlarga kirishishga o`rgana boshlaydi. Bu esa unga kelajaqla odamlar bilan til topishishda, ish bo`yicha va shaxsiy munosabatlarni normal ravishda o`rnata olishida foyda keltiradi. Bu umr davrlaridagi bolalar shaxsining shakllanishida ularning ota –onalari xaqidagi fikrlari va ularga beradigan baxolari nixoyatda ahamiyatlidir.
Bogcha umr davrlariidagi bolalarning xayoli, asosan, ularning turli-tuman uyin faoliyatlarida usadi. Birok, shu narsa dikkatga sazovorki, agar bogcha umr davrlariidagi bolalarda xayol qillish kobiliyati bo’lmaganda edi, ularning xayoli xam xilma-xil bo’lmas edi. Bogcha umr davrlariidagi bolalarning xayollari turli xil mashgulotlarda xam usadi. Masalan, bogcha umr davrlariidagi bolalar loy uynashni, yaxni loydan turli narsalar yasashni, kumdan turli narsalar kurib uynashni va rasm solishni yaxshi kuradilar. Ana shunday mashgulotlar bolalar xayolining usshiga faol taxsir qilladi.
Bogcha umr davrlariidagi bolalar xayolining usishiga faol taxsir qilluvchi omillardan yana biri ertaqlardir. Bolalar xayvonlar xakidagi turli ertaqlarni eshitganlarida shu ertaqlardagi obrazlarga nisbatan ma’lum munosabat yuzaga keladi.
Bogcha umr davrlariidagi bolalar xissiyoti va uning usishi.Bogcha umr davrlariidagi bolalarda yokimli va yokimsiz xis-tuygular goyat kuchli va juda tez namoyon bo’ladi. Bogcha umr davrlariidagi bolalarning xis-tuygulari ular organik extiyojlarining kondirilishi va kondirilmasligi bilan bog’liqlir. Bu extiyojlarning kondirilmasligi sababli bolada noxushlik(yokimsiz), norozilik, iztiroblanish tuygularini kuzgaydi.
Katta bogcha umr davrlariidagi bolalarda burch xissi – nima yaxshi-yu, nima yomonligini anglashlari bilan axlokiy tasavvurlari o’rtasida bogliklik bor. Katta odamlar tomonidan buyurilgan biron topshirikni bajarganlarida mamnunlik, shodlik tuygulari paydo bo’lsa, biron tartib koidani bo’zib kuyganlarida xafalik, taxbi xiralik xissi tugiladi.
Shuningdek, bogcha umr davrlariidagi bolalarda maxnaviy xissiyotlardan urtoklik, dustlik va kollektivizm xislari xam yuzaga kela boshlaydi.
Bolaning bogcha umr davrlariidagi davrida estetik xissiyotlar xam ancha tez usadi.
bogcha umr davrlariidagi bolalarda estetik xislarning namoyon bo’lishini ular biron chiroyli , yangi kiyim kiyganlarida juda yakkol kurish mumkin.
Bolaning maktabda muvaffakiyatli ukishi kup jixatdan ularning maktabga tayyorgarlik darajalariga boglik. Bola avvalo maktabga jismoniy jixatdan tayyor bo’lishi kerak. 6 umr davrlarili bolalarning anatomik-fiziologik rivojlanishi o’ziga xos tarzda kechadi. Bu umr davrlarida bola organizmi jadal rivojlanadi. Uning ogirligi oyiga 150- 200 gm dan buyi esa 0,5 sm dan kupayadi. 6 umr davrlarili bolalar turli tezliklarda yura oladilar, tez va engil yugura oladilar. Ular yugurib kelib sakrash, kong`kida yugurish, changida uchish, so’zish singari xarakatlarni xam bemalol bajara oladilar. Musika buyicha mashgulotlarda xam bu umr davrlaridagi bolalar xilma-xil ritmik va plastik xarakatlarni bajaradilar, turli mashklarni xam aniq tez, engil va chakkon bajara oladilar. Shuningdek, 6-7 umr davrlarili bolalar nerv sistemasini, mustaxkamlash, ularni surunkali kasalliklardan xalos etish, kurish va eshitish qobiliyatiga aloxida ehtibor berish, shuningdek umurtka pogonasining to’g’ri rivojlanishiga axamiyat berish nixoyatda muxim. Kattalar shu umr davrlaridagi bolalar bilan ish olib borar ekanlar bu umr davrlaridagi bolalar organizmi xali usishini davom ettirayotganligini doimo xisobga olishlari lozim. Masalan, bolani majburan yozishga o’rgatish xali barmok muskullari tulik rivojlanib bo’lmaganligi sababli ularga ma’lum darajada zarar keltirishi yoki uning chiroyli yoza olmasligi, uz-o’zidan bolani o’ziga nisbatan ishonchini yoki ukishga nisbatan kizikishini kamayishiga olib kelishi mumkin. Ikkinchi tayyorgarlik bu aqliy tayyorgarlikdir. Kupincha aqliy tayyorgarlik deganda bolaning ma’lum bir dunyokarashi jonli tabiat, insonlar va ularning mexnatlari xakidagi bilimlari tushuniladi. Ushbu bilimlar maktab beradigan ta’limga asos bo’lishi mumkin, lekin suz boyligi, ma’lum xatti-xarakatlarni bajara olish layokati bolaning maktabga aqliy tayyorgarligining asosiy kursatkichi bo’la olmaydi. Maktab dasturi bolalardan takkoslay olish, taxlil eta olish, umumlashtira olish, ma’lum bir xulosa chikara olish, shuningdek etarli darajada rivojlangan bilish jarayonlarini talab etadi. Masalan, 6-7 umr davrlarili bola tabiat xakida ayrim xodisalarnigina emas, balki organizmni tabiat bilan boglikligini va o’zaro taxsirini xam tushunishi va uzlashtirishi mumkin. 6-7 umr davrlarili bolalar aqliy rivojlanishning natijasi bo’lib yukori darajada rivojlangan ko’rgazmali obrazli tafakkur bilan bola atrof olamdagi predmetlarning asosiy xususiyatlarini va predmetlar orasidagi bogliklikni ajrata oladi. Shuni aloxida taxkidlab utish lozimki, ko’rgazmali xarakatli va ko’rgazmali obrazli tafakkur nafakat 6-7 umr davrlarili bolalar balki kichik maktab umr davrlariidagi o’quvchilar aqliy rivojlanishida asosiy funktsiyani bajaradi. Bu borada bolada ma’lum bir kunikmalarning tarkib topganligi xam nixoyatda muximdir.¹⁰
Bolaning maktabda muvaffakiyatli ukishi nafakat uning aqliy va jismoniy tayyorgarligi, balki shaxsiy va ijtimoiy-psixologik tayyogarligiga xam boglik.Maktabga ukish uchun kelaetgan bola yangi ijtimoiy mavkeini - turli majburiyatlari va xukuklari bo’lgan va unga turli talablar qo’yiladigan - o’quvchi mavkeini olish uchun tayyor bo’lmogi lozim. Katta bog`cha umr davrlaridagi bolalar asosan maktabda ukish uchun extiej sezadilar lekin bu xoxish va extiej motivi turlicha bo’lishi mumkin."Menga chiroyli forma va daftar kalam va ruchkalar sotib olib berishadi", "Maktabga urtoklarim kup bo’ladi va men ular bilan mazza qillib uynayman", "Maktabda uxlatishmaydi", "Maktab tashki atributlari shubxasiz katta maktabdagi bolalarni juda kiziktiradi, lekin bu maktabda muvaffakiyatli ukish uchun asosiy motiv bo’la olmaydi"," Men otamga uxshagan bo’lishim uchun ukishim kerak","Yozishni juda yaxshi kuraman","Ukishni o’rganaman","Maktabda kiyin misollarni echishni o’rganaman". Ushbu xoxish va xarakat bolaning maktabda muvaffakiyatli ukishi uchun tabiiy ravishda asos bo’la oladi. Bolaning endi o’zini katta bo’lganini, bogcha bolasi emas, balki ma’lum bir majburiyatlari bor bo’lgan o’quvchi bo’lishini anglashi, jiddiy faoliyat bilan shugullanayotganligini bilishi nixoyatda muxim. Bolaning maktabga borishini istamasligi xam salbiy xolat xisoblanadi. Maktabda shaxsiy va ijtimoiy-psixologik tayyorgarlik bolalarda tengdoshlari, o’qituvchilari bilan munosabatga kirisha olish xususiyatini shakllantirishni xam uz ichiga oladi. Xar bir bola bolalar jamoasiga kushila olishi, ular bilan xamkorlikda xarakat qilla olishi baxzi vaziyatlarda ularga yon bosib, boshka vaziyatlarda yon bosmaslikka erisha olishi zarur. ushbu xususiyatlar bolaning mktabdagi yangi sharoitlarga tez moslasha olishini taxminlab beradi. 6-7 umr davrlarili bolalar ukishdagi asosiy kiyinchilik shundan iboratki, kupincha bu umr davrlaridagi bolalar o’qituvchini uzok vakt davomida eshita olmaydilar. O’quv xarakatlariga uzok vakt dikkatlarini karata olmaydilar. Bunga sabab fakat shu umr davrlaridagi bolalarda ixtiyoriy dikkatning rivojlanmaganligida emas, balki bolaning kattalar bilan mulokotga kirisha olishi xususiyatiga xam tula boglik. Chunki shu xususiyati rivojlangan bolalar erkin mulokotga kirisha oladilar, kiziktirgan narsalar xakida suray oladilar. Natijada ularning ukishga bo’lgan kizikishlari ortadi va o’qituvchi gapirayotgan narsalarni dikkat bilan uzok vakt eshita oladilar. Demak, bolaning maktabga tez moslashishi va muvaffakiyatli ukishida shaxsiy va ijtimoiy-psixologik tayyorgarligining xam axamiyati juda katta.
Bu davrda bolalarda avvalo bilish soxalari so`ngra esa emotsional motivatsion yo`nalish bo`yicha ichki shaxsiy hayot boshlanadi. U yoki bu yo`nalishdagi rivojlashni obrazlilikdan to simvollilikgacha bo`lgan bosqichlarni o`taydi. Obrazlilik deganda bolalarning turli obrazlarni yaratish, ularni o`zgartirish va ularni erkin xarakatga solish, simvollilik deganda esa belgilar sistemasi (matematik, lingvistik, mantiqiy va boshqalar) bilan ishlash malakasi tushuniladi. Maktabgacha umr davrlari davrda ijodkorlik jarayoni boshlanadi. Ijodkorlik layoqoti asosan bolalarning konstruktorlik o`yinlarda, texnik va badiiy ijodlarida namayon bo`ladi. Bu davrda maxsus layoqotlar ko’rtaqlarning birlamchi rivojlanishi ko`zga tashlana boshlaydi. Bilish jarayonlarida ichki va tashqi xarakatlarning sintezi yuzaga keladi. Biron bir narsani idrok qilish jarayonida bu sintez pertsentiv xarakatlarda, diqqatda ichki va tashqi xarakatlar va xolatlar rejasini boshqarish va nazorat etishda, xotirada esa materialni esda saqlab qolish va esga tushurishning ichki va tashqi tuzilmasini bog`lay olishda ko`rinadi. Tafakkurda esa amaliy masalalar ishining usullarini bitta umumiy jarayonga birlashtirish sifatida yaqqol nomoyon bo`ladi.Shuning asosida insoniy intelekt shakllanadi va rivojlanadi.Maktabgacha davrda tasavvur, tafakkur va nutq umumlashadi.Bu esa bu umr davrlaridagi bolalarda tafakkur qilish omili sifatida ichki nutq yuzaga kelayotganidan dalolat xisoblanadi. Bilish jarayonlarning sintezi bolaning o`z ona tilisini to`liq egallashi asosida yotadi.Bu davrda nutqning shakllanish jarayoni yakunlana boshlaydi.Nutq asosidagi tarbiya jarayonida bolada elementar axloqiy norma va qoidalar egalaniladi.Bu norma va qoidalar bola axloqini boshqaradi.
Bola va atrofidagi kishilar orasida xilma xil munosabatlar yuzaga kelib, bu munosabatlar asosida turli xil motivlar yotadi.Bo’larning xammasi bolaning individualligini tashqill etib, uning boshqa bolalardan nafaqat intelekti balki axloqiy motivatsion jixatdan farqlanadigan shaxsga aylantiradi.
Maktabgacha umr davrlaridagi bolalar shaxsi rivojining cho`qqisi bo`lib, ularning o`z shaxsiy sifatlari, layoqatlari, muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklarini anglash, o`z-o`zini anglash xissining yuzaga kelgani xisoblanadi.
Bolada nutq paydo bo’lgach, fikrlash ham yaxshilanadi. Bu davrda tafakkur yakkol obrazli bo`lib, o`yinchoklarni har-hil qilib qayta kurishida ko`rinadi.Xayol jarayoni ham usib boradi- tulkinlanib to`rgan pardani dengizga, bo’lutlarni gulga uxshatadi.
Bog`cha umr davrlarii davrining eng muxim xususiyati - uning mustaqil faoliyati bilan shugullanishi, faoliyat doirasi kengayishi, maxsus pedagoglar tomonidan muayyan dastur asosida tarbiya beriladi. Shaxs tarbiyasida bog`cha davri muxim ahamiyatga ega.
Bu davrda bosh miya yarim sharlari pustidagi nerv xujayralari tobora murakkablashib boradi, shoxchalar usib chikadi, va muvakkat nerv bog`lanishlari hosil bo`lish imkoniyati yaratiladi.
Bolaning psixik rivojlanishida ularda paydo bo`ladigan extiyojlar va qiziqishlar katta ahamiyatga ega . Ular bolani u yoki bu harakata undovchi omil xisoblanadi, bola qiziqkan narsasi bilan uzoq vaqt shugullana oladi. Bu esa uning diqqati, irodasini rivojlantirishga yordam beradi. Bog`chada to`g`ri yulga qo`yilgan tarbiyaviy ishlar bolalarda mehnat faoliyatining dastlabki belgilari hamda qiziqishini tarkib toptiradi. Bog`cha xayotining kup kirrali va sermazmunligi bolalar bilish faoliyatlarining kengayishiga va chuqurlashishiga yordam beradi, bu esa uz navbatida idrok, tasavvur, xotira, tafakkur, kabi jarayonlarni rivojlantiradi. Bog`chadagi tartib intizom va ta’limiy mashulotlar yuksak ijtimoiy, intellektual, axloqiy va gigienik extiyojlarning, yuzaga oshishiga sharoit yaratadi.
Emotsional-irodaviy xislatlarning shakllanishida o`yin, mehnat faoliyatlarining, ta’limiy mashg`ulotlarning taxsiri katta, Vigotskiyning taxkidlashicha, bola o`yinda bemor singari yiglaydi, vrach sifatida unga raxmi keladi, bola tanlagan rol undagi mavjud kechinmalarning amaliy ifodasi gavdalanadi.
Ertaqlar, xikoyalar, spektaqllar orkali ham bolaga emotsional taxsir etish imkoniyati to`g`ildi. Bola maktab ta’limiga bog`chada tayyorlanadi. O`quvchilarga qo’yiladigan har-hil talablar bilan tanishadi, fan asoslarini o`rganishi uchun biologik va psixologik jixatdan tayyor bo`ladi.
Psixologik tayyorgarlik - bola psixikasi bilim olishga etarli darajada rivojlanadi - idrokining utkirligi, ravshanligi , xotirasining kuchliligi, tafakko`rining yakkolligi, diqqat nisbatan uzoq muddatli va shartli barqaror bo`ladi, bola uz diqqatini muayyan obxektga yunaltirish, taksimlash, buyicha ma’lum darajada ko`nikmaga ega bo`ladi. Uz xoxish- irodasi bilan zarur ma’lumotlar tuplashga, uz oldiga aniq maqsad va vazifa kuyishga harakat qiladi. Bolaning ana shu faollligi xotirasining muayyan darajada rivojlanganini bildiradi. Shuningdek, ta’lim uchun psixik o`sish darajasidan tashqari bolaning turmushi va faoliyatining tafovutlari, sharoitlari, o`ziga xosligi, uning sixat-salomatligi, oddiy ko`nikmalarni o`zlashtirgani kabi omillar bolaning maktab ta’limiga psixologik jixatdan tayyorligining obxektiv tomonini belgilaydi.
Subxektiv tomoni - bolaning maktabda o`qish xoxishi, intilishi, baxzi bolalar maktabga butun vujudi bilan talpinadi, o`qishga qancha kun qolganini sanaydi, o`quv ashyolarini oldindan tayyorlab kuyadi. Boshka bola esa maktabga umuman borgisi kelmaydi - bu ko`pincha kattalarning qo`rqitishlari natijasi bo`lishi mumkin.