The series of the humanitarian

ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Bağırov  Ə.A.  L.Tolstoy  və  Azərbaycan  (1880-1920). Bakı,  Elm,  1974 
2.
 
Əlimirzəyev  X. Dahi  sənətkar,  böyük  vətəndaş.  Bakı,  Elm  və təhsil,  2010 
3.
 
Həbibbəyli  İ.Ə. Ədəbi-tarixi  yaddaş  və müasirlik.  Bakı,  Nurlan,  2007 
4.
 
Hüseynov   F. Satirik  gülüşün  qüdrəti.  Bakı,  Yazıçı,  1982 
5.
 
Sənətkara  töhfə.  Bakı:  Yazıçı,  1978  
6.
 
Molla  Nəsrədddin.  10 cilddə,  II cild.  Bakı,  Azərnəşr,  2002  
7.
 
Molla  Nəsrədddin.  10 cilddə,  III cild.  Bakı,  Çinar-Çap,  2005  
8.
 
Molla  Nəsrədddin.  8 cilddə,  IV cild.  Bakı,  Çinar-Çap,  2008 
 
ABSTRACT 
Iman  Jafarov             
“Mollah Nasraddin“  principles  of approaching  to Lev Tolstoy heritage 
The  article  analyzes  the  materials  related  to  the  Russian  literary  man  Lev  Tolstoy  published 
in  the  journal  “Mollah  Nasraddin“.  It  states  that  in  order  to  deal  with  European  progress  Jalil 
Mammadguluzadeh  and  his  other  pen  friends  directed  their  Muslim  friends’  attention  to  Lev 
Tolstoy  personality  and  his  profession.  In  the  materials  of  the  journal  “Mollah  Nasraddin“, 
sometimes  only  Lev  Tolstoy’s  name  was  mentioned,  and  sometimes  certain  information  about  his 
heritage  was  given.  The  aim  of  the  writings  related  to  L.  Tolstoy’s  creativity  was  to  focus  on  the 
unawareness  of  Muslim  world  of  the  progressive  events  in  the  Western  countries  and  make  them 
understand  what  was happening  in  the  western  world. 
 
 
РЕЗЮМЕ 
Иман Джафаров 
Принципы  "Молла Насреддин"a 
по отношению к насле дию Льва Толстого 
Статья  посвящена  анализу  материалов    журнала  "Молла  Насреддин",  связанных  с  русским 
литератором  Львым  Toлстым.  Обосновано,    что  Джалил  Maмедкулизaдe  и    его  современники  
привлекали  внимания  своих  мусульманских    собратьев  к  творчеству  и  личности  Льва  Толстого,  в 
основном для открытии темы европейского прогресса. 
На страницах журнала  "Молла Насреддин" иногда упоминалась имя только Толстого, 
а  иногда были даны некоторые информации о наследии русского литератора.  
Главная  цель статьей, опубликованных на страницах журнала , связанных с Toлстым, 
привлечь  внимание  к  прогрессивным  событиям    в  западных  странах  и  об  отсутсвии
 
информации мусульманского  мира, с целью разбудит соотечественников  от сна. 
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  23  yanvar  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  №  05) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  Filologiya üzrə elmlər doktoru H.Həşimli 
 
 
 

- 32 - 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 1 (66) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 1 (66) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 1 (66) 
 
MEHRİBAN  QULİYEVA 
Naxçıvan Dövlət Universiteti 
[e-mail]
 
UOT:81 
NİZAMİNİN  ƏSƏRLƏRİNDƏ MƏCAZİ ADLAR ALƏMİ 
                    
  
  Açar  sözlər: Azərbaycan, Nizami Gəncəvi, ideal cəmiyyət, məcazi adlar, xəmsə                                   
 
Key words:  Azerbaijan, Nizami Gencevi, ideal society, metaphorical names, Khamsa 
 
      
Nizaminin  ölməz  ədəbi  irsi  təkcə  humanizm,  insana  məhəbbət,  yüksək  əxlaq,  estetik  zövq, 
tərbiyə  və  bilik  mənbəyi,  heç  vaxt  qiymətini,  etik  təsirini  itirməyən  əlvan  söz,  dərin  fəlsəfi  fikir, 
hikmət  xəzinəsi  olmaqla  bərabər,  həm  də  canlı  tariximizdir,  keçmişimizin  ən  qaranlıq  guşələrinə 
işıq  salan  sönməz  məşəldir.  Nizami  Gəncəvi  öz  qəhrəmanlarını  sevə-sevə  tərənnüm  etmişdir." 
Xəmsə"  də    elə  bir  qəhrəman  obrazına  rast  gəlmək  olmaz  ki,  oxucu  onun  xarakterinə  qibtə  ediləcək 
dərəcədə  inanmasın.Qəhrəmanların  müxtəlif  vəziyyətlərdə  təsviri  ilə  yanaşı,  şair  onların  daha 
dolğun,  daha  bütöv  çıxması    üçün  məcazlardan  geniş  istifadə  edilmişdir.  O,  Şərq  ədəbiyyatında 
məşhur  olan  məcazi  adlardan  obraz  adı  kimi  istifadə  ilə  qənaətlənməmiş,  onları  bədii  təsvir  vasitəsi 
kimi  də  işlətmişdir.  Bəzən  də  bir  əsərin  əsas  qəhrəmanının  adı  başqa  bir  obrazın      təsvirində  məcazi 
ad  kimi  işlənmişdir.  Bütün  bunlar  insanın  qüdrətini,  əzəmətini,  məhəbbətini,  gücünü,  istək  və 
arzusunu  daha  əyani  və  inandırıcı  şəkildə  göstərmək  üçün  şairin  əlində  ən  mötəbər  vasitə  olmuşdur.  
Şair  qəhrəmanlarının  az  sözlə  ətrafınlı  tərənnümü  üçün  həmişə  onu  başqa  bir  adla  müqayisə  etməklə 
kifayətlənmişdir.  Görünür,  o  dövrdə  həmin  adlar  arasında  o  qədər  geniş  yayılmışdı  ki,  şair  onların 
hərtərəfli  təsvirinə  də  ehtiyac  duymamışdır.  Məcazi  adlardan  istifadə  yolu  ilə  Nizami    öz 
fikirlərininin  yığcam,  qısa  və  dolğun  ifadəsinə  nail  olmuşdur.  Zəngin  məcazi  adlarin  yerli-yerində 
işlənməsi  isə  şairdən  ensiklopedik  bilik,  fitri  istedad  və  zəngin  sənətkarlıq  qüdrəti  tələb  edirdi. 
Maraqlıdır  ki,  müəyyən  obraz    adlarına  "Xəmsə"  nin  ayrı-ayrı  əsərlərində  rast  gəliriksə,  həmin  adın 
məcazi  formasına  bütün  əsərlərdə  təsadüf  edilir.  Məsələn,  "Sirlər  xəzinəsi"  ndə  (Süleyman  və 
əkinçi)  Süleyman  əsas,"Yeddi  gözəl"  poemasında  isə  epizodik  surət  kimi  çıxış  edir.  Digər  əsərlərdə 
isə  ondan  məcazi  ad  kimi  istifadə  olunmuşdur."Sirlər  xəzinəsi"  əsərində  Məlik  Fəxrəddin  Bəhram 
şah,  Süleymana  bənzədilmişdir.  O,  Süleyman    üzüklü,  günəş    taclı  hökmdar,  Məlik  Fəxrəddin  adı-
dünyamıza  iftixar.  Xosov  və  Şirin  əsərində  isə  Toğrul  şah  Süleymanla    müqayisə  olunur: 
Süleymandır  bizim  şaha  baxsana    Gah  balıq  söz  deyir,  gah  da  Ay  ona.Yəni    bizim  şahımız 
Süleyman  kimi  qüdrətli  hökmdardır.  İkinci  beytdə  işlədilən    "Baliq"  və  "Ay"  "Bütün  dünya" 
məhfumunu  ifadə  edir. 
Əsərdə  Qızıl  Arslan  Süleymanla  müqayisə  olunarkən,  həm  ona    üstünlük  verilir,  həm  də 
Süleymanla  müqayisə  olunarkən,  həm  ona  üstünlük  verilir,  həm  də  Süleymana  bənzədil  Qapısına 
gələn   qarışq  Layiqdir  qul  olsun  ona Süleyman... 
Əgər şiddətlənsə   dəhşətlə  tufan, 
  Nə qorxu,  var ikən  belə  Süleyman. 
Birinci  beytdə  Süleyman,  Qızıl  Arslanın  qapısına  gələn    qarışqaya  layiq  bir  şəxs  tək  göstərilir,  ikinci 
beytdə  isə qüdrətli  hökmdar  kimi  Qızıl  Arslan  Süleymana  bənzədilir. 
"Xosrov  və  Şirin"  əsərində  Xosrov  atasının  qəzəbindən  qorxub  Ərmənə  qaçarkən  yolda  təsadüfən 
bulaqda  çimən  Şirinə  rastlaşır.  Lakin  Şirin  onu  tanımır  və  yad  gözün  təsirinini  hiss  edib  oradan 
uzaqlaşır.  Xosrov   onun  bir  pəri  olduğunu  hiss  edir,  sonra  öz-özünə  deyir: 
Süleyman  qoyum  bir  adımı  hələ, 
                                                        Sonra pəriləri  gətirim  ələ. 
Həmin  dövrdə  Xosrov  nə  şah  idi,  nə  də  Süleymana  bənzəyirdi.  O  yalnız  Süleyman  qüdrətli  hökmdar 
olandan  sonra Şirin  kimi  pəriləri  ələ  gətirə  bilərdi  və.s. 

- 33 - 
Ədəbiyyatşünaslıqda  izah  olunur  ki,  məcaz  yaratmaq  üçün  bənzəyən  və  bənzədilən  tərəflər 
qarşılaşdırılır  və  müqayisə  olunur.  Lakin  burada  ancaq  ümumi  adlların  ümumi  adlara  bənzədilməsi 
nəzərdə  tutulmuşdur.  Nizami  əsərlərində  isə  ümumi  adların    ümumi  adlara  bənzədilməsindən  əlavə, 
ümumi  adların  xüsusi,  xüsusi  adlarin  xüsusi,xüsusi  adlarin  ümumi  adlara  bənzədilməsi    yolu  ilə 
zəngin    və  rəngarəng    məcazlar  sistemi  yaradılmışdır.  Demək,  bədii  ədəbiyyatda  işlənən  məcazları 
komponentlərinin  ümumi  və ya xüsusi  adlara  ifadə  olunmasına  görə  iki  qrupa ayırmaq  olar: 
1.Hər iki  komponenti  ümumi  adlardan  düzələn  məcazlar 
2.Onomastik  məcazlar   
Nizaminin  əsərlərində  onomastik  məcazlardan  geniş  istifadə  edilmişdir.  Burada  onomastik 
bənzətmə  haqqında  söz açmaq  lazım  bilirik. 
Məlumdur  ki,  məcazların  ən  ilkin  və  sadə  forması    və  bənzətmədir.  Bənzətmədə  isə    4  ünsür  olur: 
Bənzəyən,  Bənzədilən,  Bənzəmə  qoşması  və  Bənzəmə  sifəti.  Burada  isə  biz  ancaq  birinci  və  ikinci 
vahidləri  əsas  götürürük.  Çünki  ola    bilsin,  Nizami  əsərlərinin  tərcüməsi  zamanı  əlimizdə  olan 
mətnlərdəki  bənzəmə    qoşması  və  bənzəmə  sifəti  tərcüməçilər  tərəfindən  yazılıb  və  yaxud        onlar 
tərəfindən  ixtisar  olunmuşdur.  Bənzəyən  və  bənzədilən  xüsusi  adlar  tərcümə  olunmadığı  üçün    onlar 
ən  etibarlı    məcazlar  hesab  olunmalıdır.  Buna  görə  də  bənzətmə  əsas  rol  oynayan  qrammatik 
vasitələr   haqqında   bəhs etməyi  lazım  bilmədik. 
        Şair  onomastik  məcazlardan  ən  çox  iki  halda  istifadə  etmişdir.  İlk  dəfə  obrazı  təqdim  edərkən 
və  hadisələrin  gedişi  zamanı    onun  haqqında  daha  geniş    təsəvvur  yaratmaq  istədikdə.  Məsələn 
obrazın  təqdimində  onu  müxtəlif  şəxslərlə  və  ya  rəmzi  məna  daşıyan  digər  xüsusi  adlarda 
müqayisəli    şəkildə  təsvir  edir.  Bu  zaman  bənzəyən  bir,  bənzədilən  tərəf  isə  bir,  iki  və  daha  çox 
komponentdən  ibarət  olur. 
Nizaminin  əsərlərində  bənzəyən  antroponimlər-şəxs  adları  ancaq  obraz  adlarından  ibarətdir. 
Bənzədilən  adlar  içərisində  isə  obraz  adlarına    təsadüf  olunsada,  əsas  yeri  "Xəmsə"də    obraz  kimi 
iştirak  etməyən  və  Şərq  ölkələrində  ən  məşhur  olan  dini,  dini-əfsanəvi  və  tarixi  şəxsiyyət    adları 
təşkil  edir.  Kəmiyyətə  obraz  adlarına  nisbətən  çox  olduqları  üçün  onların  hamısı  haqqında  ətralı 
məlumat  vermək  qeyri-mümkündür.  “Xızır”  sözündən    “Xəmsə”də  obraz  adı  kimi  istifadə  olunsa 
da,  ona  bənzətmə  məqamında  da  tez-tez  təsadüf  edilir.  Məsələn,  “Sirlər  Xəzinəsi”  əsərində      
Davud  oğlu  Məlik  Fəxrəddin  Bəhram  şahın  zəkası  İsgəndərlə  yanaşı,  Xızırla  da müqayisə  olunur:   
İsgəndər  – şanlı  Xızır,  zəkası  işıq  saçar, 
    Sehrkar  münəccimdir,  “Məcəsti”  sirri  açar 
 
“Leyli  və  Məcnun”  poemasında  Leyli,  Məcnuna  yazdığı  məktubda  onu  Xızır  suyuna  (yəni 
Dirilik  suyuna)  və pərvanəyə  bənzətmişdir: 
                                                         Ey  zülmətdə  qalan  Xızır  suyu,  sən 
                                                         İlk  səhər  şəminin  pərvanəsisən 
“Yeddi  gözəl”  əsərində  də bir  sıra  obrazlar  Xızıra  bənzədilir: 
                                                          Tanı  Xızır  kimi  özünü  gəl  sən, 
 Dirilik   suyundan,  bəlkə,  içəsən 
Burada  şair  oğlu  Məhəmmədi  Xızırla  müqayisə  etmişdir.  “Xosrov  və  Şirin”  əsərində  isə  şair  özünü 
Xızıra  bənzədir: 
                                                    Bütün  örtülmüşlər  bizdə  zahirdir, 
                                                    Xızr  adını  çəkdin,  Xızr  hazırdır. 
                                                    Şeiri  oxunanda  bu Nizaminin 
                                                    Özü  də hər sözdə  görünər  yəqin 
 
Dirilik  suyu  içib  əbədiyyətə  qovuşan  Xızır  dini  gümana  görə,  indi  də  yaşayır  və  çətinə 
düşənlərin  “Ya  Xızır  İlyas”  çağırışı  ilə  peyda  olur,  onu  arzusuna  çatdırır.  Şair  böyük  uzaqgörənliklə 
göstərir  ki, mən  şeirim  oxunan  hər  bir zamanda  Xızır  kimi  yaşayacağam. 
 
Yusif  (  “Bibliya”da  –  gözəl    İosif)  –  Məhəmməd  peyğəmbərdən  əvvəl  zühur  etmiş  ən 
məşhur  peyğəmbərlərdən  biri  və  müsəlman  əfsanələrinin  qəhrəmanıdır.  O,  Yəqub  peyğəmbərin 
sonbeşiyi  və  sevimli  oğludur.  Yusif  fövqəladə  gözəlliyə  və  ruh  yüksəkliyinə  malik  olduğu  üçün 
Yəqub  onu  başqa  övladlarından  çox  istərmiş.  Elə  buna  görə  də  qardaşları  onu  quyuda  qoyub 
gedirlər.  Xilas  edildikdən    sonra  Misirdə  qul  kimi  satılır.  Öz  ağlı  və  düşüncəsi  sayəsində  Misirin 

- 34 - 
hakimi  olur  və  keçmiş  hakimin  arvadı  Züleyxa  ilə  evlənir.  Taxıl  almağa  gəlmiş  qardaşlarını  tanıyan 
Yusif  öz  köynəyini  də  buğda  kisəsinin  içinə  qoyub  onları  mehribancasına  yola  salır.  Yusifi  ölmüş 
bilən  atası  Yəqub  oğlanları  qayıdanda  Yusifin  qoxusunu  uzaqdan  hiss  edir.  Köynəyi  alıb  gözlərinə 
sürtdükdən  sonra  isə  onlara  nur  gəlir. 
 
Yusif  və  onunla  əlaqədar  olan  hadisələr,  şəxslər,  quyu,  köynək,  Yəqub,  oğlanları,  Züleyxa 
və  s.  şeylər  Şərq  ədəbiyyatında  yüzlərcə  bədii  obrazın  yaranmasına  səbəb  olmuşdur.  Nizami  də  bu 
süjetlə  bağlı  olan  əfsanələrdən  yaradıcılıqla  geniş  istifadə  etmişdir. 
 
Nizami  üçün  Yusif  gözəlliyin,  ağlığın,  Günəş  kimi  parlaqlığın,  ismətin,  çirkin  insan 
hissiyyatının  qurbanı  olan  saflığın  və  s.  rəmzidir.  “Xəmsə”də  Yusiflə  bağlı  olan  bu  müsbət 
keyfiyyətlər  bənzətmələr  yolu  ilə  tez-tez  xatırlanır: 
                                                        Elə  məşhur  oldu  gözəllikdə  o, 
Misirli   Yusifdi  sanki  bu Xosrov 
Yaxud  Xosrov  atasından  bağışlanmasını  xahiş  edərkən  yenə  də özünü  Yusifə  bənzədir: 
    Yusifəm,  sanma  ki, yeyib  yalquzaq, 
  Günahım  böyükdür,  uşağam,  uşaq 
Aşağıdakı  beytdə  isə Yusif  dedikdə,  Axsitatının  oğlu  şahzadə  nəzərdə  tutulur: 
Yerlərin,  göylərin  Yusifidir  tək, 
 Zaman  vəliəhdi  bir  oldu,  gerçək 
“Xəmsə”də  olan  Nuh,  İbrahim,  İsmayıl,  İsa,  Məryəm,  Cəmşid,  Keyxosrov,  Keyqubad,  Rüstəm, 
Rüstəm  Zal,  Keykavus,  Zöhhak,  Gazə,  Oxçu,  Arəş,  Qarun,  Musa,  Davud,  Loğman,  Vis,  Sultan 
Mahmud,  Sultan  Məsud,  Firdovsi,  Ayaz,  Samiri  və  başqa  adlardan  da  bənzətmə  kimi  geniş  istifadə 
edilmişdir. 
 
“Xəmsə”də  olan  bütün  onomastik  məcazların  bir  bölgü  ilə  əhatəsi  qeyri-mümkündür.  Çünki 
şair  məqsəddən  aslı  olaraq  onun  müxtəlif  növlərindən    istifadə  etmişdir.  “Xəmsə”də  ən  geniş 
yayılmış  onomastik  bənzətmələri  (  Bənzətmə  xüsusi  adları.  Azərbaycan  ədəbiyyatında  poetik  adlar 
tam  tədqiq  olunmadığı  üçün  hələ  müvafiq  terminlər  də  tam  dolğunluğu  ilə  dəqiqləşdirilməmişdir) 
aşağıdakı  şəkildə  qruplaşdırmaq  olar:  1.  Komponentlərin  sayına  görə;  2.  Komponentlərin  ümumi  və 
xüsusi  adlarla  ifadəsinə  görə;  3. Komponentlərinin   onomastik  funksiyasına  görə. 
 
Onomastik  bənzətmələri  komponentlərinin  sayından  aslı  olaraq  aşağıdakı  formada  təsnif 
etmək  olar:  Sadə  onomastik  bənzətmələr.  Burada  bənzəyən  bir,  bənzədilən  isə  bir,  iki  və  ən  çoxu  üç 
komponentdən  yaranır  və  komponentlərdən  biri  hökmən  xüsusi  adlardan  ibarət  olmalıdır. 
Bənzəyən  ümumi,  bənzədilən  tərəf  isə  xüsusi  adlardan  ibarət  olur: 
 Saçı,  oldu  çöhrəsi  – İbrahim  möcüzəsi, 
   Xəncər  kirpiklərində  İsmayıl  göz  süzəsi, 
  Busəsi  bir meydi  ki,  aşiq  ona can verər, 
 Dodağı  İsa kimi  cansız  cana can  verər. 
Burada    məşuqənin  saçı,  odlu  çöhrəsi  İbrahimin  möcüzəsinə  bənzədilir.  Bütpərəstlik  əleyhinə 
mübarizə  apardığına  görə      Babil  hökmdarı    I  Nəmrud  İbrahimi  oda  atdırmış,  od  isə  İbrahimi 
yandırmamış  və  çiçəkli  bir  bağa  dönmüşdür.”  İbrahim  möcüzəsi”  ifadəsi  buna  işarədir.  Məşuqənin 
kirpiyi  isə  oğlu  İsmayılı  Allah  yolunda  qurban  kəsmək  istəyən  ölü  dirildə  bilən  İsa  peyğəmbərin 
dodağına  bənzədilmişdir. 
Bənzəyən  və bənzədilən  tərəflər  xüsusi  adlardan  yaranır. 
                                                    Ruhlara  dərs öyrət  sən  İsa kimi, 
                                                    Eşqdən  şam  yandır  bir  Musa kimi. 
Burada  (“Xosrov  və  Şirin”)  şair  özünü  peyğəmbərlərlə  müqayisə  edir;  Dinlər  tarixində  yəhudilərin 
peyğəmbəri  Musa və xristian  dininin  banisi  İsa peyğəmbərə  bənzədir. 
Yaxud:  
 
          Şirinin  yerini  şəkər tutarmı? 
                                                   Şirinsiz  şəkərin  bir  dadı  varmı?.. 
                                                   ...Şəkərlə  Şirinin  fərqi  əyandır, 
                                                   Şəkər can yeridir,  Şirinsə  candır 
                                                   Şirin-  kəcavədə oturmuş  pəri, 
 
   
 
 
         Şəkər-onun  ipək pərdədə zəri.... 

- 35 - 
Poemada  Şirin  əsas,  Şəkər  isə  epizodik  obrazlardır.  Onların  adlarının  mənası  da  eynidir.  Adların 
mənaca  sinonimliyi  onların  gözəlliyində,  mehribanlığında  da  öz  əksini  tapmışdır.  Şair  bu  adların 
düzəldiyi  ümumi  sözlərin  leksik  mənalarını  və  özlərini  müqayisə  edərək,  üstünlüyü  Şirinə 
vermişdir. 
         “Xəmsə”də  bənzədilən  qoşa  adlardan  istifadə  xüsusilə  diqqəti  cəlb  edir.  Bu  cür  bənzədilən 
qoşa adlar  içərisində  Xızır  və  İsgəndər,  Kequbad və  Keyxosrov,  Rüstəm  və İsfəndiyar  daha çoxdur. 
                                                  İsgəndər,  şanlı  Xızır  zəkası  işıq  saçar, 
 Sehrkar  münəccimdir,  Məcəsti  sirri  açar 
Burada  Bəhram  şahın  zəkası  İsgəndər  və  Xızırın  zəkası  ilə  müqayisə  olunur.  Bundan  əlavə  o, 
“Məcəsti”  sirri  açan  bir  münəccimə  də  bənzədilir.  “Məcəsti”  isə  Ptolomeyin  (  Bətlimus)  dünyanın 
quruluşu  haqqında  yazdığı  məşhur  əsərinin  adıdır. 
Mürəkkəb  onomastik  bənzətmələr.  Ona  görə  bunu  mürəkkəb  onomastik  bənzətmə  adlandırırıq    ki, 
bir  obrazın  müxtəlif  xüsusiyyətləri  eyni  vaxtda  ona  uyğun  gələn  daha  çox  adla  müqayisə  olunur. 
Buna  silsilə  bənzətmə  də  demək  olar.  Demək,  burada  ümumi  və  xüsusi  addan  düzələn  bənzəyən  ad 
bir,  ümumi  və  ya  xüsusi  adlardan  ibarət  olan  bənzədilən  tərəf  isə  dörddən  çox  addan  ibarət  ola  bilər. 
Lakin  biz  ancaq  komponentləri  xüsusi  adlardan  ibarət  olan  silsilə  onomastik  birləşmələrdən  bəhs 
edirik. 
Nizami    silsilə  onomastik  bənzətmələrdən  ən  çox  obrazların  təqdimi,  rəqib  hökmdarların  bir-birinə 
məktub  yazması,  döyüş  meydanında  pəhləvanların  bir-birinə    hərbə-zorba  gəlmələri  zamanı  istifadə 
etmişdir.  Məsələn,  Şapur ilk  dəfə Xosrovu   Şirinə  belə  təqdim  edir: 
                                                   İsgəndər  cəlallı,  Dara vüqardır, 
                                                  İsgəndər,  Daradan  bir  yadigardır 
                                                  Hüsndə  göy  ona “günəşim”  deyir, 
                                                  Bu  torpaq üstündə  Cəmşid  nəslidir 
                                                  O, şahlar  şahıdır,  Xosrov   Pərvizdir 
Burada    bənzəyən  tərəf    Xosrov    Pərviz,  bənzədilən  tərəf  isə  İsgəndər,  Dara,  Günəş,  Cəmşid,  şahlar 
şahı  kimi  ümumi  və xüsusi  adlarla  müqayisə  edilmişdir. 
 
Onomastik    bənzətmələrdə  komponentlərin  həm  bənzəyən,  həm  də  bənzədilən  tərəfləri 
xüsusi  adlardan  ibarətdir.  Xüsusi  adlar  isə  öz  funksiyalarına  görə  çox  müxtəlif  olur  və  onomastik 
leksikanın  laylarını  təşkil  edir.  Bu  laylar  isə  onomastikanın  antroponim  (  şəxsi  adları),  toponim  ( 
dağ,  çay),  zoonim(  heyvan  və  quşların  xüsusi  adları),  kosmonim  və  ya  astronim(  planet,  ulduz  və  s. 
adları),  etnonim  ( millət,  tayfa  və s. adları)  və s. kimi  sahələrdən  ibarətdir. 
Onomastik   bənzətmələri  aşağıdakı  kimi  qruplaşdırmaq  olar: 
Bənzəyən  və  bənzədilən  tərəflər  antroponimlərdən  yaranır.  Elə  buna  görə  də  onları    antroponimik 
bənzətmə 
də 
adlandırmaq  mümkündür.  “Xəmsə”də  antroponimik  bənzətmələrin  müxtəlif 
formalarından  geniş  istifadə  olunmuşdur.  Onların  içərisində  həm  sadə,  həm  də  mürəkkəb  və  ya 
silsilə  antroponimik  bənzətmələrə  də təsadüf  edilir. 
                                                  O gecə ki, Xosrov  səxavət  eylər 
                                                  Qarun   xəznəsini  aparar yellər 
Beytdə  Xosrovun  əliaçıqlığı,  səxavəti,  payladığı  qızıl-gümüş  əfsanələrə  görə  ən  varlı  və  xəsis  olan 
Qarunun  xəzinəsi  ilə  müqayisə  olunur. 
Bənzəyən  tərəflər  antroponim,  bənzədilən  tərəflər  isə  astronimlərdən  ibarət  olur.  Müşahidələr 
göstərir  ki, Nizami  bir  planet  adından  müxtəlif  məqsədlər  üçün  istifadə  etmişdir: 
                                                  Xosrov  yox,  Keyxosrov  olsa  da bişəkk, 
                                                 Ayla  vuruşmağa  çıxmasın  gərək 
Burada  Şirin  özünü  Xosrov  və  Keyxosrovdan  üstün  tutmaqla  yanaşı,  Aya  da  bənzədir.  Şair  Şirini 
Aya  bənzətməklə  onun  gözəlliyi,  ağlığı  və  cəlbediciliyini  nəzərə  çarpdırır.  Şirin  pəhləvan  kimi  də 
qüvvətlidir,  döyüşdə  nəinki  Xosrov,  hətta  Keyxosrov  olsa  belə  onunla  döyüşə  bilməz. 
  
ƏDƏBİYYAT 
1. Nizami  Gəncəvi.  «Yeddi  gözəl».  Filoloji  tərcümə.  «Elm»  nəşriyyatı.  Bakı,  1983 
2. T.Xalisbəyli.  N.Gəncəvi  və  Azərbaycan  qaynaqları.  Azərnəşr.  Bakı,  1991. 296 səh. 

- 36 - 
3. C.Xəndan.  Seçilmiş  əsərləri.  Üç cilddə.  1-ci cild.  Şeirlər,  poemalar,  ədəbitənqidi  məqalələr.    
Bakı,  Çaşıoğlu  nəşriyyatı.  2010. 352 səh. 
4. Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixi,  üç cilddə,  1 cild,  (ən  əqdim  dövrdən  XVIII  əsrin  sonuna  qədər) 
 Az.  SSR EA Nəşriyyatı.  Bakı,  1960. 592 səh. 
5. Nüşabə Araslı.  N.Gəncəvi  və türk  ədəbiyyatı.  «Elm»  nəşriyyatı.  Bakı,  1980. 206 səh. 
6.  Azərbaycan  filologiyasının  aktual  problemləri.  (C.Xəndan  Hacıyevin  100  illik  yubileyinə  həsr 
olunmuş  elmi-nəzəri  konfransın  materialları),  XII  kitab,Bakı,  «Bakı  Universiteti»  nəşriyyatı,  2010. 
532 səh. 
 
ABSTRACT 
 
Nizami  Gəncəvi  had  achieved  his  own  opinions  short,  laconic  and  in  detail  expression  with 
the  way  using  of  figurative  names  in  the  article.  If  you  want  to  use  rich  figurative  words  correctly, 
you  must  have  an universal  knowledge,  gift  and luxurious  skill  power. 
                                  
  
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  23  yanvar  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  №  05) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  Pedaqogika   üzrə  fəlsəfə  doktoru, dosent 
V.Rzayev