Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 
1.
Ўзбекистон Республикаси Президенти 
Шавкат Мирзиёев
нинг Халқаро 
бахшичилик санъати фестивали очилишига бағишланган тантанали 
маросимдаги нутқи. 06.04.2019. https://president.uz/uz/2476 
2.
Оқ олма, қизил олма. Ўзбек халқ қўшиқлари / Тўпловчи 
Музайяна 
Алавия
. – Тошкент: Фан, 1972. – 232 б. 
3.
Толстов. С.П.
Древний Хорезм. – Москва, Ленинград: Наука, 1948. – 352с. 
4.
Бўриев О.
Наврўз тарихидан лавҳалар. – Тошкент: Ўзбекистон,1990. -63 б. 
5.
Жўраев М.
Наврўз байрами. – Тошкент: Фан, 2009. – 230 б. 
6.
Турдимов Ш.
“Гўрўғли”достонларининг генезиси ва тадрижий 
босқичлари”. – Тошкент: Фан. 2010 . 
7.
Турдимов Ш.Г.
Бойчечак маросими // Мактабгача тарбия. – Тошкент, 
1992. -№ 3-4. – Б. 40–41 
8.
Турдимов Ш.Г, Ж. Эшонқулов.
Наврўз нашидаси. Наврўз байрами билан 
боғлиқ қўшиқлар, ғазаллар, шеърлар (Тадқиқот мажмуа) – Тошкент: Фан, 
2009. – 260 б.
9.
Турдимов Ш.Г.
“Гўрўғли” туркумида Хизр образи // Ўзбек 
фольклоршунослиги масалалари. 1-китоб. – Тошкент: Фан. 2006. – Б. 53-59.
10.
Турдимов Ш.
“Гўрўғли” достонларининг генезиси ва тадрижий 
босқичлари. – Т.: Фан, 2011. – 240 б. 
11.
Турдимов Ш.
“Гўрўғли” достонларининг генезиси ва тадрижий 
босқичлари. – 240 б. 
12.
Жабборов Ф.
Янги қуёш байрами // Маънавий ҳаёт. 2022, №1. Б.26–29. 
“ƏŞRƏF BƏY VƏ ZÖHRƏ XAN” DASTANI HAQQINDA 

Hacıyeva Könül Həmid qızı,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 
AMEA, Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu,
(Azərbaycan) 
Xalq ədəbiyyatı türk xalqlarının keçdiyi mənəvi inkişaf yolunu, yaradıcı 
xüsusiyyətlərini, düşüncə tərzini əks etdirmə baxımından böyük əhəmiyyətə 
malikdir. Folklor nümunələrinin, “Oğuznamə”lərin, mahnı və bayatıların da 

---

33 
ədəbiyyata əhəmiyyətli dərəcədə təsiri olmuştur. Ədəbiyyatşünas alim 
A.Rustəmova Azərbaycan ədəbiyyatının zənginliyinin qaynaqlandığı mənbələrdən 
bəhs edərkən yazırdı: “Bu qaynaqlardan biri Qədim və Orta Şərqdəki yazılar, tarixi 
abidələr və sənədlərdirsə, digəri və daha vacibi xalqın şifahi ədəbiyyatı, möcüzəvi 
təsir qudrətinə malik olan folklor nümunələridir.”[3, 290] Bu mənada dastanlar da 
tarixi, etnoqrafik, milli mədəniyyət məsələlərini işıqlandırmaq baxımından mühüm 
əhəmiyyətə malikdir. Tarixi və ədəbi şəxsiyyətlərlə bağlı yaranmış xalq dastanları 
daim tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmişdir. Folklorşünas alimlər M. Təhmasib, M. 
Qasımlı, B.Abdullayev, İ. Abbasov və digərlərinin bu sahədə geniş tədqiqatları 
mövcuddur. Dastanlar bir çox hallarda tarixi şəxsiyyətləri onların həyat və 
fəaliyyəti ətrafında yaradılan miflər, xalq tərəfindən onlara şamil edilən möcüzəvi 
məqamlar fonunda təsvir edir. Hər hansı hökmdarı, sərkərdəni, el sənətkarını və ya 
şairi qəhrəmanlaşdırmaq xalq dastanlarımızın mövzu və motivlərinin başlıca 
xəttini təşkil edir.
“Əşrəf Bəy ilə Zöhrə Xan” da belə dastanlardandır. Maraqlıdır ki, dastanın 
Türkiyədə bir neçə variantının mövcud olmasına baxmayaraq, məzmunca 
Azərbaycanla əlaqədar olan bu xalq hekayəsi Azərbaycanda tanınmamışdır. 
Dastanın Türkiyədə nəşr olunmuş elmi-tənqidi mətnində XVII yüzillikdən bəhs 
edən bu xalq dastanı dərin və əhatəli şəkildə təhlil edilir. Araşdırmada indiyə qədər 
bilinməyən bir xalq hekayəsinin nəql edilmə tərzi, dili, üslubu, sənətkarlıq 
xüsusiyyətləri sistemli olaraq tədqiqata cəlb edilmiş, müqayisələrə əsaslanılan 
mühüm qənaətlər əldə olunmuşdur. Dastan tarixi, dini, mifoloji, sosial, mədəni 
məqam və cəhətləri ilə diqqəti çəkir ki, bu da ədəbiyyatda izlənilən haldır. 
Görkəmli tədqiqatçı F. Köprülü istər, yazılı, istərsə də şifahi ədəbiyyatın cəmiyyətə 
təsir edən hər sahə ilə bağlı şəkildə inkişaf etdiyini vurğulayaraq yazır: “Hakikaten 
bir milletin coğrafi çevresiyle, sonra dini, iktisadi, hukuki, ahlaki, bedii, siyasi 
hayatiyle edebiyatı arasındaki bağlantılar o kadar açıktır ki, bu hususta izahatı bile 
fazla görüyoruz
.
”[1,27]Bəhs etdiyi dövrlə bağlı bir çox vacib məlumatların da 
olduğu bu xalq hekayəsində daha çox orta əsrlər Azərbaycan şəhərlərinin və 
bölgələrinin adı çəkilir. Dastanda hadisələr Gəncə xanlığına qarşı çıxan Murad adlı 
üsyançı bir gəncin ətrafına yığdığı qaçaqlarla çevriliş edərək xanlığı ələ keçirməsi 
və xanlığın aid olduğu Səfəvi dövlətinin hökmdarı Şah Abbasın da bu vəziyyətlə 
razılaşmalı olması ilə başlayır. Gəncə xanlığının XV-XIX yüzilliklərdə 
Ziyadoğulları sülaləsi tərəfindən idarə edildiyini bilirik. Sonuncu Gəncə xanı 
Cavad xanın ulu babalarından biri Murad adında bir Qarabağ sancaqbəyisi 
olmuşdur. Bu baxımdan dastandakı Murad xanın prototipinin tarixdəki həmin 
Murad adlı şəxs olduğunu ehtimal etmək olar. Murad xanın oğlu Əşrəf bəyə daim 
yardım edən Həbib bəy də dastanın müsbət obrazlarındandır. Tarixdən də Həbib 
bəy adlı bir şəxsin Şah Abbasın dövründə Türk Hind imperatorluğundan alınmış 

---

34 
Qəndahara xan təyin edildiyi məlum olur. Göründüyü kimi, dastandakı obrazların 
bir çoxu tarixən mövcud olmuş şəxsləri əks etdirir. Dastanda hadisələr Murad 
xanın oğlu Əşrəf bəyin ətrafında cərəyan edir. Onun röyasında Şiraz xanının qızı 
Zöhrə xanımı görüb aşiq olması və ona qovuşmaq uğrunda qarşılaşdığı çətinliklər 
dastanın əsas mövzusunu təşkil edir. Burada daha iki məhəbbət hekayəsindən bəhs 
olunur. Fikrimizcə, dastanı nə sırf məhəbbət dastanı, nə də tam bir qəhrəmanlıq 
dastanı adlandırmaq olmaz. Belə ki, burada məhəbbət və qəhrəmanlıq motivləri 
eyni dərəcədə üstünlük təşkil edir. Burada “Tahir və Zöhrə”, “Aşıq Qərib”, 
“Mahmud və Nigar”, “Şah İsmayıl” “Yaralı Mahmud” kimi dastanlarla mövzu və 
süjet yaxınlığını da görmək mümkündür ki, bu da dastan yaradıcılığında sıx-sıx 
rast gəlinən haldır. Dastan boyu Azərbaycan dilində daha çox işlənmə tezliyinə 
malik olan, sırf Azərbaycana məxsus söz və ifadələrin qarşımıza çıxması dastanın 
ilk qaynaq variantının azərbaycanlı aşıqlar tərəfindən yaradıldığını və bu variantın 
Azərbaycan ərazisində meydana gəldiyini deməyə əsas verir. Belə ki, burada 
müasir türk dilində işlənməyən və bu səbəbdən də dinlənərkən yanlış yazıya alınan 
bir çox sözlərə təsadüf etmək mümkündür. Dastanda “qol-boyun olaq” ifadəsinin 
“yol boyun olaq” şəklində, “hərəsi” sözünün “herisi”, “oğrun” sözünün “uğrun” 
olaraq yazılması, “xəzəl”, “ayıltmaq” kimi dilimizdə çox işlənən kəlmələrin 
mövcudluğu onun Azərbaycana aid olduğuna şübhə yeri qoymur. Təəssüflə qeyd 
etmək lazımdır ki, varlığını ehtimal etdiyimiz, Ş. Kuzucuların da “ana qaynaq” 
adlandırdığı ən qədim variant hələlik əldə olunmayıb. Əsərin mövcud beş variantı 
üzərində dərin və geniş müqayisəli bir araşdırma aparan ədəbiyyatşünas alim
Şahamettin Kuzucular məlum variantlar arasındaki gözəçarpan fərqlilikləri, diqqət 
çəkən mühüm məqamları üzə çıxararaq dastanla müxtəlif yöndən tanış olmağımıza 
şərait yaratmışdır. Variantların hər biri müxtəlif el ozanlarının dilindən yazıya 
alınmışdır. Dastanı söyləyən hər bir aşıq da öz növbəsində bu məhəbbət hekayəsini 
daha əvvəl yaşamış el sənətkarlarından eşidib öyrəndiyini qeyd etmişdir. Aşıq 
sənətinin müasir dövrümüzə qədər gəldiyi inkişaf yolunda nələrdən məhrum 
olduğu, bu dünyanın keşməkeşləri içərisində hansı mühüm keyfiyyətləri itirdiyini 
bu sözlər daha aydın ifadə edir: “Artık hikayelerimiz ezgisi unutulmuş bir türkünün 
sözlerine, fotoğrafında jestleri, mimikleri, ses tonu görülmeyen ölü bir meddaha 
benzer. Çalmayı bilmediğimiz “sedefli doğrama saz”, kokusu mazide kalan “misk-i 
anber”, artık içemediğimiz “engürü şerbetleri” kibidir.”[2, 218] Tədqiqatçıların da 
vurguladığı kimi, aşıq sənətində mövcud olan dastan danışma ənənəsi əsrlər öncə 
daşıdığı əhəmiyyəti, rəngi qoruya bilməmiş, saz-söz sənəti çağdaş günümüzdə 
müəyyən dərəcədə öz xüsusiyyətlərini dəyişdirmiştir. 
Müqayisə və qarşılaşdırmalar zamanı yalnız Sivas Çongar variantında diqqət 
və marağımıza səbəb olan bir məsələ də vardı ki, bu da Füzuli şeirinə nəzirə sayıla 
biləcək xüsusiyyətlərə malik bir şeir nümunəsinin mövcudluğu idi.

---

35 
Yıxıl, yalan dünya yıxıl 
Sən Əşrəfi etdin səfil 
Məni zəmm eyləyən cahil 
Yarın Haqqdan utanmazmı?[2, 94] 
Göründüyü kimi, şeir Füzulinin məlum “Məni candan usandırdı, cəfadan yar 
usanmazmı?” qəzəli ilə uslub və ifadə tərzi baxımından bənzərlik təşkil edir. Bir 
çox hallarda Füzulinin həmin şeirinin bəzi ədəbiyyatşünaslar tərəfindən qəzəl yox, 
xalq ədəbiyyatı nümunəsi olan “gəraylı” tərzində yazılması fikrinin önə 
sürüldüyünün də şahidi oluruq. Füzuli şeiri ilə yaxınlıq təşkil edən bu şeir 
parçasına bir xalq dastanında təsadüf edilməsi də həmin ədəbiyyat tədqiqatçılarının 
qənaətlərində haqlı olduqlarına bir sübutdur.
Dastanın bütün variantlarında Şah Abbasın ədalətli, mərhəmətli, xalqını 
düşünən adil bir hökmdar olaraq qarşımza çıxması onun tarixdəki prototipi ilə 
uyğunluqdan xəbər verir. Dastanda tez-tez adı çəkilən Gəncə şəhərində bu gün də 
xalqın sevgi və ehtiramla ziyarət ettiği Şah Abbas məscidi mövcuddur. Diqqəti 
cəlb edən başqa bir cəhət də odur ki, dastanda adlarına rast gəldiyimiz bütün 
şəhərlər “Tarixi İpək Yolu”nun üzərindədir. Bu haqda oxuyuruq: «В XIV-XVIII 
вв. роль городов Азербайджана, расnоложенных на Великом Шелковом 
Пути, еще более возросла. Это произошло благодаря развитию торгового 
пути - Волга-Каспий, освоенного русскими и английскими торговцами. В 
этот период, например, такие города как 
Шемаха
, Дербент, 
Баку
, Ардебиль, 
Тебриз, Марага, 
Гянджа
, 
Нахичевань
 становятся центрами перевозки, где 
складывались товары, привезенные из Востока и Европы. Торговцы из 
России, Европы, Турции, Центральной Азии и Дальнего Востока собирались 
именно здесь.» [4] Dastan boyunca tacirlərdən, ipək, qumaş, ədviyyat, musiqi 
alətləri, qızıl, gümüş və s. qiymətli mallardan bəhs edilməsi, Gəncə, Qəndəhar, 
Şiraz kimi şəhərlər arasında ticarət karvanlarının hərəkət etdiyinin vurğulanması 
İpək Yolunun hələ XVII yüzilliyin sonlarınadək ticarət və mədəniyyət baxımından 
böyük əhəmiyyət daşıdığını göstərir. Dastanın baş qəhrəmanı Əşrəf bəyə gəldikdə, 
onun bir şair-xalq aşığı olduğu məlum olur. Bildiyimiz kimi, xalq dastan və 
rəvayətlərinin bir çoxu ədəbiyyat tarixində də tanınan, bilinən şairlər haqqında 
yaradılır. Lakin aparılan axtarış və araşdırmalar tarixdə Əşrəf adlı belə bir şairin 
olduğu haqqında hər hansı bir məlumat əldə etməyə imkan vermədi. Dastandakı bir 
çox cəhətlər bu xalq hekayəsinin Osmanlı torpaqlarında deyil, Azərbaycan və İran 
ərazisində yarandığını göstərir. Başqa sözlə, Türkiyədə dastanın beş variantının 
məlum olmasına baxmayraq, orada cərəyan edən hadisələrin Azərbaycanla 
bağlılığı daha çoxdur. Dastanın Şah Abbasın zamanından bir qədər sonra yarandığı 
güman oluna bilər. Elmi tənqidi mətni hazırlayan ədəbiyyatşünas Ş.Kuzucular 
dastanın azərbaycanlı “qüdrətli” aşıq Abbas Tufarqanlı tərəfindən təsnif edilə 

---

36 
biləcəyi ehtimalını irəli sürmüşdür. Azərbaycanda yeni tanınmaqda olan bu xalq 
dastanının qəhrəmanları Murad, Əşrəf və digərlərinin tarixi və ədəbi kimlikləri ilə 
bağlı araşdırmalarımızın gələcəkdə daha qənaətbəxş nəticələr verəcəyinə ümid 
edirik.