Toshkent moliya instituti m. S. Hojiyev, I. I. Meliyev, S. A. Djumanov moliyaviy hisobot auditi

1.3-jadval 
Sho’’ba korxonasi kapitalida 100% ishtirok etilgan holatda bosh va 
sho’’ba korxonalar balanslarini umumlashtirish usuli
 (ming so’mda)
8
 
Ko’rsatkachlar 
Bosh 
korxona 
«Yakkasa 
roy» KSZ 
Sho’ba 
korxona 
“Pronto 
terstile group” 
MChJ UK 
Yig’ma 
balans 
Umumlashtirish 
Konsolid
atsiya 
lashgan 
balans 
qo’shish 
ayirish 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
Aktiv 
Bosh korxonaning sho’’ba 
korxonasiga qo’ygan kapitali 
20000 
- 
20000 
- 
20000 
- 
Boshqauzoq muddatli aktivlar 
1435127 
15656 
1450783 
- 
- 
1450783 
Sho’’ba korxonalardan olinadigan 
schyotlar 
14151 
21225 
35376 
21225 
14151 
- 
Joriy aktivlar 
3237355 
1519 
3238874 
- 
- 
3238874 
Chetlanishlar 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
Jami aktiv 
4706633 
38400 
4745033 
21225 
34151 
4689657 
Passiv 
Ustav kapitali 
1637 
20000 
21637 
20000 
- 
1637 
Sho’’ba va qaram korxonalarga 
berilgan qarzlar 
21225 
14151 
35376 
14151 
21225 
- 
Boshqa passivlar 
4683771 
4249 
4688020 
- 
- 
4688020 
Jami passiv 
4706633 
38400 
4745033 
34151 
21225 
4689657 
Yuqoridagi 1.3-jadval ma’lumotlari tahlili shuni ko’rsatadiki, bosh 
korxonaning sho’’ba korxonasiga qo’ygan kapitali 20000,0 ming so’m yig’ma 
balansga qo’shiladi, ammo umumlashtirish paytida ayirib tashlanadi ya’ni 
konsolidatsiyalangan balansda aks ettirilmaydi. Buning sababi, Bosh korxonaning 
qo’yilgan kapitalini takror qo’shish oqibatida amaldagi qonunchilikni talablarini 
buzmaslik va moliya bozorida aktsiyadorlarning aldanib qolmasliklarini 
kafolatlashdan iboratdir. 
Xuddi shunga o’xshash holatni sho’’ba korxonalarga berilgan qarzlarni 
hisobga olishda ham kuzatishimiz mumkin. Bosh korxonaning qarzi 21225,0 ming 
so’m va sho’’ba korxonaning 14151,0 ming so’m qarzi yig’ma balansda qo’shib 
hisoblanadi, ammo konsolidatsiyalangan balans tuzish paytida ular ayirib 
tashlanadi. Biroq, Ustav kapitalini konsolidatsiyalash paytida faqat Bosh 
korxonaning Ustav kapitali 1637,0 ming so’m umumlashtiriladi. Sho’’ba 
korxonaning Ustav kapitali esa faqat yig’ma balansda aks ettirib qo’yiladi, xolos. 
8
Jadval mualliflar tomonidan tuzilgan

---

21 
Majburiyatlarni konsolidatsiyalashtirish jarayonida Bosh va sho’’ba 
korxonalar guruhining bir-biriga nisbatan qarzdorlik xususiyatiga ega barcha 
munosabatlari, shuningdek, ularning natijalari istisno qilinishi kerak. Aks holda 
Bosh korxonaning moliyaviy holati noto’g’ri ifodalanishi mumkin. 
Bu borada iqtisodchi olim
N.B.Xo’jabekov “Konsolidatsiyalashgan 
moliyaviy hisobot korxonaning alohida moliyaviy hisobotidan hisob tamoyillarini, 
shu jumladan, aktivlar va majburiyatlarni tan olish, baholash, daromad va 
xarajatlarni aks ettirish tamoyillarini talqin qilish va qo’llash nuqtai nazaridan ham 
farq qiladi” deb ta’kidlaydi”
9
. 
Majburiyatlarni konsolidatsiyalashtirishda bosh va sho’’ba korxonalarning 
o’zaro debitorlik, kreditorlik va boshqa qarzlari, avans to’lovlari, qimmatli 
qog’ozlarga xarajatlar, kelgusi davrlar xarajatlari, shuningdek, ular o’rtasidagi 
munosabatlar natijasida tashkil etilgan zahiralarni inobatga olish lozim.
O’zaro bog’liq tashkilotlar guruhiga kiruvchi korxonalar boshqaruviga 
ularning 
hisob 
siyosati 
farqlari 
batafsil 
bayonini 
taqdim 
etish 
va 
konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisoboti uchun zarur tuzatishlar kiritish. O’zaro 
bog’liq tashkilotlar guruhi faoliyati natijalarini tekshirishda konsolidatsiyalashgan 
moliyaviy hisobotning aniqligi va ishonchliligiga ta’sir qiluvchi, audit davomida 
albatta tahlil qilinishi va baholanishi lozim. 
Auditorlik tekshiruvlari amaliyotida bugungi kunda konsolidatsiyalashgan 
moliyaviy hisobotda yuzaga keluvchi asosiy xatolar qatoriga quyidagilarni kiritish 
mumkin: 

bosh va sho’’ba tashkilotlar ma’lumotlarni konsolidatsiyalashgan moliyaviy 
hisobotga asossiz ravishda kiritish yoki kiritmaslik; 

bosh va sho’’ba tashkilotlar o’tkazadigan ta’siridan qat’iy nazar 
konsolidatsiya usullaridan noto’g’ri foydalanish; 

chet elda joylashgan bosh yoki sho’’ba tashkilotlar hisobotlar shaklini 
noto’g’ri o’zgartirish; 
9
Xo’jabekov N.B. Biznesni birlashtirishda konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarni takomillashtirish: dis. 
Avtoref....i.f.n., T.:2009 y. 

---

22 

o’zaro bog’liq tashkilotlar guruhiga kiruvchi korxonalar operatsiyalarini, 
shuningdek, ularning faoliyati natijalarini konsolidatsiyalashgan moliyaviy 
hisobotda noto’g’ri aks ettirish, bog’liq tomonlar bilan amalga oshirilgan 
operatsiyalarni ochib bermaslik; 

konsolidatsiyalashda o’zaro bog’liq tashkilotlar guruhi hisoboti bilan mos 
kelmaydigan guruh ichidagi hisob-kitoblarning yuzaga kelishi; 

noto’g’ri yoki to’liq bo’lmagan konsolidatsiya tuzatishlari, o’zaro bog’liq 
tashkilotlar guruhi rahbariyati tomonidan ularning tasdiqlanmaganligi; 

hisob-kitoblarda va oz ulushni tashkil qiluvchilarning ishbilarmonligi 
to’g’risidagi jamoa fikrini aks ettirishdagi xatolar; 

segmentlar bo’yicha axborotlarni ochib berishdagi va o’zaro bog’liq 
tashkilotlar guruhi hisoboti tushuntirishlaridagi xatolar. 
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarni tekshirishni tashkil qilishda 
mos normativ hujjatlarni, ichki auditorlik standartlarini ishlab chiqish va 
amaliyotga tatbiq etish zarur, deb hisoblaymiz. 
10-son MHXS “Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot” 2011 yil may 
oyida nashr ettirilgan bo’lib, “kompaniya bitta yoki bir nechta kompaniyani 
nazorat qilganda konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotni tayyorlash va tuzish 
printsiplarini belgilaydi”
10
. 
Amaldagi moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarida moliyaviy 
hisobotlarni konsolidatsiyalash masalalari barcha standartlarni qamrab olmasdan 
iloji yo’q, ammo quyidagi standartlar bevosita moliyaviy hisobotlarni 
konsolidatsiya qilish bilan bog’liq hisoblanadi: 
10-son MHXS “Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot”; 
11-son MHXS “Qo’shma faoliyat”; 
12-son MHXS “Boshqa kompaniyalarga qatnashish hissasi to’g’risidagi 
axborotlarni ochiqlash”; 
27-son BHXS “Alohida moliyaviy hisobot”; 
10
“Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot” 10-son moliyaviy hisobotning xalqaro standarti. http://www.mf.uz 

---

23 
28-son BHXS “Assotsiatsiyalashgan kompaniyalarga investitsiyalar va 
qo’shma korxonalar”. 
Mazkur xalqaro standartda bosh korxonaga - bir yoki bir nechta 
korxonalarni nazorat qiluvchi, sho’’ba korxona esa - xo’jalik sub’ekti, xususan, 
korporativ bo’lmagan xo’jalik yurituvchi sub’ekt hisoblanadi, masalan, boshqa 
sub’ekt faoliyatini nazorat qiluvchi sherikchilik (bosh (ona) korxona). Bunda bosh 
korxona sho’’ba korxonalar axborotlarini qo’shib, umumlashtirgan holda 
konsolidatsiyalashtirilgan moliyaviy hisobot tuzadi. 
Biroq, MHXS № 10 – “Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot” talablari 
bo’yicha quyidagi holatlarda konsolidatsiyalashtirilgan moliyaviy hisobot tuzish 
shart qilib qo’yilmaydi: 

agar bosh korxona boshqa bir bosh korxonaning butunlay yoki qisman
tasarrufidagi sho’’ba korxona hisoblanib, bu haqda mulkdorlar xabaror etilgan 
bo’lsa; 

bosh korxonaning qarz mablag’lari yoki xususiy kapitali vositalari ochiq 
bozorda kotirovka qilinmasa, muomalada bo’lmasa, (mamlakat yoki xorijiy fond 
birjalarida, shuningdek, mahalliy va mintaqaviy bozorlarda, birjadan tashqari 
savdolarda); 

bosh korxona qimmatli qog’ozlar bo’yicha komissiyaga yoki boshqa bu 
sohani tartibga soluvchi organga ochiq bozorga qimmatli qog’oz chiqarish 
maqsadida o’zining moliyaviy hisobotini taqdim etgan yoki taqdim etish arafasida 
turgan bo’lsa; 

bosh korxona ustav kapitalining yakuniy yoki oraliq sherigi hisoblangan 
boshqa bosh korxona MHXS talablariga muvofiq ravishda e’lon qilish qilish uchun 
konsolidatsiyalashtirilgan moliyaviy hisobot tayyorlagan hollarda.
Kapital 
(hissa)da 
qatnashish 
usuli 
uyushgan 
korxonalarga 
qilingan 
investitsiyalarni hisobga olish uchun qo’llaniladi. Bunday investitsiyalar dastlab 
(investitsiya qilingan daqiqadan boshlab) nominal qiymati bo’yicha hisobga olib 
boriladi, keyinchalik nominal investitsiya va investorning sof aktivlardagi hissasiga 
qarab hosil bo’lgan gudvill qiymati paydo bo’lishi, biz tomonimizdan aniqlandi. 

---

24